Τι πολύτιμο έφερε από τη Σμύρνη, ο ζωγράφος Γεώργιος Προκοπίου, το 1922

*Μικρά Ασία. Μια φωτογραφία του Προκοπίου, που έγινε πίνακας

 

 

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

 

               Ο ζωγράφος Γεώργιος Προκοπίου, μια από τις πλέον εμβληματικές μορφές της ζωγραφικής, υπήρξε παράλληλα ένας εξαίρετος πατριώτης, που με τη συμμετοχή του στους εθνικούς πολέμους, κατέλειπε ιδανικό παράδειγμα ανδρείας. Υπήρξε παράτολμος, γενναίος, αποφασιστικός, ευρηματικός, γενικά άξιος.

               Η μεγάλη παρακαταθήκη του υπήρξαν τα έργα του χρωστήρα του, πίνακες ανεκτίμητης αξίας, αλλά και η συμμετοχή του στους πολέμους, όπου από την πρώτη γραμμή φωτογράφιζε ή κινηματογραφούσε τις μάχες. Αξιοσημείωτη θεωρείται η κινηματογράφηση από τον ίδιο της καταστροφής της Σμύρνης.

Ο Γεώργιος Προκοπίου γεννήθηκε στο προάστιο της Σμύρνης Μπουρνόβα, το 1876. Τα πρώτα μαθήματα στο σχέδιο τα διδάχθηκε από μια Αγγλίδα ζωγράφο, η οποία ζούσε στη Σμύρνη. Σπούδασε από το 1895, στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα με δασκάλους τους μεγάλους ζωγράφους Νικηφόρο Λύτρα και Γεώργιο Ροϊλό. Αποφοίτησε το 1901. Το 1904 πρώτευσε στον Διεθνή Διαγωνισμό Προσωπογραφίας του Αιθίοπα Αυτοκράτορα Μενελίκ Α΄. Τιμήθηκε με τον Μεγαλόσταυρο του Σολομώντος και με τον Αιθιοπικό Αστέρα. Τοποθετήθηκε ως ιδιαίτερος ζωγράφος της Αυλής της Αντίς Αμπέμπα. Επέστρεψε στην Αθήνα το 1906.

*Όταν ο Προκοπίου έπεσε σε ενέδρα κομιτατζήδων  

               Όταν ξέσπασαν οι Βαλκανικοί πόλεμοι, ακολούθησε τον ελληνικό στρατό ζωγραφίζοντας πίνακες από τις μάχες στα μέτωπα. Ο Προκοπίου στις 31 Ιουλίου 1913 βόρεια του Μελένικου είχε μια δυσάρεστη συνάντηση. Έπεσε σε ενέδρα με Βούλγαρους κομιτατζήδες. Τρείς σφαίρες των Βουλγάρων χτύπησαν το άτυχο άλογο του και το σκότωσαν. Ο δεκανέας και οι στρατιώτες που ήταν μαζί του αμέσως ανταπέδωσαν τα πυρά. Ο ίδιος ο Προκοπίου τράβηξε το πιστόλι του και άρχισε να πυροβολεί και αυτός. Η μάχη με ανταλλαγή σφοδρών πυροβολισμών κράτησε περίπου μισή ώρα. Οι κομιτατζήδες τελικά τράπηκαν σε φυγή και οι εύζωνοι τους καταδίωξαν, σκοτώνοντας κάποιους Βούλγαρους. Εν τω μεταξύ ο Προκοπίου πρόλαβε να τραβήξει και μερικές φωτογραφίες (Βλέπετε σχετικά στο https://sitalkisking.blogspot.com/2015/03/blog-post_16.html).

               Αργότερα πήρε μέρος στον πόλεμο της Μικράς Ασίας. Στα χέρια του κρατούσε κινηματογραφική μηχανή και την παλέτα του ζωγράφου. Η παρουσία στη Μικρά Ασία έγινε και με επιθυμία του αρχιστράτηγου Λεωνίδα  Παρασκευόπουλου. Ο Προκοπίου εκτός από πίνακες κινηματογράφησε, σε περίπου 14.000 μέτρα φιλμ τις επιχειρήσεις στο μικρασιατικό μέτωπο από το 1920 έως το 1922.

