Οι τελευταίες μέρες του ελληνικού Κάραγατς

*Ευτυχισμένες στιγμές στο ελληνικό Κάραγατς (συλλογή Μιχάλη Πατέλη)

*Χαρίσθηκε στην Τουρκία

για να μην πληρώσουμε

πολεμικές επανορθώσεις

από τη Μικρασιατική Εκστρατεία

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

                Ένα άρθρο και ένα ειδικό πρόσθετο πρωτόκολλο στη συνθήκη της Λωζάννης το 1923, καθόρισαν τη μοίρα του Κάραγατς και το καταδίκασαν να παραμείνει στο έδαφος της Τουρκίας, ενώ αρχικά με τη συνθήκη των Σεβρών είχε παραμείνει στην ελληνική επικράτεια.

Έτσι προέκυψε το λεγόμενο προγεφύρωμα του Κάραγατς. Για όσους δεν γνωρίζουν εδαφικές λεπτομέρειες, πρόκειται για μια λωρίδα τουρκικού εδάφους που εισέρχεται στην ελληνική επικράτεια, δυτικά του ποταμού Έβρου, απέναντι από την Αδριανούπολη και έχει συνολική έκταση 22,5 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Δηλαδή μιλάμε για το γνωστό σημείο, στο οποίο τα ελληνοτουρκικά σύνορα δεν ακολουθούν τον ρουν του ποταμού Έβρου, αλλά είναι χερσαία, για περίπου 12 χιλιόμετρα.

Μέσα σ’ αυτή την έκταση βρίσκεται το Κάραγατς, το οποίο παραχωρήθηκε στην Τουρκία για να μην πληρώσει η Ελλάδα αποζημιώσεις για καταστροφές που προκλήθηκαν από τον ελληνικό στρατό κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία.

Όλοι γνωρίζουμε ότι τον Ιούλιο του 1920, με την απελευθέρωση της Ανατολικής Θράκης, το εκλεκτό προάστιο της Αδριανούπολης το Κάραγατς μετονομάστηκε σε Ορεστιάδα. Ακολούθησε η Μικρασιατική Καταστροφή και η ανακωχή των Μουδανιών που δεν την υπέγραψε η Ελλάδα και διατάχθηκε από τους κατ’ όνομα… συμμάχους η εκκένωση της Ανατολικής Θράκης, από τους Έλληνες.

*Από τις εργασίες στη Λωζάννη (από την εφημερίδα "Ελεύθερος Λόγος")

  

Στη Λωζάννη, κλήθηκαν τα εμπόλεμα κράτη να υπογράψουν τη γνωστή συνθήκη, που έθετε τέρμα ανάμεσα στα άλλα και στην ελληνοτουρκική διαμάχη. Η ελληνική επαναστατική κυβέρνηση των Γονατά και Πλαστήρα, ζήτησε από τον ιδιωτεύοντα Ελευθέριο Βενιζέλο, να κάνει τη σχετική διαπραγμάτευση. Η Τουρκία έστειλε ως διαπραγματευτή τον Ισμέτ Πασά, δεξί χέρι του Μουσταφά Κεμάλ, που μετέπειτα έγινε γνωστός ως Ισμέτ Ινονού. Στόχος των Τούρκων ήταν ανατρέψουν τους όρους της Συνθήκης των Σεβρών του 1920, που δημιουργούσε τη Μεγάλη Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών. Η Τουρκία, παρίστατο στη Λωζάννη, ως νικήτρια με υπέρογκες απαιτήσεις.

Βασική διάταξη αυτής της συνθήκης ήταν, ότι ο ρους του ποταμού Έβρου θα αποτελεί το φυσικό σύνορο μεταξύ των δυο χωρών. Έτσι η Αδριανούπολη περνούσε σε τουρκικό έλεγχο και το όμορφο προάστιό της με το σιδηροδρομικό σταθμό, το Κάραγατς, παρέμενε στην Ελλάδα. Οι απαιτήσεις των Τούρκων ανέτρεψαν πολλές από τις ελληνικές προσδοκίες. Με υπεροπτικό τρόπο απαιτούσαν την καταβολή αποζημιώσεων.

