ΤΟ ΤΡΟΠΑΡΙΟ ΤΗΣ ΚΑΣΣΙΑΝΗΣ ΣΤΗ ΔΗΜΟΤΙΚΗ

*Η Αγία Κασσιανή

          Μεγάλη Τρίτη, της Μετανοούσας Μαγδαληνής. Το τροπάριο της ημέρας, που έγραψε η μοναχή Κασσιανή κατέχει ξεχωριστή θέση, τόσο στην εκκλησιαστική ποίηση, όσο και στην Ελληνική Γραμματεία γενικότερα. 

          Η Κασσιανή ή Κασσία, ή Εικασία, ήταν βυζαντινή μοναχή και υμνογράφος. Σ'αυτήν αποδίδεται το ψαλλόμενο την Μεγάλη Τρίτη τροπάριο. Ο πρώτος βυζαντινός χρονογράφος που έγραψε για την Κασσιανή είναι ο Συμεών ο Μάγιστρος. Από το πλούσιο έργο της περίπου 50 από τους ύμνους έχουν διασωθεί και 23 από αυτούς χρησιμοποιούνται στη Ορθόδοξη λατρεία. Ο ακριβής αριθμός τους δεν έχει προσδιορισθεί. Επιπλέον, σώζονται 789 μη λειτουργικοί της στίχοι. Πρόκειται κυρίως για «γνωμικά». 
          Η μνήμη της τιμάται στις 7 Σεπτεμβρίου. 
          Γεννήθηκε μεταξύ του 805 και του 810 στην Κωνσταντινούπολη και ήταν γόνος πλούσιας οικογενείας. Είχε εξαιρετική ομορφιά και μεγάλη εξυπνάδα. Τρεις βυζαντινοί χρονικογράφοι, αναφέρουν ότι έλαβε μέρος στην τελετή επιλογής νύφης, για τον αυτοκράτορα Θεόφιλο, την οποία είχε οργανώσει η μητριά του Ευφροσύνη.

*Ο Θεόφιλος επιλέγει σύζυγο. Γκραβούρα του Δημοτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης

          Ανάμεσα στις δώδεκα κόρες που ήταν υποψήφιες ξεχώρισαν δύο: η Κασσία, κόρη εξαίσιας ομορφιάς, η οποία καταγόταν από οικογένεια ευπατριδών και η αρχόντισσα επίσης Θεοδώρα.
          Όταν συγκεντρώθηκαν στα ανάκτορα, η Ευφροσύνη έδωσε στο Θεόφιλο ένα χρυσό μήλο να το προσφέρει στην κόρη που θα τον συγκινούσε περισσότερο. Εκείνος στράφηκε προς την Κασσία, εντυπωσιασμένος από την ομορφιά της για να της προσφέρει το μήλο, απευθύνοντας της, την περίεργη παρατήρηση: "Εκ γυναικός ερρύη τα φαύλα" υποννοώντας την Εύα, που έγινε αιτία να εκδιωχθεί ο άνορωπος από τον Παράδεισο.
          Η Κασσιανή δεν τα έχασε, ούτε υπολόγισε ότι θα έχανε το θρόνο. Και έδωσε μια απάντηση θαρραλέα: "Αλλά και εκ της γυναικός πηγάζει τά κρείττω" υπονοώντας την Παναγία που γέννησε το Χριστό.
          Ο Θεόφιλος  πειραγμένος από την εύστροφη απάντηση, πρόσφερε το χρυσό μήλο στην Θεοδώρα. Η Κασσιανή, είχε χάσει οριστικά το θρόνο. Στη συνέχεια έγινε μοναχή. Και εμπνεύσθηκε το ποιητικό της κείμενο, από το εξής απόσπασμα του Ευαγγελίου:

          «Και ιδού γυνή εν τη πόλει ήτις ην αμαρτωλός, και επιγνούσα ότι ανάκειται εν τη οικία του Φαρισαίου, κομίσασα αλάβαστρον μύρου και στάσα οπίσω παρά τους πόδας αυτού κλαίουσα, ήρξατο βρέχειν τους πόδας αυτού τοις δάκρυσι και ταις θριξί της κεφαλής αυτής εξέμασσε και κατεφίλει τους πόδας αυτού και ήλειφε τω μύρω».. 

          Αυτό το περιστατικό η μοναχή και υμνογράφος Κασσιανή το μετέτρεψε σε ένα από τα ωραιότερα και δημοφιλέστερα τροπάρια της Ορθόδοξης Εκκλησίας. 

          Το πρωτότυπο κείμενο του Τροπαρίου της Κασσιανής, είναι το ακόλουθο:

Κύριε, ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις περιπεσοῦσα γυνή,

τὴν σὴν αἰσθομένη θεότητα, μυροφόρου ἀναλαβοῦσα τάξιν,

ὀδυρομένη, μύρα σοι, πρὸ τοῦ ἐνταφιασμοῦ κομίζει.

Οἴμοι! λέγουσα, ὅτι νύξ μοι ὑπάρχει, οἶστρος ἀκολασίας,

ζοφώδης τε καὶ ἀσέληνος ἔρως τῆς ἁμαρτίας.

Δέξαι μου τὰς πηγὰς τῶν δακρύων,

ὁ νεφέλαις διεξάγων τῆς θαλάσσης τὸ ὕδωρ

κάμφθητί μοι πρὸς τοὺς στεναγμοὺς τῆς καρδίας,

ὁ κλίνας τοὺς οὐρανοὺς τῇ ἀφάτῳ σου κενώσει.

Καταφιλήσω τοὺς ἀχράντους σου πόδας,

ἀποσμήξω τούτους δὲ πάλιν τοῖς τῆς κεφαλῆς μου βοστρύχοις

ὧν ἐν τῷ παραδείσῳ Εὔα τὸ δειλινόν,

κρότον τοῖς ὠσὶν ἠχηθεῖσα, τῷ φόβῳ ἐκρύβη.

Ἁμαρτιῶν μου τὰ πλήθη καὶ κριμάτων σου ἀβύσσους

τίς ἐξιχνιάσει, ψυχοσῶστα Σωτήρ μου;

Μή με τὴν σὴν δούλην παρίδῃς, ὁ ἀμέτρητον ἔχων τὸ ἔλεος.

          Πολλοί επεχείρησαν έκτοτε να διασκευάσουν ή να μεταφράσουν ή να μεταφέρουν στη δημοτική το τροπάριο της Κασσιανής. Ένα δείγμα δημοσιεύουμε εδώ. Είναι του Φώτη Κόντογλου.

Κύριε, η γυναίκα που έπεσε σε πολλές αμαρτίες,

σαν ένοιωσε τη θεότητά σου, γίνηκε μυροφόρα

και σε άλειψε με μυρουδικά πριν από τον ενταφιασμό σου

κι έλεγε οδυρόμενη: Αλλοίμονο σε μένα, γιατί μέσα μου είναι νύχτα κατασκότεινη

και δίχως φεγγάρι, η μανία της ασωτείας κι ο έρωτας της αμαρτίας.

Δέξου από μένα τις πηγές των δακρύων,

εσύ που μεταλλάζεις με τα σύννεφα το νερό της θάλασσας.

Λύγισε στ' αναστενάγματα της καρδιάς μου,

εσύ που έγειρες τον ουρανό και κατέβηκες στη γης.

Θα καταφιλήσω τα άχραντα ποδάρια σου,

και θα τα σφουγγίσω πάλι με τα πλοκάμια της κεφαλής μου

αυτά τα ποδάρια, που σαν η Εύα κατά το δειλινό,

τ' άκουσε να περπατάνε, από το φόβο της κρύφτηκε.

Των αμαρτιών μου τα πλήθη και των κριμάτων σου την άβυσσο,

ποιος μπορεί να τα εξιχνιάση, ψυχοσώστη Σωτήρα μου;

Μην καταφρονέσης τη δούλη σου, εσύ που έχεις τ' αμέτρητο έλεος.

          Το Τροπάριο της Κασσιανής στη δημοτική γλώσσα απέδωσε και ο μεγάλος ποιητής Κωστής Παλαμάς. Το παραθέτουμε εδώ.

« Κύριε,
Η γυναίκα που έπεσε, σε τόσες αμαρτίες, σαν άκουσε, σαν ένοιωσε τη θεϊκή σου
Χάρη σαν μυροφόρας ένδυμα, στα κλάματα πνιγμένη μύρα προ του θανάτου Σου,
εντάφια σου φέρνει, και ωιμέ, στενάζει, κλαίει και θρηνεί πολλή με δέρνει νύχτα
ασέληνη και σκοτεινή έρως της αμαρτίας νύχτα που φλέγει και κεντά πόθους
ακολασίας.
δέξου Χριστέ, τα δάκρυα τα πύρινα που χύνω Συ, που στα σύννεφα τραβάς της
θάλασσας το κύμα.
Γύρισε την συμπόνια Σου, 
στους στεναγμούς μου,
Συ πώγυρες τους ουρανούς στην θεία γέννησή Σου.
Τα πόδια σου τα άγια, 
άφησε να φιλήσω 
και να σκουπίσω άφησε 
με τα ξανθά μαλλιά μου.
Τα πόδια, που σαν άκουσε τον κρότο τους
η Εύα το δειλινό μεσ' στην Εδέμ 
κρύφθηκε από φόβο
Τις τόσες αμαρτίες μου και τη βαθιά Σου κρίση ποιος να μετρήσει ημπορεί
Χριστέ μου, ψυχοσώστη
Μη με αφήνεις έρημη και ταπεινή σου δούλη Συ, όπου έχεις, ως Θεός άπειρη
καλοσύνη».
          Μια απόδοση στη δημοτική, έκανε το 1968 ο Παντελής Αθανασιάδης. Η απόδοση αυτή, δημοσιεύθηκε την Μεγάλη Τρίτη της χρονιάς εκείνης, στην εφημερίδα ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΒΟΡΡΑΣ της Θεσσαλονίκης.