          Επισκέφθηκε πολλά μέτωπα όπου διεξάγονταν άγριες μάχες. Παράτολμος ο ίδιος, αψηφούσε τους κινδύνους και έτρεχε στην πρώτη γραμμή θέλοντας να ζήσει τις πραγματικές συνθήκες των συγκρούσεων για να αποδώσει με το χρωστήρα του την ατμόσφαιρα του πολέμου.

*Ο Νικόλαος Πλαστήρας. Έργο Γεωργίου Προκοπίου

          Ο συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας, που γνώρισε τον Προκοπίου στις μάχες του Ελμαλί και του Εσκή Σεχήρ από κοντά, έγραψε στις 10 Ιουλίου 1921: «Περιτρέχων και αυτάς τας εγγυτέρας προς τον εχθρόν γραμμάς των ακροβολιστών, ευρεθείς πολλάκις εν μέσω διαρρηγνυομένων οβίδων και βροχής σφαιρών, ίνα αποτύπωση φευγαλέα ηρωικά επεισόδια δυνάμενα ν’ αποδοθώσιν εις την αιωνιότητα μόνον διά του χρωστήρος, χειριζόμενου υπό τόσον τολμηρού και ριψοκίνδυνου όσον και επιδέξιου καλλιτέχνου».

*Ο Γεώργιος Κονδύλης. Έργο Γεωργίου Προκοπίου

          Ήταν τόσο παράτολμος, που ο Γεώργιος Κονδύλης, συνταγματάρχης τότε στον τομέα των Σάρδεων, αναγκάστηκε να τον θέσει υπό περιορισμό, γιατί με τις κινήσεις του στην πρώτη γραμμή προκάλεσε έναν αιφνιδιασμό των αντιπαρατιθέμενων δυνάμεων. «Η Διοίκησις του τομέως- έγραφε ο Κονδύλης στις Σάρδεις στις 3 Μαΐου 1920- επανειλημμένως ηναγκάσθη να λάβη μέτρα περιοριστικά της τόλμης του εμπνευσμένου εραστού της τέχνης κατά τας υπερβολάς εις άς ετρέπετο εν τη προσπάθεια του να συλλάβη και αυτάς τας κινήσεις του πυροβολούντος εχθρού»!!!

            Ο ηρωικός Προκοπίου υπήρξε άτυχος. Το 1922 συνελήφθη από τους Τούρκους και καταδικάστηκε σε θάνατο, κατάφερε όμως να διαφύγει με τη βοήθεια ενός Γάλλου αξιωματικού ονόματι Λαφόνς και να επιστρέψει στην Αθήνα.

Το 1940 με την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου, παρά 64 χρόνια του και τα σοβαρά προβλήματα υγείας που τον ταλάνιζαν- κυρίως έπασχε από άσθμα και βρογχικά- επέτυχε να πάρει ειδική άδεια στις 27 Νοεμβρίου 1940, από τον αρχιστράτηγο Αλέξανδρο Παπάγο που του επέτρεπε να ξαναβρεθεί στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Αξίζει να σημειωθεί επίσης, ότι τότε υπηρετούσαν στο στρατό και δύο γιοι του. Τελικά όμως δεν άντεξε Πέθανε από συγκοπή στις 20 Δεκεμβρίου 1940 κοντά στο Τεπελένι της Αλβανίας, εξαντλημένος από τις κακουχίες των επιχειρήσεων και τις αντίξοες κλιματολογικές συνθήκες. Η θερμοκρασία ήταν στο -20. Η σορός του μεταφέρθηκε στην Αθήνα, όπου κηδεύθηκε με τιμές εν ενεργεία συνταγματάρχη.

*Ο ημιτελής πίνακας "Αργυρόκαστρο"

Από την παρουσία στο μέτωπο, σώθηκε δυστυχώς ένας μόνο πίνακας και αυτός ημιτελής. Απεικονίζει το Αργυρόκαστρο. Ο Προκοπίου, πριν αρρωστήσει είχε στερεώσει το τελάρο του με την λεγόμενη καλή επιφάνειά του μέσα στο καπάκι της μεγάλης κασετίνας του. Έτσι, όποιος άνοιγε την κασετίνα έβλεπε μια αδιάφορη επιφάνεια ενός σκούρου μουσαμά, που ήταν η πλάτη του έργου! Όταν λοιπόν κάποιοι άγνωστοι λεηλάτησαν τις αποσκευές του Προκοπίου από το στρατιωτικό αυτοκίνητο που τον έφερνε νεκρό στην Αθήνα στις 21 Δεκεμβρίου 1940, δεν βρήκαν τον πίνακα αυτό!!!