*Ο Ελευθέριος Βενιζέλος υπογράφει τη συνθήκη της Λωζάννης

Στις αρχές του Ιανουαρίου 1923, ο Βενιζέλος σε τηλεγράφημα του προς την ελληνική Πρεσβεία στο Λονδίνο ξεκαθάριζε ότι: «Εις απόκρουσιν πληρωμής αποζημιώσεως και παραχωρήσεως Καραγάτς θα επιμείνωμεν μέχρι τέλους αρνούμενοι υπογραφήν Συνθήκης». Η Τουρκία όμως ήταν ανυποχώρητη. Ένας από τους όρους της ήταν η καταβολή υπέρογκων, πολεμικών επανορθώσεων περί τα 4 δισ. χρυσά φράγκα για τις καταστροφές που είχε προκαλέσει ο Ελληνικός Στρατός στο έδαφός της. Η Ελλάδα, ήταν ήδη χρεοκοπημένη χώρα, γιατί πολεμούσε σχεδόν συνεχώς από το 1912 και εξαντλημένη οικονομικά από την εκστρατεία στη Μικρά Ασία.

Το κλίμα άρχισε να μεταβάλλεται και να βαραίνει όταν στις 26 Μαΐου 1923, η τουρκική αντιπροσωπεία, ύστερα και από συμμαχικές πιέσεις, αποδέχτηκε την πρόταση του Βενιζέλου, η οποία εμφανίζονταν ως συμμαχική, να συμψηφιστούν οι πολεμικές επανορθώσεις με την παραχώρηση του Κάραγατς και του γνωστού εδαφικού τριγώνου του.

*Από την εκκένωση του Κάραγατς

Με το βλέμμα στη Λωζάννη!

Όταν εκκενώθηκε η Ανατολική Θράκη τον Οκτώβριο του 1922, πολλοί από τους Έλληνες της Αδριανούπολης κατέφυγαν στο Κάραγατς. Είχαν πάντα την ελπίδα ότι κάτι θα άλλαζε και σύντομα θα επέστρεφαν στον τόπο τους. Τότε το Κάραγατς ονομάστηκε Ορεστιάδα. Ονομασία από την περιπέτεια του μυθικού Ορέστη που είχε σκοτώσει τη μητέρα του Κλυταιμνήστρα και τον εραστή της Αίγισθο. Ο χρησμός της Πυθίας, τον έστειλε για να εξιλεωθεί από τις Ερινύες, να λουστεί, εκεί που αντάμωναν τρείς ποταμοί. Και αυτοί ήταν ο Έβρος, ο Άρδας και ο Τούντζας. Στο Κάραγατς που έγινε Ορεστιάδα οι δρόμοι του πήραν ελληνικές ονομασίες, οι ορθόδοξοι ναοί του λειτουργούσαν κανονικά και τα ελληνικά σχολεία του γέμισαν από  παιδιά, που διδάσκονταν Ελληνικά.

Η ζωή είχε αρχίσει να κυλάει ομαλά μετά τα συνταρακτικά  και δραματικά γεγονότα…

Τον Απρίλιο του 1923 οι Καραγατσιανοί, γιόρτασαν την ονομαστική γιορτή του βασιλέως Γεωργίου Β’ με δοξολογία στον ιερό ναό των Αγίων Θεοδώρων. Παρέστη ο εκπρόσωπος της Γενικής Διοίκησης Θράκης Λ. Λαμπριανίδης, ο δήμαρχος Μιλτ. Αλτιναλμάζης με τη σύζυγό του, ο φρούραρχος με τους αξιωματικούς της φρουράς, οι πρόξενοι της Γαλλίας και του Βελγίου, ο διευθυντής της αστυνομίας Ι. Φραγκουδάκης, ο πρόεδρος πρωτοδικών με τις λοιπές δικαστικές αρχές και πλήθος κατοίκων. Χοροστάτησε ο μητροπολίτης Αδριανούπολης Πολύκαρπος. Η πόλη είχε σημαιοστολισθεί.

