*Οι «Δυο Ελλάδες» του διχασμού
*Η εκθρόνιση του Κωνσταντίνου
*Κυβέρνηση με τις λόγχες των ξένων
*Οι Πόντιοι αφανίζονταν
Γράφει ο Παντελής
Στεφ. Αθανασιάδης
Το 1917 ήταν σημαδιακή χρονιά
για την Ελλάδα. Μέσα από τη διάσπαση σε «Δυο Ελλάδες», την πείνα που επέβαλε ο
αποκλεισμός και την κατάληψη της από ξένες δυνάμεις, βρήκε το βηματισμό της και
κατόρθωσε να ενταχθεί στη σωστή πλευρά της ιστορίας, γεγονός που της έδωσε
ελπίδες να διεκδικήσει όσο αυτό ήταν δυνατόν τα εθνικά της δίκαια, όταν έληξε ο
Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος.
Σε διεθνές επίπεδο το 1917, συνέβαιναν σημαντικά γεγονότα, που φόρτιζαν
το κλίμα. Στο Δυτικό Μέτωπο, υπήρχαν περίπου 800.000 νεκροί στην σύγκρουση
μεταξύ Γάλλων και Γερμανών.
Στην ίδια χρονιά, σημειώθηκαν και δύο άλλα γεγονότα διεθνούς ενδιαφέροντος. Αυτά ήταν η επέμβαση των ΗΠΑ στον Ευρωπαϊκό Πόλεμο μετά την εγκατάλειψη του δόγματος Μονρόε, δηλαδή του δόγματος του απομονωτισμού στο δυτικό ημισφαίριο, και η ρωσική επανάσταση, η οποία ξέσπασε από το Μάρτιο εκείνης της χρονιάς και οδήγησε στην επικράτηση του κομμουνισμού στη Ρωσία.
Η σημαδιακή εκείνη χρονιά βρήκε την Ελλάδα χωρισμένη στα δυο και σε πρωτοφανή κυβερνητική αστάθεια, αλλά και συνεχή εδαφικό τεμαχισμό της, αφού κάθε αντιμαχόμενη μερίδα επιχειρούσε να αποσπάσει εδάφη της άλλης και να επιβάλει το δικό της έλεγχο. Ο Βενιζέλος από το 1916 έκανε το χωριστό κράτος της Θεσσαλονίκης, προσπαθώντας να εκβιάσει την είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο κάτι που δεν ήθελε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος, που είχε ταχθεί υπέρ της ουδετερότητας. Πόλεις και χωριά έβλεπαν τις κυβερνητικές δυνάμεις πότε να ελέγχουν την κατάσταση και πότε να υποχωρούν στους βενιζελικούς ή να εγκαθίστανται συμμαχικές δυνάμεις. Ο διχασμός στο απόγειό του…
Τι ατμόσφαιρα επικρατούσε όμως στη πρωτεύουσα; Διαφωτιστική είναι μια έκθεση που υπέβαλε στην Ουάσιγκτον ο πρέσβης των ΗΠΑ στην Αθήνα, Γκάρετ Ντρόππερς, στις 11 Φεβρουαρίου 1917, σχετικά με την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα και το θέμα της ουδετερότητας.
Ανέφερε λοιπόν ότι είχε ενημερωθεί συχνά τους τελευταίους έξι μήνες με ημιεπίσημο τρόπο, ότι είναι υψίστης σημασίας, η Ελλάδα να παραμείνει ουδέτερη και να μην ανακατευτεί σε αυτόν τον πόλεμο.
Λίγες εβδομάδες νωρίτερα, ο
Γεώργιος Στρέιτ , πρώην υπουργός Εξωτερικών στο υπουργικό συμβούλιο του Βενιζέλου
αλλά από το ξέσπασμα του πολέμου ένθερμος αντιβενιζελικός και έμπιστος
σύμβουλος του Βασιλέως Κωνσταντίνου, τον πληροφόρησε ότι ήταν «πολύ ανεπιθύμητο για την Ελλάδα να
εγκαταλείψει την πολιτική της ουδετερότητας, αν και τα αισθήματά της, τόσο
επίσημα όσο και λαϊκά, ήταν αναμφίβολα ευνοϊκά για την Αντάντ. Ο κ. Στρέιτ,
μπορώ να προσθέσω, είναι ύποπτος, αν και με βάση ποια στοιχεία δεν μπορώ να πω,
ότι είναι υποστηρικτής του γερμανόφιλου κόμματος στην Αθήνα. Παραμερίζοντας το
ζήτημα της ειλικρίνειας του, θα ήθελα να εξετάσω τα γεγονότα της ουδετερότητας
της Ελλάδας και τους λόγους που επικαλείται το κράτος».
Ο κ. Στρέιτ ανέφερε δύο λόγους που πίστευε ότι ήταν καθοριστικοί για αυτήν την πολιτική. Ο ένας ήταν η κατάσταση των Ελλήνων στην Τουρκία. Υπήρχαν σε εκείνη την αυτοκρατορία πολλά εκατομμύρια Ελλήνων, των οποίων η ασφάλεια για τη ζωή και την περιουσία εξαρτιόταν από το γεγονός ότι η Ελλάδα παρέμενε ουδέτερη. Αν η Ελλάδα έμπαινε στον πόλεμο, αυτοί οι άνθρωποι θα λεηλατούνταν και θα καταστρέφονταν ανεπανόρθωτα. Γι' αυτό ο βασιλεύς σκεφτόταν καλά τους Έλληνες που ζούσαν κάτω από αυτή την ξένη δικαιοδοσία. Ο δεύτερος ήταν ο λόγος ότι η Ελλάδα είχε μόλις τελειώσει έναν πολύ εξαντλητικό πόλεμο εναντίον της Τουρκίας και αργότερα εναντίον της Βουλγαρίας. Χρειαζόταν τώρα να ανακτήσει τις δυνάμεις και τους πόρους της και όχι να εμπλακεί σε νέο πόλεμο.