 

Η αφήγησή του για τη Μικρά Ασία

 

Αξία μεγάλου ιστορικού ντοκουμέντου έχει η αφήγηση που έκανε στις ελληνικές στρατιωτικές αρχές (στο 2^ο γραφείο της Επανάστασης του 1922) όταν επέστρεψε από τη Μικρά Ασία το Δεκέμβριο του 1922. Η αφήγηση αυτή σώζεται στο πολύτιμο Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών.

Κατά την αφήγηση του Προκοπίου, όλα τα παράλια της Μικράς Ασίας μετά την αποχώρηση των ελληνικών δυνάμεων είχαν οχυρωθεί καλά από το φόβο μιας νέας ελληνικής απόβασης. Στρατιωτικός διοικητής της Σμύρνης ήταν ο Ιτζεδίν πασάς καταγόμενος από τα Ιωάννινα. Μιλούσε τέλεια ελληνικά και είχε διατελέσει προηγουμένως διοικητής μικτού αποσπάσματος μεραρχιών στον τομέα του Αφιόν Καραχισάρ.

Μετά την κατάληψη της Σμύρνης στρατιωτικός διοικητής ανέλαβε ο Νουρεντίν πασάς. Ήταν αυτός που διέταξε τα κάψιμο της Σμύρνης. Στη Σμύρνη όταν κατελήφθη από τους Τούρκους είχε συγκεντρωθεί πολύ Πυροβολικό, ενώ μεγάλη δύναμη Ιππικού βρίσκονταν στο Αξάρι. Ο Τουρκικός Στρατός είχε αρχίσει να έχει καλό ιματισμό και να τρέφεται καλά. Η πειθαρχία των στρατιωτών εξασφαλίζονταν με το φόβο, αλλά μπορούσε κανείς να διακρίνει τον κάματο, από την μακρά διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων. Οι στρατιώτες επιθυμούσαν να επανέλθουν στο πολιτικό βίο. Πάντως παρατηρούνταν συχνά φαινόμενα λιποταξιών. Υπήρχε επίσης ακόμα διαίρεση στον Τουρκικό στρατό μεταξύ αυτών που ήταν υπέρ του σουλτάνου και των άλλων που ήταν υπέρ του Κεμάλ.

Πολιτικός διοικητής Σμύρνης είχε τοποθετηθεί ο εξάδελφος του Νουρεντίν, τρομερός διώκτης και αυτός των Χριστιανών. Ήταν επίσης και πρόεδρος της επιτροπής περισυλλογής εγκαταλειφθεισών χριστιανικών περιουσιών. Τις εκποιούσε και τα χρήματα τα έστελνε στην Άγκυρα. Στο εσωτερικό της Τουρκίας αλλά και στα παράλια εξακολουθούσαν να δρουν στίφη ατάκτων.

Στη Μαινεμένη έδρευε μεραρχία υπό τον Κιαζήμ Καραμπεκίρ. 

*Έλληνες αιχμάλωτοι των Τούρκων (Αρχείο ΕΛΙΑ- ΜΙΕΤ)

Η κατάσταση των Ελλήνων αιχμαλώτων

 

Κατά την αφήγηση του Προκοπίου μέσα στη Σμύρνη υπήρχαν ελάχιστοι αιχμάλωτοι αξιωματικοί. Υπήρχαν περισσότεροι Έλληνες στρατιώτες, που τους χρησιμοποιούσαν οι Τούρκοι σε διάφορες εργασίες. Στο Διοικητήριο υπήρχαν αρκετοί αιχμάλωτοι χωροφύλακες.