Χριστέ μου εγώ που αμάρτησα

Πουλώντας το κορμί μου

Σε καταγώγια άνομα

Σε κλίνες των Ρωμαίων

Χαρίζοντας τον έρωτα

Και τη ακολασία

Ιδού! Μπροστά σου βρίσκομαι

Θωρώ τα μεγαλείο

Του πάναγνου προσώπου Σου

Και το χαμόγελό σου

Πηγή δροσιάς στην έρημο

Καντήλι στο σκοτάδι.

Σου φέρνω μύρα Κύριε

Για να με συγχωρήσεις

Οίμοι! Σου κράζω η δύστυχη

Νύχτα μέσ’ στην ψυχή μου.

Σκότος χωρίς ξημέρωμα

Χάος κι ακολασία

Πριν σ’ αντικρύσω Κύριε,

Πριν το χαμόγελό Σου

Φως μου χαρίσει Άγιε.

Συγχώρεσέ με Πάναγνε

Και δέξου τους χειμάρρους

Απ’ των ματιών τα δάκρυα

Κι απ’ της ψυχής το κλάμα

Χριστέ μου, Συ, πού έφερες

Αγάπη μέσ’ στην πλάση,

Συ που το θαλασσόνερο

Το φέρνεις στα ουράνια

Σαν σύννεφο λευκόφαιο

Για να τα ξαναστείλεις

Σταλιά δροσιάς, βροχόσταλα

Στη διψασμένη χώρα,

Λυπήσουμε και δώσε μου

Χριστέ μου τη συγγνώμη

Και ΄γω η πόρνη Κύριε,

Θα τα καταφιλήσω

Τα άχραντα τα πόδια Σου

Με μύρο θα τα λούσω

Και τους βοστρύχους Πάνσοφε,

Που άλλοτε θαμπώναν

Τους Ιουδαίους έφηβους

Θα ρίξω για πετσέτα

Στεγνώνοντας τα πόδια Σου,

Τις θεϊκές πατούσες.

Συγχώρεσέ με Πάναγνε,

Σαν χάρη στο ζητάει

Η πόρνη η ακόλαστη

Η ξακουστή εταίρα,

Που κείτεται στα πόδια Σου

Και με το μοιρολόγι

Ποθεί τις αμαρτίες της

Να σβήσει με σφουγγάρι.

Ποιος Κύριε τα κρίματα

Μιας άσωτης γυναίκας,

Αυτής που ήμουν κάποτε,

Θα τα εξιχνιάσει;

Ποιος τις αβύσσους της ψυχής

Θα τις βυθομετρήσει;

Ποιος ψυχοσώστη Ιησού,

Ποιος θα με συγχωρήσει;

Χριστέ μου πολυσπλαχνικέ

Μη με παραμερίσεις

Πριν από τα χείλη σ’ ακουσθεί

Της συγχωριάς ο λόγος.


          Ο δημοσιογράφος Γεώργιος Ρούσος, είχε γράψει τη μυθιστορηματική βιογραφία της Κασσιανής, που δημοσιεύονταν στην πρώτη σελίδα των "Νέων" με εικονογράφηση του Φωκίωνα Δημητριάδη και αργότερα κυκλοφόρησε σχετικό βιβλίο με τίτλο "ΚΑΣΣΙΑΝΗ, Στέμμα και Ράσο- Δραματική μυθιστορία".
          Ο Μίκης Θεοδωράκης μελοποίησε το Τροπάριο της Κασσιανής. Περιέχεται στο δίσκο του "Τα Εκκλησιαστικά" με τραγουδιστή το Μανώλη Μητσιά.

Το τροπάριο της Κασσιανής, σε βυζαντνή παρασημαντική από  τον πατέρα Κωνσταντίνο Παπαγιάννη. 

Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΩΝ ΑΝΑΓΝΩΣΤΩΝ- Συνεχίστε να σχολιάζετε!!!

Φίλε ΖΗΤΩΝ

Το φιλελληνικό κίνημα, το πρώτο ίσως κίνημα διεθνούς αλληλεγγύης στην νεώτερη ιστορία, έπαιξε εξαιρετικά σημαντικό ρόλο για την μεταστροφή των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων, καθώς κατάφερε να αγκαλιάσει τμήματα της κοινής γνώμης που λογικά θα εχθρεύονταν μία εξέγερση με κοινωνικά χαρακτηριστικά. Αυτός ήταν και ο λόγος που ο Δημήτριος Υψηλάντης (σε αντίθεση με τον αδελφό του), αλλά και ο Μπάυρον ως χρηματοδότης των "Ελληνικών Χρονικών" του Μάγιερ, έδωσαν ιδιαίτερη έμφαση στο να αποτραπεί οτιδήποτε που θα ταύτιζε την ελληνική επανάσταση με την εξέγερση των Καρμπονάρων στην Ιταλία εναντίον των Αυστριακών - και αντιθέτως να προβληθεί το στοιχείο της απελευθέρωσης των ελλήνων χριστιανών από τον ισλαμικό δεσπότη τους. 

Δεν θα πρέπει ωστόσο να ξεχνάμε, πως η επιβολή του ολοκληρωτισμού στην Ευρώπη εκ μέρους της Ιεράς Συμμαχίας, που ακολούθησε την πτώση του Ναπολέοντα, συναντούσε την αντίδραση των πλέον δραστήριων τμημάτων των ευρωπαϊκών κοινωνιών - φοιτητές, διανοούμενους, καλλιτέχνες. Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις αρνήθηκαν να βοηθήσουν τους εξεγερμένους Ρωμιούς, ακριβώς για να μην δώσουν ελπίδες για κοινωνικές και εθνικές εξεγέρσεις στο έδαφός τους. Αναγκάστηκαν ωστόσο να το πράξουν, όταν διαπίστωσαν πως οι Οθωμανοί αδυνατούσαν να αντιμετωπίσουν την Επανάσταση και πως η δική τους στάση, έσπρωχνε αντιθέτως όλο και περισσότερους ευρωπαίους πολίτες σε ριζοσπαστικές πολιτικές θέσεις. Δεν είναι τυχαίο, ότι ο ίδιος ο Βίκτωρ Ουγκώ, εγκαταλείπει το μοναρχικό στρατόπεδο για να αγκαλιάσει τους δημοκράτες, στα 1827, ένα έτος μετά την πτώση του Μεσολογγίου, αναφέροντας σε ένα ποίημα αφιερωμένο στον βοναπαρτικό πατέρα του (À mon père)...

«Κι όμως, παραδομένη στους τυράννους που τους προκαλεί / Η Ελλάδα δείχνει στους χριστιανούς βασιλιάδες το σταυρό της σκλαβιάς της!»

...ενώ στο ποίημά του αφιερωμένο στη Ναυμαχία του Ναβαρίνου αναφέρει χαρακτηριστικά:

«Μάταια για να σε σώσουμε, ένδοξη κι αγαπημένη μας πατρίδα, Ελλάδα /
ταρακουνούσαμε τον ιερέα τον αποκοιμισμένο στον άμβωνά του /
μάταια εκλιπαρούσαμε τους βασιλιάδες μας να στείλουνε στρατό. /
Μα οι βασιλιάδες κώφευαν, οι άμβωνες σιωπούσαν. /
Το όνομά σου δεν θέρμαινε εδώ, παρά μονάχα τις καρδιές των ποιητών…»

Η επιμονή των Ελλήνων ωστόσο, τα δημοσιεύματα του Τύπου, οι "καρδιές των ποιητών" και βεβαίως, το Μεσολόγγι, ανάγκασαν τους βασιλιάδες να ακούσουν και τους άμβωνες να μιλήσουν, για να αντιμετωπιστούν χειρότερες εξελίξεις. Ήμασταν και τυχεροί βεβαίως, όταν τον μισέλληνα Κάσελρη αντικατέστησε ο Κάνινγκ στην Αγγλία, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία.

Όσο για τους φιλέλληνες που πολέμησαν στην Ελλάδα, σίγουρα ήταν διαφόρων λογιών: Οραματιστές, χριστιανοί, φιλελεύθεροι και ριζοσπάστες, άνθρωποι της συνείδησης, συνταξίδευαν προς την Ελλάδα μαζί με ανέργους στρατιωτικούς, τυχοδιώκτες, ή και πράκτορες ξένων δυνάμεων. Σαφέστατα, για να αφήσει κανείς το σπίτι του και την οικογένειά του και να πάει να σκοτωθεί σε έναν άγνωστο τόπο, θα πρέπει να έχει μια κάποια αντάρα μέσα του. Ακόμα όμως και οι πλέον τυχοδιώκτες απ' τους φιλέλληνες, θα μπορούσαν λογικά να αναζητήσουν καλύτερους μισθούς στο οθωμανικό στρατόπεδο απ' ό,τι στο ελληνικό. 