Προτάσεις προς την Αγγλία
Την εποχή που έπεσε η πρώτη Βενιζελική κυβέρνηση (σ.σ. καλοκαίρι του 1915) υπήρχε ελάχιστη ή καθόλου αντίθεση για την είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο, θυμόταν ο Ντρόππερς. Αφήνοντας κατά μέρος αυτό, ο ίδιος ο υπουργός Εξωτερικών της επόμενης κυβέρνησης (ο Ζωγράφος ) του είπε ότι υπέβαλε επίσημο σημείωμα στη Μεγάλη Βρετανία, προσφέροντας τη συμμετοχή της Ελλάδας στον πόλεμο στο πλευρό των Συμμάχων με βάση ορισμένες προϋποθέσεις, από τις οποίες δύο ήταν σημαντικές:
(1) Ότι το Ελληνικό Γενικό Επιτελείο έπρεπε να έχει την ευθύνη όλων των χερσαίων επιχειρήσεων κατά της Κωνσταντινούπολης.
(2) Ότι οι Σύμμαχοι θα πρέπει να παράσχουν εγγυήσεις στην Ελλάδα έναντι επίθεσης από τη Βουλγαρία όχι μόνο κατά τη διάρκεια του πολέμου, αλλά και για μερικά χρόνια μετά.
Η βρετανική κυβέρνηση δεν απάντησε σε αυτό το σημείωμα. Ο υπουργός Εξωτερικών σερ Έντουαρντ Γκρέυ, ωστόσο, έστειλε μια άτυπη απάντηση στον Βρετανό πρέσβη στην Αθήνα, Φράνσις Έλλιοτ (την οποία είχε το προνόμιο να διαβάσει ο Ντρόππερς). Ήταν απλώς ότι η Αγγλία δεν μπορούσε να κατασιγάσει τους φόβους των προτάσεων της νέας ελληνικής κυβέρνησης.
Επί της ουσίας- εκτιμούσε ο Αμερικανός πρέσβης- δεν υπήρχε μεγάλη διαφορά μεταξύ της προσφοράς του Βενιζέλου και εκείνης της κυβέρνησης που τον διαδέχθηκε σ.σ. κυβέρνηση Δημητρίου Γούναρη), εκτός και αν θεωρήσουμε σημαντικό ποια ήταν η ουσία της όλης συναλλαγής, δηλαδή ότι ο Βενιζέλος δεν έπρεπε να έχει κανένα μερίδιο στη δόξα του εγχειρήματος, αν αποδεικνυόταν επιτυχές. Το σκεπτικό της Αγγλίας μπορεί να ήταν ότι η διαπραγμάτευση στο θέμα μιας συμμαχίας μεταξύ των Συμμάχων και της Ελλάδας δεν ήταν σοφή. Ίσως να ήταν ότι ένιωθε υποχρεωμένη να δεχτεί τίποτα λιγότερο από την προσφορά του Βενιζέλου, αφού η ίδια η Αγγλία τον είχε πείσει να ενταχθεί στους Συμμάχους και τώρα ήταν πρόθυμη να τον εγκαταλείψει. Ίσως να δυσπιστούσε στην καλή πίστη της κυβέρνησης Γούναρη, αφού ο πρωθυπουργός ήταν γνωστός φιλογερμανός. Όποιοι και αν ήταν οι λόγοι της, δεν απάντησε στις προτάσεις του Έλληνα υπουργού Εξωτερικών.
«Εκείνος ο δημαγωγός»!!!
Ο Ντρόππερς αναφέρονταν και στον πρίγκιπα Γεώργιο, αδελφό του Κωνσταντίνου. Ο Γεώργιος επέστρεψε στην Ελλάδα αμέσως μετά την παραίτηση της κυβέρνησης Βενιζέλου. Είναι γνωστό ότι είχε ορκιστεί να μην επιστρέψει ποτέ στην Ελλάδα όσο ο Κρητικός πολιτικός ήταν στην εξουσία, λόγω της διαμάχης του με τον Βενιζέλο στην Κρήτη μερικά χρόνια πριν, όταν ο Πρίγκιπας ήταν ύπατος αρμοστής του νησιού.
Ο πρέσβης των ΗΠΑ, που είχε μια συνάντηση με τον πρίγκιπα Γεωργίου αμέσως μετά την επιστροφή του στην Αθήνα, θεώρησε ότι ο συνομιλητής του μίλησε καθόλου διπλωματικά και με τη μεγαλύτερη πικρία για τον Βενιζέλο. Μάλιστα, ποτέ δεν τον ανέφερε με το όνομά του παρά μόνο με τη φράση «εκείνος ο δημαγωγός»!!!
«Με πληροφόρησε- τόνιζε ο Αμερικανός διπλωμάτης- ότι τώρα που ο Βενιζέλος ήταν εκτός, η ελληνική κυβέρνηση θα ήταν ελεύθερη να συνάψει συμμαχία με τις δυνάμεις της Αντάντ. Ήταν τον ίδιο μήνα που ο κ. Ζωγράφος είχε στείλει την πρότασή του στην Αγγλία. Την 1η Μαΐου ή περίπου τότε σε ένα βραδινό πάρτι στο οποίο συμμετείχε ολόκληρη η βασιλική οικογένεια, μίλησα με έναν άλλον από τα αδέρφια του βασιλέως και μετά από κάποια προκαταρκτική συζήτηση για την πολιτική, στην οποία προσπάθησα να μην ανοιχτώ, όσο το δυνατόν περισσότερο, μου είπε: «Μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι μέσα σε έξι εβδομάδες η Ελλάδα θα ενταχθεί στους Συμμάχους στον πόλεμο». Εγώ, που είχα διαβάσει την επιστολή του Έντουαρντ Γκρέυ, απάντησα ότι πρέπει να διαφωνήσω με αυτή την άποψη και ότι η εντύπωσή μου ήταν ότι η Ελλάδα δεν θα έμπαινε στον πόλεμο ούτε εντός έξι εβδομάδων ούτε εντός έξι μηνών. Ο πρίγκιπας εξέφρασε τη μεγαλύτερη έκπληξη και ρώτησε τον λόγο για τη γνώμη μου. “Αυτό”, απάντησα, “με λύπη που λέω, είναι ότι είμαι υποχρεωμένος να το κρατήσω”. Μπορώ να προσθέσω ότι ο πρίγκιπας Γεώργιος, ο αδερφός του, εκείνη την περίοδο μόλις επέστρεφε στο Παρίσι από την Αθήνα, διαβεβαίωνε τα μέλη της βασιλικής οικογένειας ότι θα μπορούσε να τακτοποιήσει τα θέματα με το γαλλικό υπουργικό συμβούλιο και να πάρει πιο ικανοποιητικούς όρους από τον Βενιζέλο. Αυτή η υπόσχεση του πρίγκιπα Γεωργίου ήταν η βάση της διαβεβαίωσης, που μου έδωσε ο αδελφός του».