«Η εν γένει κατάστασις των Ελλήνων αιχμαλώτων ιδιωτών εις το εσωτερικόν της Μ. Ασίας λυπηρά και αξιοθρήνητος από πάσης απόψεως. Δεν διαιτώνται ειμή μόνον άπαξ της ημέρας δ’ άρτου μόνον και τούτου ελαχίστου, τελείως ανυπόδητοι και γυμνοί κεκαλυμένα έχοντα τα διάφορα μέλη του σώματός των με ενδύματα κατασκευασμένα από τσουβάλια κ.λπ. Συμπεριφορά των Οθωμανών στρατιωτικών προς αυτούς λίαν βάναυσος και σκληρά, υβριζόμενοι και ξυλοκοπούμενοι αγριώτατα. Αποθνήσκωσιν αρκετοί καθ’ εκάστην εκ πείνης, κακουχιών, ψύχους και διαφόρων νόσων», ανέφερε ο μεγάλος ζωγράφος.

Δραματική όμως ήταν η εικόνα των νεκρών στις διάφορες μάχες, που έμεναν άταφοι, όπως τις περιέγραψε το έμπειρο και διεισδυτικό μάτι του ζωγράφου:

«Χιλιάδες χριστιανικών πτωμάτων ευρίσκονται ξαπλωμένα εις τους κάμπους ανήκοντα ως επί το πλείστον εις χωρικούς Έλληνας μη προλαβόντων την αναχώρησιν. Εις Βουρνόβα όλα τα πηγάδια είναι γεμάτα πτωμάτων Χριστιανικών, δύναται δε να βεβαιώσει (σ.σ ο Προκοπίου) ότι ουδείς κάτοικος της κωμοπόλεως ταύτης διεσώθη λόγω της κατά την κατάληψιν προβληθείσης υπό των κατοίκων αντιστάσεως» αναγράφεται στην κατάθεση του ζωγράφου στις ελληνικές στρατιωτικές αρχές.

Συνεχίζοντας την κατάθεσή του ο Προκοπίου ανέφερε ότι στο Σεβδίκιοϊ υπήρχε χαράδρα γεμάτη από εκατοντάδες πτωμάτων άταφων Χριστιανών, όπως και σε πολλά άλλα χωριά της περιφέρειας Σμύρνης.

Στον Άγιο Ιωάννη είχαν αφεθεί στις  τέσσερις απαγχονισμένοι ιερείς, που τους είχαν κρεμάσει με τις αλυσίδες του κωδωνοστασίου και άλλοι έξι κατακρεουργημένοι, που είχαν αφεθεί έξω από το ναό. Το απεχθές αυτό περιστατικό είχε προκαλέσει τις διαμαρτυρίες του Αμερικανικού και του Ιταλικού προξενείου, που είχαν τραβήξει και σχετικές φωτογραφίες. Οι Τούρκοι κατά τον Προκοπίου είχε ανατινάξει με δυναμίτιδα όλες τις Ελληνικές εκκλησίες και ισοπέδωσαν όλα τα νεκροταφεία.

*Ο ζωγράφος Γεώργιος Προκοπίου

Τι διέσωσε ο Προκοπίου

 

Ο παράτολμος Προκοπίου παρέμεινε στη Σμύρνη και κινηματογραφούσε τη μεγάλη πυρκαγιά, που έβαλαν οι Τούρκοι. Συνελήφθη αμέσως, αλλά προσποιούμενος τον ξένο υπήκοο, κατόρθωσε να πείσει αυτούς που τον συνέλαβαν ότι δεν είναι Έλληνας, αλλά Ευρωπαίος. Έτσι αφέθηκε ελεύθερος και συνέχισε πλέον να φωτογραφίζει για καιρό. Φωτογράφιζε ακόμα και πασάδες!!!

Όταν τελικά  με τη βοήθεια ενός Γάλλου αξιωματικού Λαφόνς, κατόρθωσε να φύγει, έφυγε με συνθήκες Ευρωπαίου πολίτη. Δηλαδή δεν επέστρεψε με τις τραγικές συνθήκες της ανταλλαγής αιχμαλώτων. Αυτό του επέτρεψε να φέρει στην Ελλάδα ό,τι υλικό είχε συγκεντρώσει, οπτικό και εικαστικό. Και αυτό ακριβώς το υλικό έχει μεγάλη ιστορική αξία και αποτελεί εθνική παρακαταθήκη.