Τέλος, ας μην ξεχνούμε, ότι και το στράτευμα του Αλέξανδρου Υψηλάντη, αποτελείτο σε μεγάλο βαθμό από αλλοδαπούς. Κάποιοι απ' αυτούς, πολέμησαν ηρωικότατα μέχρι το τέλος.

Με αφορμή τον εορτασμό της 19ης Απριλίου ως "Ημέρας Φιλελληνισμού και Διεθνούς Αλληλεγγύης", ίσως μας δοθεί η ευκαιρία να τα ξαναπούμε...

Ανδρέας Μακρίδης 




Είχε προηγηθεί η αναγνώστρια με το όνομα ΖΗΤΩΝ που είχε γράψει στο άρθρο περί Αμερικανικού Φιλελληνισμού:


Ενδιαφέρον άρθρο. Σε κανένα νομίζω δεν έχει μείνει η εντύπωση ότι τα ανακτοβούλια της Ευρώπης διέκειντο εχθρικά προς την Ελληνική Επανάσταση προς αποφυγήν παραδειγματισμού των λαών τους που υπέφεραν από τον αυταρχισμό τους. Κανείς επίσης δεν αρνείται ότι η μεταστροφή της ευρωπαϊκής πολιτικής, και συγκεκριμένα αγγλικής, επί Κάνιγκ, ήταν αποτέλεσμα του συσχετισμού δυνάμεων με τις άλλες ισχυρές δυνάμεις της Ευρώπης (Συνθήκη του Λονδίνου)
Αν και δεν είμαι ειδικός, και δε νωρίζω τις πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο συγκεκριμένο άρθρο, αναρωτιέμαι για τις πραγματικές διαστάσεις του φιλελληνισμού: ήταν όντως ουσιαστική η βοήθεια των ευρωπαίων πολιτών ή αποτελούσαν ένα κύμα τυχοδιωκτών;
Από την άλλη αναρωτιέμαι για τη διάσταση που αποδίδεται στην Αμερικανική βοήθεια, που με οδηγεί στην εντύπωση ότι πρόκειται για ανάγνωση των γεγονότων επηρεασμένη από μια σύγχρονη ματιά φιλοαμερικανισμού.



Και με νέο σχόλιό της διόρθωσε:
ΔΙΟΡΘΩΣΗ: ένα "δεν" που λείπει ανατρέπει το περιεχόμενο.
Το σωστό είναι:
"Σε κανένα νομίζω δεν έχει μείνει η εντύπωση ότι τα ανακτοβούλια της Ευρώπης ΔΕΝ διέκειντο εχθρικά προς την Ελληνική Επανάσταση."

Εύστοχη απάντηση.
Η ιστορία ...επαναλαμβάνεται και δυστυχώς εις βάρος μας. Αλλά κι εμείς δε μαθαίνουμε από τα λάθη μας.
Ο "Ύμνος εις την Ελευθερίαν" του Σολωμού για το ρόλο των ξένων πάντα επίκαιρος ...

Ο ΑΓΩΝΑΣ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ ΤΟ 1821- Οι ΗΠΑ σπεύδουν στο πλευρό των Ελλήνων

Από το ΒΗΜΑ της ΚΥΡΙΑΚΗΣ 28 Μαρτίου 2010

http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&ct=2&artid=321385&dt=21/03/2010

Της κ. ΦΩΤΕΙΝΗΣ ΤΟΜΑΗ 

Η ΣΤΡΟΦΗ των επαναστατημένων Ελλήνων για βοήθεια στην Αμερική δεν είχε να κάνει μόνο με τις συντηρητικές έως αντιδραστικές διαθέσεις των ανακτοβουλίων της Ευρώπης απέναντι στην ελληνική υπόθεση, αλλά και με το γεγονός ότι μόλις σαράντα χρόνια πριν οι Αμερικανοί είχαν πετύχει στον δικό τους αγώνα για ανεξαρτησία έχοντας καταστήσει εαυτούς σύμβολα της ελευθερίας των λαών. Είναι ενδιαφέρον, παρά τα όσα έχουν ως σήμερα γραφεί για τον ευρωπαϊκό φιλελληνισμό, να γνωρίζει κανείς ότι, πλην ελαχίστων περιπτώσεων, στην πλειονότητά τους οι φιλέλληνες ήταν πλάνητες και τυχοδιώκτες, ονειροπόλοι ακόμη και σε περιπτώσεις που έφτασαν ως εδώ έρμαια της μοίρας τους και ναυάγια προσωπικών τους επιλογών. Επιπλέον, οι μύθοι που τους συνέδεαν με δήθεν πολιτικές των κυβερνήσεών τους έχουν προ πολλού ξεπεραστεί. Κανείς ιστορικός σήμερα δεν αμφισβητεί τους λόγους που οδήγησαν τη Μεγάλη Βρετανία στο να υιοθετήσει απροκάλυπτα εχθρική στάση απέναντι στην ελληνική εξέγερση. Στο αναγεννώμενο ελληνικό έθνος η Αγγλία, μεγάλη δύναμη της εποχής, αναγνώρισε μια ναυτική δύναμη, έναν αντίπαλο που έπρεπε να πνιγεί στο λίκνο του. Αντίθετα, εξακριβωμένος υπήρξε ο αγγλικός φιλοτουρκισμός στις αρχές του Αγώνα. Ξένοι με τη θάλασσα, οι Τούρκοι χρησιμοποιούσαν βρετανούς αξιωματικούς στα πληρώματα, αναφέρεται μάλιστα ότι πάνω από ογδόντα βρήκαν τον θάνατο τη στιγμή της πυρπόλησης της τουρκικής ναυαρχίδας στη Χίο από τον γενναίο έλληνα ναυτικό Κωνσταντίνο Κανάρη. Γνωστή και τεκμηριωμένη ιστορικά είναι εξάλλου η βοήθεια που προσέφεραν στον ανεφοδιασμό των Τούρκων σε διάφορες πολιορκίες οι βρετανοί πρόξενοι, που μετατρέπονταν άλλοτε σε κατασκόπους και άλλοτε σε αντιπροσώπους εμπορικών εταιρειών εφοδιάζοντας με αγαθά και πολεμικό υλικό την Υψηλή Πύλη. Σύμφωνα με τον ιστορικό C.W. Crawley, οι Αγγλοι υπήρξαν επί τρεις γενεές φιλότουρκοι απλώς και μόνο επειδή μισούσαν τους Ρώσους. Αλλά και η Γαλλία, καίτοι αντίπαλος της Μ. Βρετανίας, δεν κράτησε εξ αρχής ευνοϊκή στάση απέναντι στους εξεγερμένους Ελληνες. Από τη μια το κοινό της δέος με τη Βρετανία σε ό,τι αφορούσε πιθανή κάθοδο των Ρώσων στη Μεσόγειο και από την άλλη η εμπορική της ανταγωνιστικότητα με το ελληνικό ναυτικό, που έφερνε τους έλληνες εμπόρους σε κάθε γωνιά και αγορά της οθωμανικής Ανατολής, συνιστούσαν ισχυρούς λόγους αντιπάθειας σε κάθε ελληνική προσπάθεια για ανεξαρτησία.

Ο ρόλος της Ρωσίας

Ο Αφροαμερικανός που πολέμησε στη μάχη των Μύλων και του Πέτα, Τζέιμς Γουίλιαμς, διά χειρός του ζωγράφου Χρίστου Παλλαντζά με βάση τις περιγραφές των αμερικανών φιλελλήνων Σάμιουελ Χάου και Τζ. Μίλερ στα ημερολόγιά τους. Φωτογραφία του πίνακα περιλαμβάνεται στην τελευταία έκδοση της Υπηρεσίας του Διπλωματικού Αρχείου ΥΠΕΞ για την αμερικανική βοήθεια στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας των Ελλήνων που δώρισε κατά την επίσκεψή του στον πρόεδρο Ομπάμα ο έλληνας πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου

Μοιραίος απεδείχθη ο ρόλος της Ρωσίας που, ως χώρα ασπασθείσα την Ορθοδοξία με κατήχηση βυζαντινών ιεραποστόλων, εμφανιζόταν ο φυσικός προστάτης των Ελλήνων. Η πραγματικότητα όμως ήταν διαφορετική, ανεξάρτητα από τον ρόλο που της απέδωσαν και τη στάση τελικά που υιοθέτησε η ρωσική εξωτερική πολιτική κατά του σταθερού εχθρού της, των Τούρκων. Με την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης οι ρώσοι τσάροι βρέθηκαν να αντιμετωπίζουν μία εχθρική Τουρκία και, από την άλλη, έναν συνασπισμό αγγλογαλλικών συμφερόντων που απειλούσε να εισέλθει στη Βαλκανική μετά τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Βέβαια η εξέλιξη των πραγμάτων στη συνέχεια προσέλαβε νέα δυναμική και παρά το ότι η Ρωσία, επηρεασμένη από τον Μέτερνιχ, αποκήρυξε το κίνημα του Αλέξανδρου Υψηλάντη, στρατιωτικού, γόνου μεγάλης οικογένειας Φαναριωτών, που κήρυξε την έναρξη της Επανάστασης στη Μολδαβία, ο απαγχονισμός του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄ και οι σφαγές χριστιανών που ακολούθησαν στην Κωνσταντινούπολη μετέβαλαν τη ρωσική πολιτική, αν και όχι δραστικά στην αρχή.
Με όσα λίγα μπορούσαν λοιπόν οι ξεσηκωμένοι Ελληνες να ελπίζουν από την Ευρώπη, ο δρόμος που οδηγούσε στην πέραν του Ατλαντικού ελπίδα για βοήθεια αποδεικνυόταν μονόδρομος. Τις προσδοκίες τους άλλωστε πολύ παραστατικά διατύπωνε ο εθνικός ποιητής Διονύσιος Σολωμός στη στροφή 22 του «Υμνου στην Ελευθερία»:
Γκαρδιακά χαροποιήθη Και του Βάσιγκτον η γη Και τα σίδερα ενθυμήθη Που την έδεναν κι αυτή... Πράγματι, η βοήθεια αυτή δεν άργησε να φτάσει. Και μπορεί σε πολιτικό επίπεδο να χρειάστηκε πολύς χρόνος, αλλά και πολύωρες παρεμβάσεις στο Κογκρέσο αμερικανών βουλευτών, όπως του Ντ. Γουέμπστερ, του Κουκ, του Φάρελι κ.ά., διαπύρων από φιλελληνικά αισθήματα, προκειμένου να εκδοθούν τα γνωστά προεδρικά διατάγματα και τα ψηφίσματα της Γερουσίας υπέρ των ελληνικών δικαίων, η αμερικανική κοινή γνώμη όμως είχε ήδη ξεκινήσει από τις αρχές του 1823 να συγκεντρώνει με εράνους, χοροεσπερίδες και τη σύσταση φιλελληνικών κομιτάτων σε πόλεις όπως η Βοστώνη, η Ν. Υόρκη, η Φιλαδέλφεια, το Ροντ Αϊλαντ, η Μασαχουσέτη κ.ά. σημαντική βοήθεια σε ρουχισμό και τρόφιμα που μόνο την πρώτη χρονιά ξεπερνούσε τις 80.000 δολάρια, ποσό ιδιαίτερα υψηλό για την εποχή. Συνολικά οκτώ ήταν τα πλοία, που ως τον Νοέμβριο του 1828 έφτασαν με βοήθεια στην Ελλάδα. Αυτά ήταν κατά σειρά άφιξης το μπρίκι «Τοντίν», το «Τσάνσελορ», το «Σιξ Μπράδερς», το «Λεβάντ», το «Στέιτσμαν», το «Τζέιν», το «Χέραλντ» και το «Σάφολκ».

Φιλάνθρωποι Αμερικανοί

Εγγραφο προερχόμενο από τα Εθνικά Αμερικανικά Αρχεία (ΝΑRΑ) του έτους 1805, το οποίο επέδωσε στον έκπληκτο αμερικανό πρόεδρο κατά τον περυσινό εορτασμό της 25ης Μαρτίου ο Αρχιεπίσκοπος Δημήτριος. Περιλαμβάνει λίστα με ονόματα 25 Ελλήνων (αναφέρονται με τα χριστιανικά τους ονόματα μόνο: Σπύρος, Γιώργης, Κοσμάς, Αναστάσης, Γεράσιμος, Κωνσταντίνος κ.ά.) που κατετάγησαν στο πρώτο Σώμα Αμερικανών Πεζοναυτών του στρατηγού Ητον που κατατρόπωσε τους Μαμελούκους στην Τρίπολη της Λιβύης. Ο απόηχος εκείνης της νίκης έχει καταγραφεί στον επίσημο ύμνο των Πεζοναυτών, που φέρουν έκτοτε ως εξάρτημα της στολής τους το ξίφος των Μαμελούκων

Τη διανομή της ανθρωπιστικής βοήθειας είχαν αναλάβει φιλάνθρωποι Αμερικανοί εγνωσμένου κύρους, όπως ο δικαστής Σάμιουελ Γούντροφ, ο αιδεσιμότατος Τζόνας Κινγκ, ο γιατρός, απόφοιτος του Χάρβαρντ, Σάμιουελ Χάου και ο Τζορτζ Τζάρβις, ο γνωστός στους επαναστατημένους Ελληνες ως «καπετάν Γιώργης Ζέρβας, ο Αμερικανός», που είχε πολεμήσει με τον Κολοκοτρώνη στην Τριπολιτσά, είχε μάθει ελληνικά και ενδυθεί την παραδοσιακή φουστανέλα των κλεφτών και αρματολών.
Ολοι αυτοί οι εθελοντές, είτε μετά την επιστροφή τους είτε με αλληλογραφία τους μέσω Λονδίνου, έστελναν εκτενείς αναφορές της δυστυχίας που κατέτρυχε κυρίως τον άμαχο πληθυσμό, διαφωτίζοντας τη διεθνή κοινή γνώμη για το δράμα των Ελλήνων.
Ενας από αυτούς, απόφοιτος και αυτός του Χάρβαρντ, που έφτασε με το «Στέιτσμαν» στην Υδρα, ο Τζέιμς Λέιμπ, αντικρίζοντας τα κάτωχρα και γυμνά παιδιά, που αποστεωμένα καθώς ήταν έψαχναν στο ύπαιθρο να βρουν λίγα χόρτα για τροφή, και τους κατοίκους να ζουν σε αχυρένιες καλύβες, έγραφε στην εφημερίδα «Νational Gazette» (φύλλο 8ης Ιανουαρίου 1828) ανάμεσα σε άλλα: «Η δυστυχία των Ελλήνων είναι τέτοια που κανείς από εμάς δεν μπορεί να συλλάβει την έκτασή της».

Η κυρία Φωτεινή Τομαή είναι ιστορικός, Πρεσβευτής Σύμβουλος Α' στο υπουργείο Εξωτερικών.ΤΖΕΪΜΣ ΓΟΥΙΛΙΑΜΣ: Ο αφροαμερικανός φιλέλληνας
ΤΟΣΟ από τα ελληνικά όσο και τα αμερικανικά εθνικά αρχεία, σε δώδεκα ανέρχεται ο αριθμός των Αμερικανών που έσπευσαν είτε να συνδράμουν τον άμαχο πληθυσμό με το ιεραποστολικό τους έργο και τις ιατρικές τους γνώσεις,είτε να λάβουν μέρος στα πεδία των μαχών,ανάμεσα σε αυτούς και ο ξάδελφος του αμερικανού προέδρου Ουάσιγκτον, Γουίλιαμ Τάουνσεντ Ουάσιγκτον,όπως και ο Αφροαμερικανός της εικόνας Τζέιμς Γουίλιαμς. Οπως αναφέρει στο προλογικό του σημείωμα για την έκδοση του ΥΠΕΞ ο πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου,«οι αμερικανοί φιλέλληνες δεν αντιμετωπίζονται ως άγιοι. Αναμφίβολα, όμως, όλοι τους θυσιάστηκαν για να βρει το ελληνικό κράτος που πάσχιζε να γεννηθεί, την περπατησιά του».

Ο ΛΟΡΔΟΣ ΒΥΡΩΝ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ

Το κείμενο αυτό, γράφηκε από τον δημοσιογράφο Ανδρέα Μακρίδη με αφορμή την Εθνική Επέτειο της 25ης Μαρτίου, για το Αθηναϊκό Πρακτορείο. Τον ευχαριστώ για την παραχώρηση.

 

Ο ποιητής στην ηλικία που πραγματοποίησε το πρώτο του ταξείδι στην Ελλάδα. 
Πρόκειται για μινιατούρα που χάρισε στην αδελφή του Αυγούστα Λη και εκτίθεται σήμερα στο προγονικό του σπίτι, το Newstead Abbey στο Νόττινγχαμ. 
Είναι ίσως, η πλέον πιστή του απεικόνιση.

Ήλιε των ακοίμητων! Μελαγχολίας αστέρι!

Που η δακρυσμένη δέσμη σου τρεμοφεγγάει μακριά

Που δείχνει την σκοτείνια αυτή που δεν θα διασκορπίσεις,

Πόσο όμοιος είσαι με καλά ενθυμούμενη χαρά!

Έτσι φωτάει το παρελθόν, λάμψη άλλων ημερών,

Που λάμπουν μα δεν θάλπουνε, οι ισχνές του οι αχτίδες

Μια Θλίψη φεγγαρόνυχτη σκιρτάει για να φανεί

Καθάρια μα κι απόμακρη, ψυχρή - τόσο ψυχρή!

(«Ήλιε των Ακοίμητων!» από τις «Εβραϊκές Μελωδίες»)

          Τον περασμένο Σεπτέμβριο, συμπληρώθηκαν 200 χρόνια από την πρώτη επίσκεψη του Λόρδου Μπάυρον στην Ελλάδα και ένας μικρός όμιλος διανοουμένων, ο Σύνδεσμος Μπάυρον για τον Φιλελληνισμό και τον Πολιτισμό, έχει ήδη καταθέσει στη Βουλή των Ελλήνων, την πρόταση να ανακηρυχθεί επισήμως η χρονιά που διανύουμε, «έτος Μπάυρον».