Τα πράγματα πήγαιναν από το κακό στο χειρότερο στην Ελλάδα, αλλά τελικά έγιναν άλλες εκλογές, το αποτέλεσμα των οποίων ήταν να επανέλθει ο Βενιζέλος στην εξουσία (μιλούσε πάντα για το 1915). Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στην εκστρατεία της κυβέρνησης για την ήττα των βενιζελικών έγιναν εξαιρετικές προσπάθειες. Ούτε ο ίδιος ο Βενιζέλος ήταν διφορούμενος στη γλώσσα του. Εάν εκλεγόταν, δήλωσε, θα ασκούσε αμέσως όλη του την επιρροή για να οδηγήσει την Ελλάδα στον πόλεμο, στο πλευρό της Αντάντ. Φαίνεται λοιπόν να είναι ξεκάθαρο ότι η Ελλάδα δεν ήταν αντίθετη να συμμετάσχει ενεργά στον πόλεμο στο πλευρό των Συμμάχων, κατά την αμερικανική άποψη. Τα όργανα που ήταν αντίθετα στον Βενιζέλο, αμφισβήτησαν εμφατικά αυτήν την άποψη. Υποστήριξαν ότι ο κόσμος ψήφισε προσωπικά τον Βενιζέλο και όχι τον πόλεμο. Πέρα όμως από αυτό το σκεπτικό, είναι δύσκολο να εξηγηθεί η διαταγή για επιστράτευση, που έγινε δεκτή από τον βασιλέα μετά από πρόταση Βενιζέλου, με οποιονδήποτε άλλο λόγο εκτός από το ότι το έθνος θα έμπαινε στον πόλεμο αργά ή γρήγορα. Αν ήταν στο πλευρό των Συμμάχων, τότε το πρόγραμμα Βενιζέλου θα γινόταν δεκτό στην ακεραιότητα του. Αν ήταν στο πλευρό των Κεντρικών Αυτοκρατοριών (όπως υπονοούνταν εκείνη την εποχή σκοτεινώς αλλά πιθανώς ψευδώς), τότε θα οδηγούνταν όλοι σε κατάφωρη παραβίαση κάθε προσποίησης αξιοπρεπούς δημόσιας πολιτικής.
Ωστόσο, από τον ένα ή τον άλλο λόγο, υπήρξε και πάλι διάσταση απόψεων μεταξύ του βασιλέως και του Βενιζέλου και στις 6 Οκτωβρίου 1915, μετά από μόλις πέντε εβδομάδες στην εξουσία, ο τελευταίος παραιτήθηκε. Από τότε, για διάστημα σχεδόν δέκα μηνών ο στρατός παρέμεινε κινητοποιημένος, αλλά για ποιον σκοπό κανείς δεν μπόρεσε να καταλάβει. Αυτή η κατάσταση των πραγμάτων ήταν αποθαρρυντική για το έθνος. Οι στρατιώτες ήταν σε πολλές περιπτώσεις απλήρωτοι, οι υπηρεσίες τους χρησιμοποιήθηκαν για ταπεινωτικά έργα, για προπαγανδιστικούς σκοπούς και στο τέλος δεν υπερασπίστηκαν καν τη χώρα τους από επίθεση, μέχρι που τελικά οι δυνάμεις της Αντάντ διέταξαν την Ελλάδα να αποστρατεύσει πλήρως τον στρατό της, που έδειχνε κουρασμένος από τη σκέψη του πολέμου.
Τον Σεπτέμβριο του 1916 κυκλοφόρησαν πάλι φήμες ότι η Ελλάδα θα προσχωρούσε στους Συμμάχους. Περίπου στα μέσα εκείνου του μήνα, ο ανταποκριτής του Associated Press, κ. P. Hibben, πληροφόρησε τον πρέσβη των ΗΠΑ Ντρόππερς, ότι θα μπορούσε να τηλεγραφήσει στην κυβέρνησή του ότι η Ελλάδα θα συμμετάσχει με τους Συμμάχους στον πόλεμο. Όταν τον ρώτησε πιεστικά για το θέμα, απάντησε ότι ο βασιλεύς του είχε δώσει το Βασιλικό του λόγο τιμής γι' αυτό! Δήλωσε με τον πιο εμφατικό τρόπο ότι η απόφαση θα δημοσιοποιηθεί εντός δύο εβδομάδων. Την ίδια πληροφορία έδωσε ταυτόχρονα και στον Βρετανό πρέσβη και όλοι οι πρέσβεις της Αντάντ στην Αθήνα λίγο πολύ εντυπωσιάστηκαν. Για διάφορους λόγους και αυτή η απόφαση επιβεβαιώθηκε εμπράκτως και η Ελλάδα παρέμεινε ουδέτερη, αν και με μια πολύ καταστροφική έννοια για τα δικά της συμφέροντα. Με βάση αυτές τις πληροφορίες έστειλε έκθεση σχετική. Και συνέχιζε:
«Υπάρχουν λοιπόν δύο διακριτές περιπτώσεις- η πρώτη τον Μάιο του 1915,
η δεύτερη τον Σεπτέμβριο του 1916- όπου τα ανώτατα στελέχη της ελληνικής
κυβέρνησης έδωσαν διαβεβαιώσεις ότι η Ελλάδα θα εγκατέλειπε την πολιτική της
ουδετερότητας και θα προσχωρούσε στην Αντάντ. Ενόψει αυτού του γεγονότος δεν
καταλαβαίνω, πώς ένας υπεύθυνος μπορεί να μου πει ότι ο βασιλεύς από την αρχή
ήθελε να ακολουθήσει μόνο μια πολιτική ουδετερότητας και ότι συνέχισε με
συνέπεια αυτή την προσπάθεια.