Κατά το έγγραφο των στρατιωτικών αρχών, ο Προκοπίου:

«Έφερε μεθ’ εαυτού, ως περισωθείσας, όλας τας πολεμικάς ταινίας της Βενιζελικής εποχής και όλην την δράσιν του Συν/τος Πλαστήρα κατά την προέλασιν του Σαγγαρίου 14.000 μέτρων, 70 στρατιωτικούς πίνακας, ελαιογραφίας των νικών, μαχών και ηρωισμών του Ελληνικού στρατού, όν παρηκολούθησεν εκ του πλησίον. Πληθώραν συλλογής διαφόρων κλισέ και φωτογραφιών, καθώς και τας  κάτωθι φωτογραφίας ληφθείας κατά την μετά την κατάληψιν της Σμύρνης διαμονή  του».

Ας δούμε όμως των κατάλογο των πραγμάτων, που κουβάλησε ο Προκοπίου στις αποσκευές του:

Φωτογραφίες του Ιτζέτ πασά εξ Ιωαννίνων, διοικητή Σώματος Στρατού στο μέτωπο του Αφιόν, του Κιαζήμ πασά υπουργού Στρατιωτικών της κυβέρνησης της Άγκυρας, του Εμίν πασά τέως επιτελάρχη του Νουρεντίν πασά και ήδη γενικού επόπτη της Σμύρνης, του Φαρούκ μπέη διευθυντή του γραφείου κατασκοπίας Σμύρνη, γνώστη της Γερμανικής, της Γαλλικής και Ελληνικής γλώσσας, του Φεχμή μπέη συνταγματάρχη του Στρατοδικείου Σμύρνης και επιτελάρχη του Ιτζεδίν πασά, του Ζία μπέη κατάσκοπου Τούρκου αξιωματικού, Μπεχλιβάν μπέη αρχηγού των Τσετών, του Νουρεντίν πασά, του Σελαϊντίν πασά αντιπροσώπου της κυβέρνησης της Άγκυρας στην Κωνσταντινούπολη με το αξίωμα του υπουργού, Κιαζήμ πασά διοικητή της Στρατιάς Μαινεμένη, φωτογραφία του υπουργικού συμβουλίου της κυβέρνησης της Άγκυρας, φωτογραφία του Ιτζέπ πασά με το επιτελείο του, φωτογραφία της εισόδου του Φεβζή πασά στο Σαλ τζαμί, το Τουρκικό Πυροβολικό την παραμονή της επίθεσης στο Αφιόν Καραχισάρ, ο Τουρκικός στρατός παρελαύνων μετά την  κατάληψη της Σμύρνης, Τούρκοι στρατιώτες διερχόμενοι το Σαγγάριο, Ελληνικό αεροπλάνο λάφυρο των Τούρκων, Γαλλικό κατεστραμμένο αεροπλάνο, Τουρκικός στρατός διερχόμενος την Πούντα, Τουρκικός στρατός προ της μάχης του Αφιόν Καραχισάρ, Ελληνικό πυροβόλο λάφυρο των Τούρκων, δύο φωτογραφίες με τσέτες ιππείς, Κωνσταντινουπολίτες Τούρκοι συγχαίροντες τον Κεμάλ για την κατάληψη της Σμύρνης, δοξολογία μετά την είσοδο του Τουρκικού στρατού στη Σμύρνη και τέλος η προκυμαία της Σμύρνης την παραμονή της κατάληψης. 

*Μια είδηση από την εφημερίδα "Πατρίς" στις 18 Ιανουαρίου 1923

               Το 1923 παρουσίασε στις αίθουσες της Σχολής Καλών Τεχνών τους 70 περίπου πίνακες με θέματα από το μέτωπο, ενώ το 1924 η ελληνική κυβέρνηση του απένειμε για τις υπηρεσίες του το μετάλλιο Στρατιωτικής Αξίας.

Ο Προκοπίου ήταν ο ζωγράφος, που έζησε τον πόλεμο, από την πρώτη γραμμή. Έζησε με τους φαντάρους στα αντίσκηνα, μοιράστηκε μαζί τους την ξερή κουραμάνα, δίψασε, ανάπνευσε τον καπνό της μάχης, βίωσε την αγωνία των μαχητών και τα απεικόνισε όλα με το χρωστήρα του ή το φακό του. Το έργο του μας δίνει την πραγματικότητα, μέσα από τους εθνικούς αγώνες. Έργο ενός ήρωα.

 

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

 

ΠΗΓΕΣ

*Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών

ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ            "ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ" (ΚΟΜΟΤΗΝΗ)