ΟΤΑΝ ΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΑΝΤΙΓΡΑΦΟΥΝ ΑΛΛΗΛΟΥΣ ΚΑΙ Ο ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ ΓΙΝΕΤΑΙ ΕΠΙΚΑΙΡΟΣ

Με αφορμή την επέτειο και το ζόφο των ημερών, ο φίλος μου ο Μάκης μου στέλνει ένα κείμενο - απόσπασμα από τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη, που στις μέρες μας αποκτά δραματική επικαιρότητα. Γράφτηκε μόλις 25 χρόνια μετά το ηρωικό 1821:  ".Αν μας έλεγε κανένας αυτείνη την λευτεριά όπου γευόμαστε, θα παρακαλούσαμε τον Θεόν να μας αφήση εις τους Τούρκους άλλα τόσα χρόνια, όσο να γνωρίσουν οι άνθρωποι τι θα ειπή πατρίδα, τι θα ειπή θρησκεία, τι θα ειπή φιλοτιμία, αρετή, τιμιότη.   ...Τις πρόσοδες της πατρίδας τις κλέβομεν, από υποστατικά δεν της αφήσαμεν τίποτας, σε ''πηρεσίαν να μπούμεν'', ένα βάνομεν εις το ταμείον, δέκα κλέβομεν. Αγοράζομεν πρόσοδες, τις τρώμε όλες. Χρωστούν εις το Ταμείον δεκαοχτώ 'κατομμύρια ο ένας και ο άλλος. Ο Μιχαλάκης ο Γιατρός πεντακόσιες χιλιάδες, ο Τζούχλος τρακόσες, ο Γεωργάκης Νοταράς τρακόσες πενήντα - όλο τέτοιγοι χρωστούνε αυτά. Ο κεντρικός ταμίας ο Φίτζες - τρακόσες πενήντα του λείπουν από το ταμείον. Κι' ακόμα δεν κυτάχτηκαν πόσα θα λείψουν ακόμα. Το ίδιο ντογάνες κι' άλλα. Τέτοιοι μπαίνουν εις τα πράγματα και τέτοιους συντρόφους βάνουν.  ...Οι αγωνισταί, οι περισσότεροι και οι χήρες κι' αρφανά δυστυχούν. Πολυτέλεια και φαντασία -γεμίσαμαν πλήθος πιανοφόρια και κιθάρες. Οι δανεισταί μας ζητούν τα χρήματά τους, λεπτό δεν τους δίνομεν από αυτά- κάνουν επέμβασιν εις τα πράγματά μας. Και ποτές δεν βρίσκομεν ίσιον δρόμον. ...Πώς θα σωθούμε εμείς μ' αυτά και να σκηματιστούμεν εις την κοινωνίας του κόσμου ως άνθρωποι; ...Ο Θεός ας κάμη το έλεός του να μας γλυτώση από τον μεγάλον γκρεμνόν όπου τρέχομεν να τζακιστούμεν."

Σήμερα το πρωί, ξεπέρασε το blog μου, 

τις 10.000 επισκέψεις. Θεωρώ ότι είναι 

ένα καλό επίτευγμα.

Θέλω να ευχαριστήσω, 

όλους τους φίλους αναγνώστες 

και να υποσχεθώ, πως θα συνεχίσω 

την προβολή θεμάτων 

της Νεώτερης Ιστορίας της Ελλάδας.

Συνεχίστε την ανάγνωση 

και μην ξεχνάτε να σχολιάζετε τα θέματα 

και να ασκείτε κριτική εάν διαφωνείτε!

Ο ΜΑΥΡΟΣ ΟΚΤΩΒΡΗΣ ΤΟΥ ΚΡΑΧ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ της ΚΥΡΙΑΚΗΣ

http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_world_1_21/03/2010_395011

*Η Μαύρη Παρασκευή του 1929 στη Γουόλ Στριτ

 *Το 1929 έσκασε η φούσκα της Γουόλ Στριτ 

που σήμανε τη Μεγάλη Υφεση 

για την παγκόσμια οικονομία

Επιμέλεια: Στέφανος Xελιδόνης

Η «Μαύρη Πέμπτη» στις 24 Οκτωβρίου 1929 ήταν η αρχή του τέλους - του τέλους της ραγδαίας ανάπτυξης που τη δεκαετία του '20 είχε παρασύρει τις ΗΠΑ σε μια πορεία ξέφρενης κερδοσκοπίας στο χρηματιστήριο. Πάνω από 12 εκατομμύρια μετοχές άλλαξαν χέρια εκείνη την ημέρα, το τριπλάσιο του συνηθισμένου. Η κατάσταση σταθεροποιήθηκε χαμηλά όταν ο πρόεδρος του χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης, που τύχαινε και χρηματιστής της J. P. Morgan, αγόρασε 10.000 μετοχές Αμερικανικού Χάλυβα. Η Γουόλ Στριτ δεν κατέρρευσε εκείνη την Πέμπτη, αλλά πανικοβλήθηκε την επόμενη εβδομάδα - τη «Μαύρη Δευτέρα» και τη «Μαύρη Τρίτη», ημέρα του χρηματιστηριακού κραχ. Ακόμη και σήμερα συνεχίζεται η συζήτηση σχετικά με το εάν το κραχ ήταν αιτία ή σύμπτωμα της οικονομικής κρίσης. Γεγονός παραμένει ότι οι ΗΠΑ βυθίστηκαν στη Μεγάλη Υφεση, στη διάρκεια της οποίας δημιουργήθηκε το Νιου Ντιλ, βγαίνοντας οριστικά από αυτήν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μάλιστα, η κρίση, η οποία από αμερικανική σύντομα έγινε παγκόσμια, ήταν ένας από τους παράγοντες που οδήγησαν τον Χίτλερ στην εξουσία και αποσταθεροποίησαν το διεθνές σύστημα γενικότερα. Από τον κυκλώνα δεν γλίτωσε και η Ελλάδα, η οποία, ωστόσο, δεν επλήγη όσο τα βιομηχανικά κράτη. Στη χώρα μας η κρίση είχε αρχίσει το 1920. Δυστυχώς, οι προσπάθειές της να ορθοποδήσει ανατράπηκαν με τον πόλεμο.

Το τέλος της ευφορίας 

για τον υπερδανειστή της Ευρώπης

Του Σταύρου Β. Θωμαδάκη*

Η κρίση του 1929 θεωρείται αφετηρία της μεγαλύτερης ύφεσης που είχε ποτέ υποστεί ο διεθνής καπιταλισμός. Ηταν όμως ταυτοχρόνως η κορωνίδα των εξελίξεων της πολύ πυκνής δεκαετίας του 1920, κατά την οποία ο κόσμος αναζητούσε νέες ισορροπίες και πρότυπα για το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα μετά τον πόλεμο. Θα έλεγα ότι η μεγάλη κρίση προετοιμάσθηκε ακριβώς επειδή μέχρι το 1929 ο κόσμος δεν είχε βρει τη ζητούμενη νέα ισορροπία. Η κρίση του 1929 ήταν μία κρίση απο-διεθνοποίησης ή επαν-εθνικοποίησης οικονομικών και κοινωνικών διαδικασιών. Αυτό άλλωστε σήμαιναν οι κορυφαίες επιπτώσεις της κρίσης εκείνης: η οριστική κατάργηση του «κανόνα του χρυσού», η κατάρρευση του διεθνούς εμπορίου και η τεράστια αύξηση της ανεργίας την οποία η κάθε χώρα αντιμετώπιζε με εθνική πολιτική και με ακύρωση της εισόδου μεταναστών.
Ο πρώτος πόλεμος είχε οδηγήσει σε μεγάλες ανακατατάξεις τις κεντρικές οικονομίες του διεθνούς συστήματος. Τα ευρωπαϊκά κράτη είχαν υποστεί τεράστιες ανθρώπινες και υλικές απώλειες. Είχαν αναλάβει πελώρια δημόσια χρέη και βγήκαν από τον πόλεμο με νομισματική αστάθεια και πληθωριστικές πιέσεις. Η Γερμανία είχε υποχρεωθεί να αναλάβει ανυπόφορα βάρη για αποζημιώσεις έναντι των νικητών και το 1923 περιέπεσε σε έναν υπερπληθωρισμό ιστορικών διαστάσεων που σφράγισε τις πολιτικές εξελίξεις στη χώρα (άνοδος του ναζισμού), αλλά αποτυπώθηκε και στις συλλογικές μνήμες των Γερμανών. Η Σοβιετική Ρωσία είχε οριστικά αποσπασθεί από το διεθνές σύστημα μετά την επανάσταση του 1917 και έθετε σε εφαρμογή έναν αυταρχικό και αυτάρκη οικονομικό σχεδιασμό. Η αποδυνάμωση της Γερμανίας και η απόσπαση της Ρωσίας περιόρισαν την παγκόσμια ζήτηση και δημιούργησαν υφεσιακή προδιάθεση στη μεταπολεμική οικονομία.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν αναδειχθεί σε υπερδύναμη. Είχαν συγκεντρώσει μεγάλα αποθέματα χρυσού και ήσαν η κύρια δανείστρια χώρα μεταξύ των νικητριών δυνάμεων. Με μεγάλες εξαγωγές κεφαλαίων συμμετείχαν ενεργά στην ανοικοδόμηση της τραυματισμένης Ευρώπης. Οι κεφαλαιοδοτήσεις ωστόσο συνοδεύονταν από την απαίτηση συμμόρφωσης με τον νέο «κανόνα χρυσού» (gold exchange standard). Η ίδια η Βρετανία, παλαιός στυλοβάτης και εγγυητής του κανόνα, είχε γίνει καθαρός οφειλέτης, εξαρτώμενη από αμερικανικές πιστώσεις. Η ανασυγκρότηση μέσω πιστώσεων έθεσε σε κεντρική θέση τις τράπεζες. Οι πολιτικές ελίτ της Ηπείρου εύκολα ασπάσθηκαν την αναστήλωση του «κανόνα χρυσού» ως λεωφόρου ευημερίας και σταθερότητας. Ωστόσο, ο κανόνας δημιουργούσε υφεσιακή προδιάθεση: οδηγούσε τις ελλειμματικές χώρες σε οικονομική συμπίεση, ενώ επέτρεπε στις πλεονασματικές χώρες να συσσωρεύουν χρυσό χωρίς να προχωρούν σε οικονομική επέκταση.