Ως προς τον κύριο λόγο που ανέφερε ο κ. Στρέιτ για να δικαιολογήσει αυτή την πολιτική, δηλαδή τον τεράστιο αριθμό Ελλήνων Οθωμανών υπηκόων, που θα έχαναν τη ζωή του και την περιουσία τους από μια συμμαχία της Ελλάδας με την Αντάντ, δεν μπορώ παρά να απαντήσω ότι οι Έλληνες Οθωμανοί έχουν ήδη υποφέρει πολλά τα τελευταία δύο χρόνια σε κάθε περίπτωση. Επιπλέον, οι Έλληνες Οθωμανοί υπήκοοι, από όσο γνωρίζω, είναι σχεδόν παρτιζάνοι του Βενιζέλου και δεν ζητούν πολιτική ουδετερότητας. Αντίθετα, θεωρούν ότι η διαχείριση των πραγμάτων στην Ελλάδα τα δύο τελευταία χρόνια είναι ιδιαίτερα καταστροφική για τα δικά τους συμφέροντα. Αλλά αυτό το σημείο δεν είναι ένα για το οποίο έχω ικανοποιητικές αποδείξεις, έχοντας μόνο τέτοιες πληροφορίες που προέρχονται από πολλούς πρόσφυγες, που έχουν καταφύγει από την Τουρκία στην Ελλάδα για ασφάλεια».
«Μίσος πικρό μεταξύ των δύο μερών»
Ο Γκάρετ Ντρόππερς συνήθιζε στις αναφορές του να κάνει αναδρομές. Έτσι στις 30 Απριλίου 1917, σε έκθεσή του επανήλθε στην παραίτηση Βενιζέλου το Μάρτιο του 1915.
Μετά την παραίτηση του Βενιζέλου, τότε- έλεγε ο Ντρόππερς- οι εκλογές που έγιναν τον Ιούνιο έδωσαν μια αποφασιστική πλειοψηφία. Μετά τη δεύτερη παραίτηση το Σεπτέμβριο του 1915, η Βουλή διαλύθηκε και πάλι. Στις εκλογές που διεξήχθησαν τον Δεκέμβριο του 1915, το κόμμα του Βενιζέλου αρνήθηκε να ψηφίσει με την αιτιολογία ότι ο στρατός είχε κινητοποιηθεί και ότι δεν μπορούσαν να διεξαχθούν δίκαιες εκλογές. Το αποτέλεσμα των εκλογών μετά την αποχή των Φιλελεύθερων έδωσαν ένα Κοινοβούλιο είναι εντελώς αντιβενιζελικό. Αυτό το Κοινοβούλιο, διατάχθηκε να κλείσει από τους συμμάχους της Αντάντ τον Ιούνιο του 1916, χωρίς να πραγματοποιηθούν άλλες εκλογές. Καμία άλλη εκλογή τώρα δεν θα μπορούσε να διεξαχθεί σωστά ούτε στην Παλαιά ούτε στη Νέα Ελλάδα αφού στρατιωτικές ή ημιστρατιωτικές δυνάμεις έχουν τον απόλυτο έλεγχο συνοδευόμενο από έκτακτες δικαιοδοσίες.
«Μίσος πικρό μεταξύ δύο μερών. Η Προσωρινή Κυβέρνηση αποτελείται από τρία πρόσωπα, τον Βενιζέλο, τον Δαγκλή και τον Κουντουριώτη» κατέληγε ο πρέσβης των ΗΠΑ.
Νέα κυβέρνηση υπό τον Αλέξανδρο Ζαΐμη, ορκίσθηκε στις 21 Απριλίου 1917
Οι Γάλλοι δεν ήθελαν τον Κωνσταντίνο
Μεταξύ των συμμάχων πάντως, συζητήθηκε το θέμα της Ελλάδας. Η Γαλλία κυρίως είχε βασικά την ρεπουμπλικανική άποψη και ευχαρίστως θα έβλεπε στην Ελλάδα και αβασίλευτη δημοκρατία. Ο νέος Γάλλος πρωθυπουργός Ριμπώ, συμφωνούσε με την άποψη του Βενιζέλου για τις δυσκολίες που υπήρχαν στην Ελλάδα και δεν ήθελε να προσθέσει και άλλες δυσχέρειες στην εκκαθάριση της υπόθεσης. Του αρκούσε να αναλάβει την εξουσία ο Βενιζέλος και να ανέβαινε στο θρόνο μονάρχης, που θα ήταν πειθήνιο όργανο του πρωθυπουργού του. Γι’ αυτό οι Γάλλοι και ο Βενιζέλος συμφωνούσαν στην παραίτηση του Κωνσταντίνου και του διαδόχου και γιου του πρίγκιπα Γεώργιου.
Πάντως ο θεσμός της βασιλείας στην Ευρώπη ήταν ακόμα ισχυρός. Τα ερείσματά του έδειχναν στέρεα. Η πτώση του Τσάρου από την μπολσεβικική επανάσταση και ο κίνδυνος να καταρρεύσουν και άλλοι βασιλικοί οίκοι της Ευρώπης, όπως οι Χοεντζόλερν και οι Αψβούργοι, έκαναν περισσότερο ευαίσθητες τις κυβερνήσεις, αλλά και τους βασιλικούς οίκους των χωρών της Αντάντ.
Η αγγλική πολιτική ευνοούσε την άνοδο στη θρόνο της Ελλάδας του βασιλόπαιδος Αλέξανδρου και όχι του αδελφού του πρίγκιπα Παύλου.
Η απόφαση των συμμάχων της Αντάντ για την απομάκρυνση του βασιλέως Κωνσταντίνου ελήφθη στις 6 Απριλίου στον Άγιο Ιωάννη της Μωριέννης στη Σαβοΐα με τη συμμετοχή των πρωθυπουργών της Βρετανίας Λόυδ Τζωρτζ, της Γαλλίας Ριμπώ και του υπουργού Εξωτερικών της Ιταλίας βαρόνου Σοννίνο.
Τότε που άλλαξε η ιστορία
Τα γεγονότα που άλλαξαν την ιστορία της Ελλάδας εξελίχθηκαν στις 28 Μαΐου. Ο Γάλλος στρατηγός Ζονάρ, διορισμένος ως επίτροπος από την Αντάντ, που έφθασε με ειδική αποστολή, βρίσκονταν στη Σαλαμίνα επί του θωρηκτού «Δικαιοσύνη». Επικοινώνησε με τον πρωθυπουργό Αλέξανδρο Ζαΐμη και συμφώνησαν να συναντηθούν στο γαλλικό καταδρομικό «Μπροΐξ» που ήταν αγκυροβολημένο στον Πειραιά. Συνάντηση έγινε όμως και την επομένη 29 Μαΐου. Τότε ο Ζονάρ επέδωσε στο Ζαΐμη τη σχετική διακοίνωση, με την οποία οι σύμμαχοι αξίωναν την παραίτηση του Κωνσταντίνου. Η επίδοση συνοδεύτηκε με την εφιαλτική προειδοποίηση ότι ενδεχόμενη απόρριψη του τελεσιγράφου των Προστάτιδων Δυνάμεων θα έχει σαν συνέπεια τον βομβαρδισμό των Αθηνών!!!