*Πρωτοχρονιάτικη γελοιγραφία από την εφημερίδα "Πατρίς". 
Δείχνει τι κληρονομεί το 1922 στο νέο έτος 1923. 
Την αναμενόμενη τότε συνθήκη της Λωζάννης

Οι Καραγατσιανοί κρατούσαν τα έθιμά τους. Δεν παρέλειψαν να γιορτάσουν ακόμα και την Πρωτομαγιά του 1923, με το καινούργιο μάλιστα ημερολόγιο, που είχε αρχίσει να εφαρμόζεται από εκείνη τη χρονιά! Σκορπίσθηκαν σε παρέες στους αγρούς και γιόρτασαν τον ερχομό της άνοιξης και τη γιορτή των ανθέων, κυρίως κάτω από τις ιτιές της λεωφόρου που ενώνει το Κάραγατς και την Αδριανούπολη. Στο πρωτομαγιάτικο γλέντι πήραν μέρος και αρκετοί Γάλλοι στρατιώτες.

*Η ελληνική αντιπροσωπεία στη Λωζάννη

Οι επαγγελματίες όλο αυτόν τον καιρό, άνοιξαν τα μαγαζιά τους και εξυπηρετούσαν τον κόσμο. Οι αγρότες καλλιέργησαν τα χωράφια τους και περίμεναν να μαζέψουν τη σοδειά τους. Από τα τέλη Μαρτίου 1923 έως το Μάιο δεν είχε βρέξει καθόλου. Οι χειμερινές καλλιέργειες λόγω της βίαιης εκκένωσης της Ανατολικής Θράκης και της έκρυθμης κατάστασης, πήγαν χαμένες. Ο ελπίδες των καλλιεργητών στηρίζονταν στις εαρινές καλλιέργειες, αλλά η ανομβρία τους προβλημάτιζε. Μόλις γύρω στις 5 Μαΐου είχε αρχίσει να πέφτει μια ευεργετική βροχή. Οι ελπίδες αναπτερώθηκαν γιατί είχαν καλλιεργηθεί τεράστιες εκτάσεις, λόγω και της ύπαρξης προσφύγων, που δούλεψαν στα χωράφια. Βοήθεια τους πρόσφερε με συχνή παρουσία και συμβουλές στους τόπους δουλειάς τους  αγρούς, ο τμηματάρχης Εποικισμού Σεραφείμ Σεραφειμίδης.

*Η τουρκική αντιπροσωπεία στη Λωζάννη

Οι διαπραγματεύσεις συνεχίζονταν στη Λωζάννη, με αντιφατικές πληροφορίες. Οι Τούρκοι εν τω μεταξύ αιχμαλώτισαν κάποια ελληνικά εμπορικά πλοία, απαιτώντας αποζημιώσεις για τις πολεμικές επανορθώσεις. Ο Βενιζέλος επισκέφθηκε τον Άγγλο εκπρόσωπο Οράτιο Ρούμπολντ δηλώνοντας ότι η Ελλάδα θα αρνηθεί να πληρώσει επανορθώσεις μόνον αυτή.

Η ζωή κυλούσε κανονικά στο Κάραγατς, παρά τους ενδόμυχους φόβους των κατοίκων.

*Η Μάνα του Στρατιώτη Άννα Παπαδοπούλου, αδελφή του Παύλου Μελά

Συνέβη μάλιστα να περάσει από το Κάραγατς η Μάνα του Στρατιώτη, η περίφημη Άννα Παπαδοπούλου, αδελφή του Παύλου Μελά, η οποία είχε αφιερωθεί ψυχή τε και σώματι στην παροχή βοήθειας στους μαχόμενους στρατιώτες, από την έναρξη των Βαλκανικών Πολέμων το 1912 και μετά. Την φιλοξένησε το Προεδρείο του Συλλόγου Κυριών και Δεσποινίδων, στο σπίτι της αντιπροέδρου Χρυσούλας Τσονίδου. Της προσφέρθηκε τέιον στο οποίο παρακάθισαν τα μέλη του ΔΣ Αρ. Παπαδοπούλου, Αγγ. Ζαρδαλίδου, Αικ. Θαλασσινού και η κυρία Ιωαννίδου. Ήταν μέσα Μαΐου…

Λίγο πριν από τις 20 Μαΐου 1923 αντικαταστάθηκε ο αντιπρόσωπος της Γενικής Διοίκησης Θράκης στο Κάραγατς Λ. Λαμπριανίδης, με τον Περικλή Μαυρουδή, ο οποίος είχε υπηρετήσει επί σειρά ετών με ευδόκιμη υπηρεσία στο ελληνικό προξενείο της Αδριανούπολης και ήταν πολύ γνωστός στην κοινωνία της.