Ψευδαισθήσεις

Οι μεγάλες αμερικανικές παροχές κεφαλαίου προς την Ευρώπη και τον κόσμο ενίσχυσαν τη δυναμική της αμερικανικής οικονομίας. Οι εξαγωγές άνθησαν, οι επενδύσεις και η καινοτομία στην αμερικανική βιομηχανία και τη γεωργία απογειώθηκαν. Σύντομα ο οικονομικός δυναμισμός που τροφοδοτούσε τα όνειρα για μια νέα οικονομική εποχή του καπιταλισμού, μεταδόθηκε στη χρηματιστηριακή αγορά και έγινε η βάση για ένα πελώριο κύμα ευφορίας. Το χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης είδε ένα από τα μεγαλύτερα ανατιμητικά επεισόδια της ιστορίας του στην περίοδο 1924-29. Στην πρωτοπορία της χρηματιστηριακής ευφορίας ήσαν οι εταιρείες «υψηλής τεχνολογίας» της εποχής, τηλεφωνία, ραδιοφωνία, αυτοκίνητο, ηλεκτρικός εξοπλισμός.
Η χρηματιστηριακή ευφορία μετατρέπει το χρηματιστήριο σε ισχυρότατο μαγνήτη ρευστότητας. Η άνοδος των τιμών των μετοχών παγιδεύει τη φαντασία των ανθρώπων στην ψευδαίσθηση ότι οι τιμές πάντα θα ανεβαίνουν. Η χρηματιστηριακή αποτίμηση μετατρέπεται σε αυτό - επαληθευόμενη προφητεία. Η ρευστότητα εξασφαλίζεται κυρίως με δανεισμό. Το ευφορικό χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης λοιπόν, ήδη πριν από το 1929, κυριαρχήθηκε από μεγάλη εισροή δανειακών κεφαλαίων. Η ανατροπή της ευφορίας -το «σκάσιμο της φούσκας»- ήλθε όταν πλέον η ρευστότητα έφθασε στα όριά της. Η δραματική πτώση των τιμών τον «μαύρο» Οκτώβρη του 1929 ήταν το τέλος μιας ευφορίας που οραματιζόταν τη νέα εποχή. Το πλήθος των αυτοκτονιών που σημειώθηκαν με το μεγάλο κραχ της αγοράς αποτελούσε μακάβρια υπενθύμιση για το δράμα του κερδοσκοπικού υπερδανεισμού: η «εξασφάλιση» δανείων με υπερτιμημένες μετοχές κατέρρεε μαζί με τις τιμές.

Κατάρρευση των τιμών 

και εξάπλωση του πανικού

Γενικότερα, όσο η αναδυόμενη ευφορία είχε γίνει μαγνήτης ρευστότητας, άλλο τόσο η κατάρρευση λειτούργησε ως παγίδα και καταστροφή ρευστότητας. Δάνεια που είχαν παρασχεθεί για αγορά μετοχών δεν μπορούσαν να αποπληρωθούν και οι δανειστές αντιμετώπισαν κρίση ρευστότητας. Η κρίση του χρηματιστηρίου μεταμορφώθηκε σε πιστωτική κρίση.
Η πιστωτική κρίση έγινε ο κεντρικός μηχανισμός μετάδοσης της χρηματιστηριακής κρίσης στην υπόλοιπη οικονομία αλλά και στον κόσμο. Η στενότητα ρευστότητας είχε αρχίσει να εκδηλώνεται στην Ευρώπη ήδη και πριν από το 1929. Η εκτροπή κεφαλαίων -μετοχικών και δανειακών- από όλο τον κόσμο προς το αμερικανικό χρηματιστήριο, ενώ διαρκούσε η ευφορία, είχε ήδη επιδράσει στην ύψωση των επιτοκίων στην Ευρώπη, οφθαλμοφανώς μάλιστα στη Γερμανία, τη Βρετανία, την Αυστρία. Με την πιστωτική κρίση στην Αμερική τα πράγματα χειροτέρευσαν στην Ευρώπη πολύ περισσότερο.
Υπήρξε και δεύτερος μηχανισμός μετάδοσης που έπληξε κυρίως τις περιφερειακές μη εκβιομηχανισμένες οικονομίες. Αυτός ήταν η κατάρρευση των τιμών των εμπορευμάτων (μετάλλων, σιτηρών, δερμάτων, καφέ κ.λπ.), που ακολούθησε κατά πόδας την κατάρρευση των μετοχών και δημιούργησε βαριές ζημιές στις εξαγωγικές οικονομίες της Λατινικής Αμερικής και γενικότερα των αναπτυσσόμενων οικονομιών, αποικιακών ή μη. Η κατάρρευση των τιμών εκδηλώθηκε σαφέστατα στα αμερικανικά χρηματιστήρια εμπορευμάτων όπου η πιστωτική κρίση υποχρέωνε την ταχεία ρευστοποίηση των αποθεμάτων.
Τέλος, λειτούργησε ένας «άυλος» μηχανισμός: η μετάδοση του ψυχολογικού κλίματος. Το σοκ από την κατάρρευση της Νέας Υόρκης έγινε αισθητό παντού. Το κλίμα αισιοδοξίας που προηγουμένως μεταδιδόταν από το αμερικανικό χρηματιστήριο ανατράπηκε. Η κατάρρευση διέχυσε στον κόσμο αρνητικές προσδοκίες και κλίμα απαισιοδοξίας που επηρέαζαν τις τράπεζες, τους επιχειρηματίες και τις επενδύσεις τους. Το φαινόμενο συνόψισε λίγα χρόνια αργότερα ο John Maynard Keynes όταν έγραψε για τα «animal spirits» των επιχειρηματιών και επιδράσεις στη ζήτηση από ανατροπές στο «καθεστώς των προσδοκιών». Επιπλέον, οι μεγάλες επιδόσεις του αυτάρκους σοβιετικού σχεδιασμού την ίδια εποχή δημιουργούσαν ακόμη σκοτεινότερα προαισθήματα για το μέλλον του καπιταλισμού.

Διασπορά της ύφεσης

Οι αρνητικοί κλονισμοί που διαχύθηκαν από τη Νέα Υόρκη στον υπόλοιπο κόσμο το φθινόπωρο του 1929 και την περίοδο 1930-31 επισωρεύθηκαν και συμπλέχθηκαν με τις υφεσιακές προδιαθέσεις που προϋπήρχαν στο ευρωπαϊκό σύστημα μετά τον πόλεμο. Η επίδραση του «κανόνα χρυσού» και του δημοσιονομικού συντηρητισμού διαπέρασε την πολιτική στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Ευρώπη, που δεν αντιστάθμισαν αλλά γενίκευσαν και διέσπειραν την ύφεση. Περικοπές δαπανών και περιστολές ρευστότητας έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στον προσδιορισμό του βάθους της ύφεσης που μετατράπηκε στη «Μεγάλη Υφεση». Επομένως, η επικρατούσα ορθόδοξη πολιτική λειτούργησε ως δευτερογενής μηχανισμός διάχυσης της κρίσης.

Επέκταση της κρίσης σε ολόκληρη την υφήλιο

Η ύφεση δημιούργησε νέο κύμα κλυδωνισμών στις τράπεζες. Οι οικονομικές δυνατότητες των οφειλετών συρρικνώθηκαν και η εμπιστοσύνη των αποταμιευτών κλονίσθηκε. Στις ΗΠΑ μεταξύ 1929 και 1933 η βιομηχανική παραγωγή μειώθηκε κατά 50%, οι χρηματιστηριακές τιμές κατά 85%, η ανεργία έφθασε το 25% και το ένα τέταρτο των τραπεζών πτώχευσε. Στην Ευρώπη οι πιέσεις κατά τραπεζών εκδηλώθηκαν ήδη το 1930, αλλά η εμβληματική πτώχευση της εποχής ήταν η αυστριακή Creditanstalt τον Μάιο του 1931. Η πίεση διαδόθηκε σύντομα σε όλη την Ευρώπη και ειδικά στη Γερμανία. Οι πτωχεύσεις γερμανικών τραπεζών συνέβαλαν στην ασφυκτική κοινωνική κατάσταση στη χώρα. Τελικά ο κύκλος των αλληλοσυνδεόμενων πιστωτικών αγορών και τραπεζών στην Ευρώπη έκλεισε με κερδοσκοπικές πιέσεις στη στερλίνα. Τον Σεπτέμβριο του 1931 η στερλίνα διέρρηξε τον κανόνα του χρυσού και υποτιμήθηκε. Η δολαριακή ισοτιμία της στα τέλη του έτους είχε μειωθεί κατά 33%. Η υποτίμηση επέτρεψε όμως στη στερλίνα να διατηρήσει τη θέση της ως αποθεματικό νόμισμα.