Χαρακτηριστικά ο Ζοννάρ σε αναφορά του προς τη γαλλική κυβέρνηση, εξήγησε ότι προειδοποίησε τον πρωθυπουργό Αλέξανδρο Ζαΐμη:
«Υπέδειξα ότι ο βασιλεύς δεν ώφειλε να
ελπίζη ότι απόπειρα οιασδήποτε ενδεχόμενης αντιστάσεως θα ηδύνατο να έχη το
ελάχιστον αποτέλεσμα. Αντιθέτως δεν ότι πεισμονή εκ μέρους του βασιλέως θα
προεκάλει μόνον περιττευούσας σοβαράς επιπλοκάς και άδικον αιματοχυσίαν. Ότι δε
ο εμφύλιος σπαραγμός θα ήταν δυνατόν να προσλάβη και διαστάσεις εξόχως
ανησυχητικάς δι’ αυτό το μέλλον και τας τύχας της Ελλάδος».
Ο εκβιασμός ήταν … αποτελεσματικός!!!
Τα γεγονότα έτρεχαν με ταχύτατους ρυθμούς.
Ξένος στρατός στην Ακρόπολη
Οι στρατιωτικοί της Αντάντ, ενόψει της επιστροφής του Βενιζέλου στην Αθήνα, θέλησαν να κάνουν εμφανή την παρουσία της δύναμής τους και της πραγματικής εξουσίας που ασκούσαν με τις λόγχες και τα όπλα τους. Έτσι τη νύχτα της 11ης Ιουνίου υπό την προεδρία του Γάλλου στρατηγού Ρενιώ πραγματοποιήθηκε στην Καλλιθέα σύσκεψη στην οποία αποφασίσθηκε να ανεβούν στο κέντρο της Αθήνας συμμαχικά στρατεύματα. Οι φάλαγγες άρχισαν να κινούνται από τις 6 π.μ. της 12ης Ιουνίου.
Η πρώτη φάλαγγα του 58ου συντάγματος του Γαλλικού πεζικού άρχισε να ανεβαίνει από την λεωφόρο Συγγρού. Στρατοπέδευσε από την είσοδο και τις υπώρειες της Ακρόπολης έως την πύλη του Αδριανού, ενώ ένας λόχος έστησε πολυβόλα επάνω στην Ακρόπολη. Η δεύτερη φάλαγγα του 40ου συντάγματος βάδισε κατά μήκος της γραμμής του τραμ Φαλήρου- Αθηνών. Την τρίτη φάλαγγα αποτελούσαν άνδρες ενός ρωσικού συντάγματος, που εγκαταστάθηκαν στους στρατώνες και τις στρατιωτικές αποθήκες από το Ρουφ έως και πέρα από το Γκάζι. Άλλοι 200 άνδρες στρατοπέδευσαν στην κοίτη του Ιλισού απέναντι από το Καλλιμάρμαρο. Ένα σύνταγμα αποικιακού και μητροπολιτικού γαλλικού στρατού στρατωνίσθηκε στους λόφους του Μετς. Άλλα τμήματα κύκλωσαν το Αστεροσκοπείο και άλλα κατέλαβαν το λόφο Φιλοπάππου. Σε πολλά σημεία των Αθηνών είχαν αναπτυχθεί άλλα στρατεύματα. Η Αθήνα ήταν πλέον ένα απέραντο στρατόπεδο, αν και αρκετές δυνάμεις επανήλθαν στον καταυλισμό της Καλλιθέας
Η εκθρόνιση του Κωνσταντίνου
Ο Κωνσταντίνος όταν έλαβε γνώση όλων αυτών, συγκάλεσε αμέσως το Συμβούλιο του Στέμματος και εξήγησε την απόφασή του να παραιτηθεί. Κανένας δεν εισηγήθηκε αντίσταση… Όμως το Συμβούλιο έκλεισε με δήλωση του Κωνσταντίνου ότι δεν ήθελε να γίνει αυτός η αφορμή εμφυλίου πολέμου και αποφάσισε να φύγει από την Ελλάδα, χωρίς όμως να παραιτηθεί από τον θρόνο, αφήνοντας απλώς στο θρόνο το γιό του Αλέξανδρο!!!
Ο Ζονάρ έλαβε την απάντηση, αλλά ταυτόχρονα και πληροφορίες για μεγάλη συγκίνηση μεταξύ του λαού υπέρ του Κωνσταντίνου. Η καθυστέρηση στην αναχώρηση του βασιλέως επί ένα διήμερο και οι πληροφορίες ότι μπορεί να αλλάξει γνώμη έκαναν τον Ζονάρ να ανησυχεί. Βέβαια η ορκωμοσία του Αλέξανδρου έγινε κανονικά στις 30 Μαΐου.
Ο Κωνσταντίνος τελικά έφυγε κρυφά από τα Ανάκτορα όπου είχαν συρρεύσει χιλιάδες οπαδών του, για να αποφύγει εκδηλώσεις υπέρ του, πήγε στα ανάκτορα Τατοΐου και από εκεί έφτασε στον Ωρωπό, όπου επιβιβάστηκε στο πλοίο «Σφακτηρία» και αναχώρησε για την Ιταλία και εν συνεχεία με ειδική αμαξοστοιχία για την Ελβετία.
.jpg)
Στις 6 Ιουνίου στις εφημερίδες δημοσιεύθηκε ο κατάλογος των απελαυνομένων από την Ελλάδα γνωστών αντιβενιζελικών, όπως μεταξύ άλλων οι Δημήτριος Γούναρης, Γεώργιος Στρέιτ, Γεώργιος Πεσμαζόγλου, Σπύρος Μερκούρης, στρατηγός Δούσμανης, συνταγματάρχης Ιωάννης Μεταξάς και πολλοί άλλοι. Στην πραγματικότητα είχαν καταρτισθεί δύο κατάλογοι (30 + 30 άτομα) δύο μέρες νωρίτερα από τον Ζονάρ και σε συμφωνία με το Βενιζέλο.