*Η λεωφόρος Αδριανούπολης- Κάραγατς

Στις 21 Μαΐου οι Καραγατσιανοί δεν λησμόνησαν να τιμήσουν τους δοξασμένους μαχητές, που αγωνίσθηκαν για την απελευθέρωση της πόλης τους. Συγκεκριμένα στο μέσον του δάσους της δεξιάς όχθης του Έβρου, ο Σύλλογος Κυριών και Δεσποινίδων  οργάνωσε επιβλητική γιορτή υπέρ των αιχμαλώτων Ελλήνων στρατιωτών. Επί μία εβδομάδα το ΔΣ του Συλλόγου προετοίμαζε αυτόν τον εορτασμό. Δούλεψαν η πρόεδρος κυρία Χατζοπούλου, η αντιπρόεδρος Χρ. Τσονίδου και οι κυρίες Κ. Ιωαννίδου, Αρ. Παπαδοπούλου, Κ. Θαλασσινού, Κ. Παρασχίδου, Αγγ. Ζαρδαλίδου. Τις βοήθησε ο υπίατρος Κωνσταντινίδης. Ο χώρος της γιορτής είχε διακοσμηθεί με ελληνικές και συμμαχικές σημαίες, που είχαν αναρτηθεί στα καταπράσινα δέντρα. Στη γιορτή κατά τις περιγραφές της εποχής «συνεκεντρώθη παν ό,τι υπό έποψιν καλλονής είχε να παρουσιάση η  Ορεστιάς». Παρέστη ο μέραρχος με τον επιτελάρχη και άλλους αξιωματικούς της Μεραρχίας. Ο αντιπρόσωπος της Γενικής Διοίκησης Θράκης Περικλής Μαυρουδής με τον υποδιοικητή Μακαρώνα, οι αρχές της πόλης, αξιωματικοί των συμμάχων και πλήθος κόσμου. Η μουσική του Στρατού υπό τον αρχιμουσικό υπολοχαγό Δημ. Καστανάκη και τον ανθυπασπιστή Γεώργ. Βασιλάκη πλημμύρισαν το παραποτάμιο δάσος με ωραίες μελωδίες. Την εορτή παρακολούθησε και ο δημοσιογράφος του «Βήματος» Γεράσιμος Λύχνος (αργότερα διετέλεσε υφυπουργός στις κυβερνήσεις Σοφούλη το 1946 και Παπάγου 1954). Οι εισπράξεις διατέθηκαν υπέρ των αιχμαλώτων μας.

*Βλέποντας από το Κάραγατς προς την Αδριανούπολη

Ήταν πλέον μέσα Μαΐου και οι δάσκαλοι με δυσκολία συγκρατούσαν στα σχολεία τα παιδιά των χωρικών, που έφευγαν γιατί άρχιζε η ένταση των γεωργικών εργασιών στις οποίες συμμετείχαν και αυτά.

Οι δάσκαλοι πάντως παρακολούθησαν τότε για πέντε μέρες παιδαγωγικά μαθήματα. Η ζωή είχε κανονικούς ρυθμούς στο Κάραγατς.

*Η γέφυρα του ποταμού Έβρου

Η έκρηξη στη γέφυρα του Έβρου

Εν τω μεταξύ και ενώ όλα κυλούσαν σχετικά ήρεμα, τις νυχτερινές ώρες της 22ας Μαΐου μια δυνατή έκρηξη αναστάτωσε Αδριανούπολη και Κάραγατς, προκαλώντας τρόμο!!!

Τελικά διαπιστώθηκε ότι την έκρηξη προκάλεσε ένας κεραυνός, που έπεσε στη γνωστή μας γέφυρα «Λοχαγού Διαμάντη». Η γέφυρα είχε υπονομευθεί από τους Τούρκους. Όμως οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να την ανατινάξουν, γιατί το άκρο της όπου σημειώθηκε η έκρηξη φυλάσσονταν και από Γάλλους. Ο κεραυνός πάντως έπεσε στο σημείο όπου είχε γίνει η υπονόμευση με εκρηκτική ύλη. Ήταν μια νύχτα που έπεσαν πολλοί κεραυνοί στη περιοχή και μερικοί στη γέφυρα. Καταστράφηκε ένα λίθινο τόξο. Η γέφυρα ήταν διαβατή σε πεζούς όχι όμως και στα οχήματα πριν γίνουν επισκευές.