Η απο-διεθνοποίηση των οικονομιών ήταν πράγματι το μεγάλο αποτέλεσμα της κρίσης του 1929. Τμήμα αυτής της διαδικασίας δεν ήταν μόνον οι νέες κρατικές πρακτικές. Αναθεωρήθηκε τελικά η οικονομική ορθοδοξία. Ο κεϋνσιανισμός και το New Deal είναι οι πιο γνωστοί άξονες της αναθεώρησης. Σημαντικό όμως στοιχείο ήταν επίσης η ανερχόμενη πεποίθηση ότι το μέλλον της οικονομίας θα στηριζόταν λιγότερο στην «αυθόρμητη δράση» των αγορών και περισσότερο στη συντεταγμένη δράση πολύπλοκων φορέων αποφάσεων (μεγάλων επιχειρήσεων, παραγωγικών συνεργασιών, κέντρων σχεδιασμού και κρατικής παρέμβασης) που θα λειτουργούσαν με ενσυνείδητο συντονισμό. Οι αναθεωρημένες ιδέες επρόκειτο να παίξουν ρυθμιστικό ρόλο στον κόσμο που τελικά αναδύθηκε από τον δεύτερο μεγάλο πόλεμο.

* Ο κ. Σταύρος Β. Θωμαδάκης είναι καθηγητής στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Ο αντίκτυπος στην ελληνική οικονομία

Του Γιώργου Β. Δερτιλή*

Για την Ελλάδα, η κρίση δεν άρχισε το 1929, αλλά το 1920. Πολύ πριν, ήδη από το 1905, η δραχμή είχε συνέλθει από την «πτώχευση» του 1893 και είχε επανέλθει σε πλήρη ισοτιμία με το χρυσό φράγκο, χάρη στον Διεθνή Οικονομικό Ελεγχο (ΔΟΕ). Οι εισροές από την ελληνόκτητη ναυτιλία, την ανθούσα διασπορά και τα μεταναστευτικά εμβάσματα, κάλυπταν ως συνήθως τα ελλείμματα του εμπορικού ισοζυγίου. Εως το 1920, η οικονομία αναπτυσσόταν παρά τους πολέμους αλλά και λόγω των πολέμων, δυστυχώς. Οι διεθνείς χρηματαγορές και η Εθνική Τράπεζα δάνειζαν αφειδώς το κράτος. Το μεγαλύτερο μέρος των νέων δανείων το απορροφούσαν όπως πάντα οι στρατιωτικές δαπάνες, αναπόφευκτες με το πολεμικό και ακραία εθνικιστικό κλίμα που επικρατούσε στην Ευρώπη ολόκληρη. Ετσι, τα ελλείμματα και το χρέος έφθασαν σε πρωτοφανές επίπεδο. Η κρίση επήλθε, άλλη μια φορά, με ελληνοτουρκικό πόλεμο.
Το 1920, η μικρασιατική εκστρατεία μπήκε στην τελευταία φάση της. Ο ευρωπαϊκός Τύπος πιθανολογούσε ότι Αγγλία και Γαλλία θα απέσυραν την υποστήριξή τους προς την Ελλάδα με αίτιο ή πρόσχημα την επάνοδο του Κωνσταντίνου. Οι αγορές ακολούθησαν: απέσυραν την εμπιστοσύνη τους στη δραχμή. Ελληνικές και ξένες τράπεζες, ακόμη και ιδιώτες, διενεργούσαν πράξεις λίγο - πολύ κερδοσκοπικές, ψυχρές ή πανικόβλητες. Η ήττα επαλήθευσε τις προβλέψεις τους. Μεταξύ 1920 και 1922, η δραχμή υποτιμήθηκε κατά 85%.
Το 1922 σώρευσε νέα δεινά. Για ν’ αντιμετωπίσει άμεσες ανάγκες, το κράτος ανέστειλε τη μετατρεψιμότητα της δραχμής και τις πληρωμές για το χρέος, έκοψε στα δύο το χαρτονόμισμα, επέβαλε δρακόντειους περιορισμούς στις τράπεζες και στις συναλλαγές. Αλλά δεν μπόρεσε να περιορίσει αρκετά τις δαπάνες, ιδίως τις στρατιωτικές· ούτε τόλμησε ν’ αυξήσει τους φόρους όσο απαιτούσε η κρίση.
Το 1926, το ποσοστό της υποτίμησης είχε αυξηθεί στο 93%. Από τα έξι εκατομμύρια των κατοίκων της χώρας, το 26%, κάπου 1.350.000 άνθρωποι, ήταν πρόσφυγες και «ανταλλάξιμοι». Το βάρος για την αποκατάστασή τους ήταν τεράστιο. Στο μεταξύ, όμως, τα μέτρα είχαν αρχίσει ν’ αποδίδουν και ορισμένα νέα δάνεια είχαν ελαφρύνει την πίεση στο δημόσιο ταμείο. Το 1924, η Κοινωνία των Εθνών (ΚτΕ) σε συνεργασία με τον ΔΟΕ, είχε επιτρέψει δάνειο για την αποκατάσταση των προσφύγων. Είχε επίσης ενθαρρύνει τον εσωτερικό δανεισμό, ομολογιακό και τραπεζικό, καθώς και εξωτερικά δάνεια για δημόσια έργα. Ετσι, οι κυβερνήσεις του 1926 - 1927 πέτυχαν επιτέλους ένα συμβιβασμό για το χρέος, αντιπροσφέροντας μερική επανάληψη των πληρωμών. Ο συμβιβασμός και, κυρίως, η σκληρή εργασία των απλών πολιτών, αυτοχθόνων και προσφύγων, τόνωσαν την πραγματική οικονομία και έφεραν νέες καταθέσεις στις τράπεζες. Μεταξύ 1926 και 1931, η υποτίμηση σταμάτησε και η δραχμή παρέμεινε σταθερά υποτιμημένη γύρω στο 93%.

H κυβέρνηση Βενιζέλου

Το 1928, επομένως, η νέα κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου είχε παραλάβει την οικονομία σταθεροποιημένη, έστω και επί ξυρού ακμής. Τα θεσμικά μέτρα της για την εξυγίανση του νομισματικού και τραπεζικού συστήματος ήταν ρηξικέλευθα. Το 1928, η ίδρυση της Τραπέζης της Ελλάδος (ΤτΕ) περιόρισε την κυριαρχία της Εθνικής στο τραπεζικό ολιγοπώλιο που κερδοσκοπούσε έως τότε στο νόμισμα και ρύθμιζε τους όρους δανεισμού Δημοσίου και ιδιωτών. Το 1930, υπεγράφη ένας ευνοϊκός συμβιβασμός για τα δάνεια των Συμμάχων κατά τον Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1931, με τη στήριξη της ΚτΕ και σε συνεργασία με την ΤτΕ, η κυβέρνηση είχε πλέον θέσει το τραπεζικό σύστημα υπό έλεγχο. Τράπεζες και κρατικά ταμεία υποχρεώθηκαν να καταθέτουν τμήμα των αποθεμάτων τους στην ΤτΕ, αυξάνοντας τις δυνατότητές της να στηρίξει το σύστημα, σε περίπτωση πανικού, ως «δανειστής έσχατης καταφυγής».
Ετσι, το 1929, η διεθνής χρηματιστηριακή κρίση ναι μεν εκλόνισε και την Ελλάδα, αλλά ο αντίκτυπος στην οικονομία της δεν ήταν ολέθριος, όπως ήταν στις βιομηχανικές χώρες. Το τραπεζικό ολιγοπώλιο επέτεινε, βεβαίως, τον πόλεμο κατά της ΤτΕ και την κερδοσκοπία, αλλά δεν επέφερε καταστροφή. Αυτή είχε, άλλωστε, επέλθει από το 1922 και έως το 1926 οι δυσμενείς προβλέψεις των αγορών είχαν ήδη προεξοφλήσει την υποτίμηση. Αν όμως η οικονομία άντεξε τη χρηματιστηριακή κρίση, ήταν αδύνατο ν’ αντέξει τον τυφώνα της παγκόσμιας ύφεσης. Το 1931, η ύφεση προκάλεσε νέες κρίσεις στην Αυστρία και στη Γερμανία. Τον Σεπτέμβριο, η κρίση του αποθεματικού νομίσματος εκείνης της εποχής, της στερλίνας, ανάγκασε τη Μ. Βρετανία να εγκαταλείψει τον κανόνα χρυσού. Οι συνέπειες ήταν πρωτοφανείς: πανικός στο νεογέννητο τότε Χρηματιστήριον Αθηνών, ανοργάνωτο ακόμη και ανεξέλεγκτο· και συνωστισμός πανικόβλητων καταθετών στα ταμεία των τραπεζών. Ετσι, τα διαθέσιμα των τραπεζών άρχισαν να εξανεμίζονται, όπως και το απόθεμα που είχε σωρεύσει η χώρα σε συνάλλαγμα και χρυσό.