Στον δεύτερο κατάλογο δημοσιεύθηκαν τα ονόματα άλλων πολιτικών, που ετίθεντο υπό επιτήρηση. Ανάμεσά τους ήταν ο Σπυρίδων Λάμπρος, ο Στέφανος Σκουλούδης, ο Στέφανος Δραγούμης και άλλοι, καθώς και πολλοί αξιωματικοί. Έγιναν επίσης πολλές συλλήψεις.
Ο Βενιζέλος είχε φτάσει ήδη στη θάλασσα του Σαρωνικού επιβαίνοντας στο αντιτορπιλικό «Σφενδόνη» από τις 8 Ιουνίου. Τον συνόδευαν, ο γιος του Σοφοκλής και οι φίλοι του Μαρκαντωνάκης και Μιχαλακόπουλος. Η «Σφενδόνη» είχε αγκυροβολήσει στην ακτή Αλκίμων. Εκεί έφτασε με βενζινάκατο από το Κερατσίνι και συνεργάσθηκε μαζί του ο Εμμανουήλ Ρέπουλης. Το απόγευμα μία ατμάκατος τον παρέλαβε και τον μετέφερε στο γαλλικό θωρηκτό «Δικαιοσύνη» όπου τον ανέμενε ο ύπατος αρμοστής της Αντάντ στρατηγός Ζοννάρ και είχαν συνομιλίες δύο ωρών.
Κατά την παραμονή στη θάλασσα του Πειραιά, τον Βενιζέλο επισκέφθηκαν οι πρέσβεις της Ρωσίας και της Σερβίας, η σύζυγος του Άγγλου πρεσβευτή, ο δήμαρχος Αθηναίων Σπ. Πάτσης μαζί με δημοτικούς συμβούλους και άλλοι.
.jpg)
Ορκωμοσία με ρεντιγκότες!!!
Η ορκωμοσία της κυβέρνησης Βενιζέλου είχε καθορισθεί για τις 11 το πρωί της 14ης Ιουνίου, αλλά με… ρεντιγκότα, διότι λόγω της εσπευσμένης επιστροφής από τη Θεσσαλονίκη οι περισσότεροι υπουργοί δεν είχαν μαζί τους το φράκο τους!!! Μια άλλη λεπτομέρεια: Στην ορκωμοσία δεν θα χοροστατούσε ο μητροπολίτης Αθηνών, γιατί ήταν αυτός, που είχε απαγγείλει κατά το παρελθόν το «Ανάθεμα» κατά του Βενιζέλου. Θα παρίστατο αντ’ αυτού ο αρχιμανδρίτης της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής και καθηγητής Πανεπιστημίου Χρυσόστομος Παπαδόπουλος.
Ο Ντρόππερς παρακολουθούσε τις εξελίξεις από πολύ κοντά και έσπευσε στις 12 Ιουνίου να ενημερώσεις τον Υπουργό Εξωτερικών στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ.
«Ο Βενιζέλος και μερικά μέλη του υπουργικού του συμβουλίου βρίσκονται
τώρα στο λιμάνι του Πειραιά, έλεγε στη τηλεγράφημά του. Συνομιλίες γίνονται μεταξύ
αυτών και της κυβέρνησης Ζαΐμη για τους όρους συμφιλίωσης για την ένωση της
Ελλάδας. Ανέφερε ο Ζαΐμης ότι θα παραιτηθεί καθώς θεωρεί απαράδεκτους
ορισμένους όρους, ιδίως ότι πρέπει να συγκληθεί η Βενιζελική Βουλή του Ιουνίου
1915. Ο Βενιζέλος υποστηρίζει ότι η σημερινή Βουλή που εξελέγη τον Ιανουάριο
του 1916 είναι παράνομη».
Ήταν σαφής ειδοποίηση για τη Βουλή των Λαζάρων, που θα δημιουργούσε ο Βενιζέλος.
Και το σπίτι ρημαδιό…
Ο Βενιζέλος από τα πολεμικά γαλλικά πλοία ανήλθε στις 15 Ιουνίου 1917 στην Αθήνα και εγκαταστάθηκε στο ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρετανία» μέχρις ότου ετοιμασθεί το σπίτι του στις οδούς Πανεπιστημίου και Λυκαβηττού. Είχε σφραγισθεί στις 19 Νοεμβρίου 1916 και ανοίχθηκε για την εκ νέου εγκατάσταση του εκεί. Ανοίχθηκε από τον αντεισαγγελέα Αποστολάκη με αίτηση που υπέβαλαν ο γαμπρός επ’ αδελφή του Βενιζέλου, ο Σαριδάκης και ο συγγενής του Κυριάκος Μητσοτάκης. Το θέαμα όμως που αντίκρισαν ήταν αποτρόπαιο. Αποτέλεσμα των «Νοεμβριανών». Κατά περιγραφή στον Τύπο της εποχής:
«Καταιγίς αν είχε περάση δεν θα άφηνε τα ίχνη της καταστροφής τα οποία
άφησεν η επιδρομή της 19ης Νοεμβρίου 1916. Οι τοίχοι είναι διάτρητοι
από σφαίρας, ολόκληρα δεν τεμάχια του επιχρίσματος έχουν καταπέση. Από το
γραφείον του κ. Βενιζέλου δεν απομένει τίποτε, μόλις δε διεσώθησαν ολίγα
βιβλία. Αι εικόνες του όμως κατεστράφησαν όλαι μεταξύ δε αυτών και η ωραία φωτογραφία
της Διασκέψεως του Λονδίνου. Ευτυχώς εσώθη η εικών της αποθανούσης συζύγου του
και η χαλκή προτομή του την οποίαν του εχάρισαν οι εν Παρισίοις Έλληνες. Διηρπάγησαν
επίσης δύο αργυροί στέφανοι και όλα τα κοσμήματα της αδελφής του και της
ανεψιάς του δεσποινίδος Σαριδάκη. Εις το διαμέρισμα των υιών του δεν απέμεινε
τίποτε σώον. Η αποθήκη έχει ανασκαφή ολόκληρος δια να ευρεθή η περίφημος
υπόνομος από την οποία κατεβιβάζοντο τα όπλα.