Η έκρηξη έως ότου διευκρινισθούν τα αίτιά της, προκάλεσε ανησυχίες και διάφοροι θεώρησαν ότι οι Τούρκοι φοβούμενοι μάλλον προέλαση του ελληνικού στρατού προκάλεσαν την έκρηξη ανατινάζοντας τη  γέφυρα του Έβρου. Ο ελληνικός στρατός όμως παρατεταγμένος κατά μήκος του ποταμού Έβρου δεν προέβη σε καμιά ενέργεια που να θεωρηθεί προκλητική από τους Τούρκους.  

Πάντως ο αρχηγός της Επανάστασης Νικόλαος Πλαστήρας μόλις μαθεύτηκε το γεγονός της έκρηξης, ζήτησε τηλεγραφικές πληροφορίες από τον αρχιστράτηγο του Έβρου. Ο αξιωματικός του φυλακίου της φρουράς της γέφυρας Λοχαγού Διαμάντη, η οποία ενώνει το Κάραγατς με την Αδριανούπολη, ανέφερε στο στρατηγείο ότι εξαιτίας καταιγίδας έπεσε κεραυνός στο τόξο προς την Αδριανούπολη και προκάλεσε ανάφλεξη των εκρηκτικών υλών της υπονόμευσης, που είχαν κάνει πριν καιρό οι Τούρκοι. Το μήκος της καταστροφής φαίνεται πως ήταν περί τα 4 μέτρα. Τα άκρα της φύλαγαν από την πλευρά της Αδριανούπολης ένας Τούρκος και ένας Γάλλος σκοπός και από την πλευρά του Κάραγατς ένας Έλληνας και ένας Άγγλος σκοπός.

Στην Αθήνα κυκλοφόρησαν ακόμα και φήμες για έναρξη εχθροπραξιών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Ο πρωθυπουργός Στυλιανός Γονατάς, που ρωτήθηκε από τους δημοσιογράφους, διέψευσε κατηγορηματικά αυτές τις φήμες και βεβαίωσε ότι τίποτα απολύτως δεν συμβαίνει και ότι στο μέτωπο της Θράκης επικρατεί άκρα ησυχία.

*Ο Ισμέτ Ινονού υπογράφει τη συνθήκη της Λωζάνης

Στη Λωζάννη το ενδιαφέρον…

Και ενώ το Κάραγατς αγωνίζονταν να ζήσει σε κανονικούς ρυθμούς στη Λωζάννη συνεχίζονται οι διαπραγματεύσεις, με την Τουρκία να είναι αδιάλλακτη. Ακόμα και το βεληνεκές του Πυροβολικού επικαλέσθηκε για να πάρει το Κάραγατς. Συνεχείς και επίπονες παρασκηνιακές διαβουλεύσεις. Τα νέα φτάνουν και στη Θράκη….

Στις 24 Μαΐου και μετά από αλλεπάλληλες συναντήσεις των Βενιζέλου και Ισμέτ πασά, ο Έλληνας διαπραγματευτής δήλωσε μεταξύ άλλων:

«Κατά τας συναντήσεις μου μετά του Ισμέτ πασά και ιδίως κατά την τελευταίαν, ώθησα τας προσπαθείας μου προς επίτευξιν συνεννοήσεως μέχρι των εσχάτων δυνατών ορίων».

Ο Βενιζέλος είχε προτείνει να περιληφθεί στη συνθήκη όρος, με τον οποίο η Ελλάδα να αναγνωρίζει ότι έχει υποχρέωση να επανορθώσει όσες ζημίες προκάλεσε ο ελληνικός στρατός στη Μικρά Ασία, η δε Τουρκία να παραιτείται των επανορθώσεων αυτών. Ο Ισμέτ απέκρουσε αυτό το συμβιβασμό. Οι σύμμαχοι θα αναλάμβαναν να εκκαθαρίσουν την κατάσταση.

Ο ορίζοντας σκοτείνιαζε επικίνδυνα….

Τα μηνύματα από την Άγκυρα, έδειχναν τι θα ακολουθήσει. Ο Κεμάλ προκάλεσε έκτακτο συμβούλιο της κυβέρνησής του και η απόφασή του ήταν «η Ελλάς ανυπερθέτως πρέπει να πληρώσει αποζημιώσεις»!