Σκληρότερα μέτρα

Η κυβέρνηση και η ΤτΕ αντέδρασαν με σκληρότερα μέτρα. Οι εξαγωγές κεφαλαίου απαγορεύθηκαν. Οι εξαγωγείς υποχρεώθηκαν να καταθέτουν στην κεντρική τράπεζα τις συναλλαγματικές τους εισπράξεις και οι τράπεζες τα συναλλαγματικά τους αποθέματα, σε τιμή μειωμένη κατά 20%. Δρακόντειοι περιορισμοί περιόρισαν τις εισαγωγές, ακόμη και σε είδη πρώτης ανάγκης. Οι φόροι έφθασαν στο απροχώρητο.
Τα μέτρα προκάλεσαν οξύτατο πρόβλημα ρευστότητας. Η κεντρική τράπεζα έπαιξε τον ρόλο του lender of last resort. Διέσωσε έτσι το τραπεζικό σύστημα και καθησύχασε τους πανικόβλητους καταθέτες. Αλλά το κράτος δεν έβρισκε πλέον δανειακά κεφάλαια για να συνεχίσει τις πληρωμές τοκοχρεολυσίων - ούτε βεβαίως στη διεθνή ούτε στην εγχώρια αγορά. Τον Απρίλιο του 1932, η Ελλάδα εγκατέλειψε επισήμως και οριστικώς τον χρυσό και ανέστειλε πάλι τις πληρωμές των χρεολυσίων και εν μέρει των τόκων του δημοσίου χρέους.
Η κυβέρνηση είχε παραλάβει την οικονομία επί ξυρού ακμής. Πράγματι, ο παραμικρός κλονισμός μπορούσε να την καταστρέψει· και αυτό που ακολούθησε, μετά το 1929, ήταν σεισμός· ήταν όχι μόνον η μεγαλύτερη κρίση του 20ού αιώνα, αλλά και η βαθύτερη ύφεση της σύγχρονης ιστορίας. Με αυτά τα δεδομένα, οι χειρισμοί της κυβέρνησης ήταν κατά κανόνα ορθοί. Ο οικονομολόγος της εποχής μας θα μπορούσε εκ των υστέρων να επικρίνει πολλά· ο ιστορικός, όχι· επειδή αυτά που τότε συνέβησαν, τα κρίνει με τα κριτήρια εκείνης της εποχής και όχι της δικής του. Εκείνη την ιστορική στιγμή, μεταξύ 1929 και 1932, το New Deal δεν υπήρχε· το ευρύ κοινό αγνοούσε τον Κέυνς· και οι περισσότεροι οικονομολόγοι τον εγνώριζαν λίγο και τον αναγνώριζαν ελάχιστα. Επιπλέον, η μεγάλη πλειονότητα των Ελλήνων ήταν άνθρωποι φτωχοί ή πάμπτωχοι και κλονισμένοι από μια δεκαετία πολέμων.

Έξοδος από τον κανόνα του χρυσού με επτά μήνες καθυστέρηση

Ολες οι κυβερνήσεις του κόσμου αντιμετώπιζαν με φόβο την έξοδο από τον κανόνα χρυσού. Την θεωρούσαν έσχατη λύση - ένα είδος εγκατάλειψης του πλοίου με την ελπίδα σωτηρίας στα σωσίβια. Το ίδιο δίλημμα αντιμετώπισε και η ελληνική κυβέρνηση. Δίστασε να εγκαταλείψει τον χρυσό, αφού η προοπτική και μόνο αρκούσε για να εξανεμίσει τα αποθέματά της και να την αποκλείσει από τις αγορές κεφαλαίου - και το αποφάσισε επτά μήνες μετά την Αγγλία. Αλλά η καθυστέρηση ήταν δικαιολογημένη. Οι πολιτικές των δύο χωρών δεν είναι συγκρίσιμες. Εγκαταλείποντας τον χρυσό, η Ελλάδα κήρυττε οριστική πτώχευση και έμπαινε στον μονόδρομο μιας «αυτοδύναμης» ανάπτυξης, χωρίς ελπίδα να προσελκύσει φθηνά ξένα κεφάλαια. Ενώ η Αγγλία διέθετε την οικονομική ενδοχώρα της αυτοκρατορίας, στην οποία αναδιπλώθηκε για να προστατεύσει την οικονομία της. Επειτα, η λίρα ήταν και θα παρέμενε αποθεματικό νόμισμα. Κατά κάποιον τρόπο, η απόφαση των Βρετανών ήταν παρόμοια με την απόφαση των Αμερικανών το 1971, απόφαση εξαιρετικά ωφέλιμη για την Αμερική έως τις μέρες μας.
Η σημαντικότερη ίσως διαφορά της εποχής εκείνης από τη σημερινή αφορούσε την οικονομική θεωρία και πρακτική. Η ύφεση εκθρόνισε τον φιλελευθερισμό που κυριαρχούσε στα προηγούμενα ογδόντα χρόνια. Τον αντικατέστησαν, σε πλανητική κλίμακα, ο κρατικός παρεμβατισμός και ο προστατευτισμός. Οι νέες ιδεολογίες επέφεραν ευνοϊκές συνέπειες αλλά και παράπλευρες ζημίες, με μείγμα διαφορετικό ανάλογα με τις ιστορικές εξελίξεις σε κάθε χώρα.
Στην ελληνική ύπαιθρο, η υποτιμημένη δραχμή αύξησε τη σιτάρκεια και στήριξε εξαγωγικές καλλιέργειες. Η νέα Αγροτική Τράπεζα χρηματοδότησε και οργάνωσε τους αγρότες σε συνεταιρισμούς. Οι δασμοί επιδότησαν προϊόντα που διαφορετικά θα αντιμετώπιζαν οξύ ανταγωνισμό. Μακροχρονίως όμως, οι αγρότες εθίζονταν στην κρατική προστασία και αδιαφορούσαν για την ανταγωνιστικότητα, τον εκσυγχρονισμό και την αναδιάρθρωση των καλλιεργειών. Στη βιομηχανία, οι σχεδόν απαγορευτικοί δασμοί και οι περιορισμοί των εισαγωγών αύξησαν την αξία της παραγωγής. Ο τεράστιος προσφυγικός πληθυσμός, εκτός από την εργασία του, εισέφερε και μια εξαιρετικά αυξημένη ζήτηση στα βασικά αγαθά που μπορούσαν να παράγουν οι εγχώριες βιομηχανίες. Μακροχρονίως όμως, οι βιομήχανοι εθίζονταν στον δασμοβίωτο πλουτισμό και αδιαφορούσαν για την ανταγωνιστικότητα και τη διεθνή προσαρμοστικότητα των επιχειρήσεών τους. Στο εμπόριο, η ανάπτυξη ολιγοπωλίων τροφοδοτούσε υπερκέρδη και αφανή πληθωρισμό. Εξάγοντας παρανόμως συνάλλαγμα και επανεισάγοντας τμήμα του για να το πουλήσουν στη μαύρη αγορά, οι εξαγωγείς τροφοδοτούσαν το εισαγωγικό εμπόριο.

Η ναυτιλία

Η ελληνόκτητη ναυτιλία απέφυγε την απομόνωση. Κατά παράδοση άλλωστε αψηφούσε τα σύνορα και στηριζόταν στην παγκόσμια αγορά και σε φιλόξενες σημαίες. Παρά τις πολεμικές απώλειες και την ύφεση, διατήρησε μία από τις πρώτες θέσεις παγκοσμίως. Από κοντά, ο στόλος υπό ελληνική σημαία ανέβηκε το 1938 στην ένατη θέση από την ενδέκατη που κατείχε το 1914.
Στο μεταξύ, ο αφανής πληθωρισμός της υποτίμησης κατέτρωγε τα εισοδήματα των φτωχότερων. Ηταν η συγκαλυμμένη, «κρυφή» φορολογία που συνοδεύει κατά κανόνα τις υποτιμήσεις. Η εσωστρεφής ανάπτυξη, έστω περιορισμένη, αύξανε κυρίως τα εισοδήματα των πλουσίων και των μικρομεσαίων· και παρά τις περιορισμένες επενδύσεις που απέδιδε, τα καθηλωμένα εισοδήματα των φτωχών διαιώνιζαν την ύφεση.
Συμπερασματικά, το 1932 η Ελλάδα μπόρεσε να κάνει ό,τι και άλλες χώρες, οικονομικά ισχυρότερες: να υποτιμήσει το νόμισμά της, να οχυρωθεί στα σύνορά της και να περιμένει, έστω βυθισμένη στον φαύλο κύκλο της εγχώριας ύφεσης, ελπίζοντας να περάσει κάποτε η κρίση, να ανοίξουν οι ξένες αγορές και να δανειστεί ξένα κεφάλαια ώστε να περάσει στον ενάρετο κύκλο της ανάπτυξης. Η κρίση δεν πέρασε όπως φαντάζονταν οι οικονομολόγοι· απλώς την εξουδετέρωσαν οι ιλιγγιώδεις δαπάνες για τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, με τίμημα εκατομμύρια νεκρούς. Και η Ελλάδα δεν πρόφτασε να πραγματώσει τις ελπίδες της· τις έσβησαν η Κατοχή και ο Εμφύλιος.

* Ο κ. Γιώργος Β. Δερτιλής είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και directeur d’ tudes (καθηγητής) στην ‚cole des Hautes ‚tudes en Sciences Sociales, Paris. Είναι επίσης ο συγγραφέας του δίτομου έργου «Ιστορία του Ελληνικού Κράτους, 1830-1920» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις του βιβλιοπωλείου της Εστίας.