Ο φωτογράφος κ. Μπούκας έλαβε πλείστας φωτογραφίας της καταστροφής, ο δε κ. Λέστερ εκινηματογράφησε τα ερείπια».
Ένα από τα πρώτα μελήματα της νέας κυβέρνησης ήταν η προσπάθεια ενοποίησης των υπηρεσιών των «δύο Ελλάδων», με εκκαθάριση των υπηρεσιών, αφού είχε προηγηθεί διάταγμα αναστολής της μονιμότητας των δημοσίων υπαλλήλων. Ο Βενιζέλος όμως αντιμετώπιζε και μια σειρά άλλων προβλημάτων και αυτά ήταν το θέμα της λειτουργίας της Βουλής, της συνολικής διοίκησης του κράτους, η οργάνωση αξιόμαχου στρατεύματος, η οικονομία του κράτους, η διακοπή των διπλωματικών σχέσεων με τις Κεντρικές Αυτοκρατορίες κ.λπ.
Η Βουλή των Λαζάρων
Το θέμα της Βουλής έχει ιδιαίτερη σημασία. Όταν η Αντάντ επιχείρησε να καταλάβει τα Δαρδανέλια στις 19 Φεβρουαρίου 1915, ο Βενιζέλος έκρινε ότι η Ελλάδα θα έπρεπε να συμμετάσχει στην επιχείρηση αυτή. Ο βασιλεύς όμως, μετά από εισήγηση του Γενικού Επιτελείου Στρατού, το οποίο θεωρούσε καταδικασμένη σε αποτυχία την επιχείρηση, αρνήθηκε το αίτημα του Βενιζέλου, γεγονός που προκάλεσε την παραίτησή του στις 21 Φεβρουαρίου 1915 και την προκήρυξη βουλευτικών εκλογών στις 31 Μαΐου του ιδίου έτους.
Τις βουλευτικές εκλογές της 31ης Μαΐου 1915 κέρδισε ο Βενιζέλος με το κόμμα των Φιλελευθέρων, λαμβάνοντας 186 από τις 316 έδρες, και σχημάτισε νέα κυβέρνηση. Τον Σεπτέμβριο του 1915 η Βουλγαρία εισήλθε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό των Κεντρικών Αυτοκρατοριών. Ο Βενιζέλος κήρυξε επιστράτευση και ζήτησε από τον βασιλέα την είσοδο στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ, πλην όμως ο τελευταίος αρνήθηκε, γεγονός που προκάλεσε την παραίτησή του πρώτου. Μετά από την ανάθεση από τον βασιλέα της πρωθυπουργίας στους Αλέξανδρο Ζαΐμη και Στέφανο Σκουλούδη προκήρυξε νέες εκλογές, γιατί η Βουλή είχε την πλειοψηφία των Φιλελευθέρων, για την 6η Δεκεμβρίου 1915, από τις οποίες απείχαν οι Φιλελεύθεροι.
Η πιθανή εμπλοκή της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν επέτρεπε τη διεξαγωγή βουλευτικών εκλογών. Από την άλλη μεριά όμως ο Ελ. Βενιζέλος αντιλαμβάνονταν ότι με την μονομερή και σαφώς αντιβενιζελική Βουλή, που είχαν αναδείξει οι εκλογές της 6ης Δεκεμβρίου 1915, από τις οποίες απείχαν οι Φιλελεύθεροι, δεν μπορούσε να κυβερνήσει. Έτσι κατέφυγε σε μια λύση συνταγματικά τρωτή και αμφιλεγόμενη. Με Βασιλικό Διάταγμα της 29ης Ιουνίου 1917 ανακάλεσε το προγενέστερο Βασιλικό Διάταγμα της 29ης Οκτωβρίου 1915 περί διαλύσεως της Βουλής, που είχε προέλθει από τις εκλογές της 31ης Μαΐου 1915 και προκήρυξης νέων εκλογών για την 6η Δεκεμβρίου 1915, γιατί θεωρήθηκε ότι το Διάταγμα αυτό εκδόθηκε παρά το Σύνταγμα. Ταυτόχρονα είχε καλέσει σε δεύτερη τακτική σύνοδο την αναστηθείσα Βουλή, που είχε προκύψει από τις εκλογές της 31ης Μαΐου 1915, για την 12η Ιουλίου 1917. Αυτή ακριβώς η Βουλή έμεινε στην ιστορία ως η Βουλή των Λαζάρων. Παρά την συνταγματικά ασυνήθιστη νεκρανάστασή της, η Βουλή εκείνη πρόσφερε σημαντικό νομοθετικό έργο, υπό την Προεδρία του Θεμιστοκλή Σοφούλη, ο οποίος εξελέγη πρόεδρος της με 180 ψήφους επί συνόλου 194 ψηφισάντων. Προχώρησε σε διακοπή των διπλωματικών σχέσεων, πράγμα που ερμηνεύθηκε αμέσως ότι η Ελλάδα προχωρεί σε εμπόλεμη κατάσταση με τα προαναφερθέντα κράτη. Η είδηση έγινε γνωστή με ραδιοτηλεγράφημα μέσω Μάλτας. Η διαταγή μάλιστα προς τους Έλληνες πρεσβευτές που υπηρετούσαν στις πρωτεύουσες των εμπολέμων, ότι ανακαλούνται διαβιβάσθηκε μέσω της Ελληνικής πρεσβείας της Βέρνης γιατί λόγω του πολέμου δεν υπήρχαν απευθείας επικοινωνίες με όλες τις πρωτεύουσες.
.webp)
Η Ελλάδα στον πόλεμο
Έτερο σημαντικό θέμα, που είχε να αντιμετωπίσει η κυβέρνηση Βενιζέλου- προφανώς παρασκηνιακή υπόσχεση του ιδίου για να αναλάβει την πρωθυπουργία της ενιαίας Ελλάδας και να διευκολύνει την πολεμική προσπάθεια της Αντάντ, ήταν να κηρύξει τον πόλεμο η χώρα εναντίον των Κεντρικών Αυτοκρατοριών και των συμμάχων τους Βουλγαρίας και Τουρκίας.
Αυτό έγινε στις 28 Ιουνίου 1917. Για την Ελλάδα, άρχιζε μια νέα εποχή με κυβέρνηση Ελευθέριου Βενιζέλου.
Ο πρέσβης των ΗΠΑ Γκάρετ Ντρόππερς με τηλεγράφημά του στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ, γνωστοποιούσε αυθημερόν ότι ο Βενιζέλος ανέλαβε και το χαρτοφυλάκιο του υπουργού Στρατιωτικών, ενώ υπουργός Εξωτερικών ορίσθηκε ο Νικόλαος Πολίτης. Επεσύναπτε μάλιστα και τα ακόλουθο απόσπασμα από ομιλία του Βενιζέλου ο οποίος τόνιζε:
«Όσον αφορά την εξωτερική πολιτική, κατανοούμε τη θέση της Ελλάδας δίπλα σε δημοκρατικά έθνη, που παλεύουν για την ελευθερία του κόσμου ενάντια στις Κεντρικές Αυτοκρατορίες και τους δύο συμμάχους τους που είναι κληρονομικοί μας εχθροί. Συνειδητοποιούμε, ότι αν δεν κυνηγήσουμε αυτόν τον αναμφισβήτητο εχθρό από την Ανατολική Μακεδονία, αυτό το τμήμα της χώρας θα κινδυνεύσει με μεγάλο κίνδυνο. Ωστόσο, πριν σκεφτούμε να καλέσουμε τους κατοίκους αυτής της χώρας, δηλαδή της Παλαιάς Ελλάδας, για απαραίτητες θυσίες, πρέπει να κατευθυνθούμε και να ενισχύσουμε το έθνος υλικά και ηθικά».
Οι Πόντιοι αφανίζονταν
Και ενώ εδώ «βγάζαμε τα μάτια μας» μεταξύ μας και με τη βοήθεια των ξένων, ένα άλλο κομμάτι του Ελληνισμού αφανίζονταν από την Γενοκτονία των Τούρκων. Οι πληροφορίες που έφταναν στην Αθήνα από τις επαρχίες της Αμισσού και της Νεοκαισαρείας, μιλούσαν για 20.000 παθόντες από τους φοβερούς διωγμούς.
Ο τέως πρεσβευτής στην Πετρούπολη Πανάς, τηλεγραφούσε στις 22 Ιουνίου 1917 ότι σύμφωνα με δικές του ασφαλείς πληροφορίες οι παθόντες Έλληνες του Πόντου ήταν δεκαπλάσιοι!!!
Τα περισσότερα χωριά της Αμισσού και της Μπάφρας και άλλων περιφερειών είχαν πυρποληθεί. Οι κάτοικοι των πυρπολημένων χωριών απελαύνονταν με τη βία στη εσωτερικό της Τουρκίας. Οι πρόκριτοι φονεύονταν και οι γυναίκες βιάζονταν.
Ο Ελληνισμός αιμορραγούσε…
Η πυρκαγιά που έκαψε τη Θεσσαλονίκη
Τα δεινοπαθήματα του Ελληνισμού, ήταν ατελείωτα. Στις 18 Αυγούστου του 1917, ξέσπασε η μεγάλη πυρκαγιά έκαψε το 32% της Θεσσαλονίκης. Η πυρκαγιά αυτή, δεν έκαψε απλώς σε 32 ώρες 120 εκτάρια του ιστορικού κέντρου. Εξαφάνισε κυριολεκτικά την «ανατολίτικη» όψη του και εξάλειψε την παραδοσιακή του διάρθρωση, που συνέχιζε να επιβιώνει παρά τις αποσπασματικές εκσυγχρονιστικές προσπάθειες. Χάθηκαν 9.000 κτίσματα, μεταξύ των οποίων σημαντικά δημόσια και λατρευτικά οικοδομήματα και 75.000 κάτοικοι έμειναν άστεγοι (55.000 Εβραίοι, 10.000 χριστιανοί και 10.000 μουσουλμάνοι). Όπως φαίνεται, η ισραηλιτική κοινότητα υπέστη το βαρύτερο πλήγμα.
Το σχέδιο ανασυγκρότησης της καμένης Θεσσαλονίκης εκπόνησε η Διεθνής Επιτροπή Σχεδιασμού υπό την καθοδήγηση του Γάλλου αρχιτέκτονα Ερνέστ Εμπράρ, δίνοντας έμφαση σε ριζοσπαστικές πολεοδομικές απόψεις της εποχής, στις τοπικές γεωγραφικές και ιστορικές ιδιομορφίες της ιστορικής πόλης. H παραδοσιακή εικόνα της Θεσσαλονίκης άρχισε να αλλάζει και να αντικαθίσταται με μια μοντέρνα ευρωπαϊκή πόλη.
Έτος από τα απεχθέστερα
Η Ελλάδα, μέσα από τεράστιες δυσκολίες και εξευτελιστικές διαδικασίες προσπαθούσε να συγχρονίσει το βηματισμό της με τα ελεύθερα κράτη της Ευρώπης για να διεκδικήσει ορισμένα από τα εθνικά της δίκαια. Χαρακτηριστικά η εφημερίδα «Καιροί» στο κύριο άρθρο της στις 31 Δεκεμβρίου 1917 έγραφε:
«Το έτος το οποίον τελειώνει απόψε θ’ αναγραφή εις την ιστορίαν της νεώτερας
Ελλάδος, ως ένα από τα δυσκολώτερα, τα σκοτεινότερα, τα επαχθέστερα. Πολλάς
περιπετείας επέρασεν η φυλή αφ΄ ότου ενεφανίσθη εις τον κόσμον, ίσως όμως ουδέποτε
επέρασε τόσους θλιβερούς και δυσκόλους σταθμούς εις τόσον σύντομον διάστημα,
όσον κατά την εποχήν αυτήν».
Και κατέληγε:
«Το μέλλον ανοίγεται εμπρός ευρύ και το έθνος προχωρεί υπερήφανον και
θαυμαζόμενον και έτοιμον προς πάσαν θυσίαν».
Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης
Υστερόγραφο
-Συμπληρωματικά, διαβάστε για την φοβερή πείνα του 1917 στη θέση https://sitalkisking.blogspot.com/2023/10/1917.html
ΠΗΓΕΣ
*Αρχείο εφημερίδων
«Εσπερινή», «Αστραπή», «Καιροί», «Ελεύθερος Τύπος» Αθηνών
*Σπ. Μαρκεζίνη
«Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος» Εκδόσεις Πάπυρος
*Εθνικά Αρχεία ΗΠΑ