*Εικόνα από το Κάραγατς

Ο ανταποκριτής της βρετανικής εφημερίδας «Νταίηλυ Μαίηλ» τηλεγραφούσε από τη Λωζάννη ότι ο Βενιζέλος πρότεινε εξ ιδίας πρωτοβουλίας να παραιτηθούν οι Τούρκοι από τις αξιώσεις για την καταβολή αποζημιώσεων εκ μέρους της Ελλάδας και να λάβουν ως αντάλλαγμα «την πόλιν του Κάραγατς, σιδηροδρομικόν σταθμόν Αδριανουπόλεως μετά της περί αυτόν εδαφικής λωρίδος και την σιδηροδρομικήν γραμμήν, ήτις διευθύνεται προς τα βουλγαρικά σύνορα». 

Στις 25 Μαΐου η ελληνική αντιπροσωπεία καταθέτει επίσημη δήλωση, για να αποσείσει τυχόν ευθύνες της, ότι η πρόταση για παραχώρηση του Κάραγατς στους Τούρκους, σε αντιστάθμισμα της παραίτησής από κάθε αξίωση αποζημίωσης, δεν προήλθε από αυτήν, αλλά αποτελεί σχέδιο των συμμάχων!!! Μύλος, η κατάσταση στη Λωζάννη… Στην ίδια δήλωση υπογραμμίζονταν ότι αυτό το αντιστάθμισμα αποτελεί την τελευταία ελληνική παραχώρηση….

Δυο μέρες αργότερα, οι εφημερίδες δημοσιεύουν την είδηση ότι μετά από μαραθώνιες διαβουλεύσεις προσωπικά των Βενιζέλου- Ισμέτ επιτεύχθηκε συμφωνία.

Το Κάραγατς χάθηκε για τους Έλληνες…

*Το άρθρο 59 της συνθήκης της Λωζάννης

Το μοιραίο άρθρο της συνθήκης της Λωζάννης ήταν το 59^ο που πρόβλεπε ότι η Ελλάδα αναγνωρίζει την υποχρέωση να επανορθώσει τις ζημιές που προκλήθηκαν στην Ανατολία από πράξεις του Ελληνικού στρατού και ότι η Τουρκία λαμβάνοντας υπόψη την οικονομική κατάσταση της Ελλάδας παραιτείται οριστικά από κάθε απαίτηση για επανόρθωση.

*Απόσπασμα από το μοιραίο πρωτόκολλο...

Και το μοιραίο XV Πρωτόκολλο περί του Κάραγατς, πρόβλεπε ότι το έδαφος το κείμενο μεταξύ του Έβρου και της τουρκοελληνικής μεθορίου πρέπει να αποδοθεί στην Τουρκία το αργότερο έως τις 15 Σεπτεμβρίου 1923. Οι Έλληνες κάτοικοι του Κάραγατς θα υπαχθούν στην ανταλλαγή των πληθυσμών.

*Χάρτης της περιοχής Κάραγατς. Διακρίνονται ο ρους του Έβρου και 

τα σημερινά χερσαία σύνορα με την Τουρκία

Πόνος και δάκρυ στο Κάραγατς

Τα νέα που έφτασαν στο Κάραγατς, άλλαξαν την ατμόσφαιρα. Οι δημιουργικοί Καραγατσιανοί μεταβλήθηκαν σε ερείπια, βλέποντας ότι η πόλη τους παραδίνεται στους Τούρκους. Το ίδιο και οι δέκα χιλιάδες και πλέον πρόσφυγες που είχαν καταφύγει εκεί, προσδοκώντας ότι θα επιστρέψουν γρήγορα στα σπίτια τους, που υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν πριν έξι μήνες περίπου. Οι μνήμες από τις σφαγές, τις δηλώσεις, τους ατιμασμούς γυναικών, στα μέρη όπου έμπαιναν οι Τούρκοι ήταν ακόμα πολύ νωπές.

Από τη στιγμή που έφτασε το άγγελμα ότι τα πάντα συμφωνήθηκαν στη Λωζάννη, ήταν όλοι κατηφείς, σκυθρωποί, σκεφτικοί, συντετριμμένοι. Οι γεωργοί σταμάτησαν τις εργασίες τους αν και πλησίαζε η εποχή του θερισμού των σιτηρών. Παντού απελπισία…

*Τίτλοι τέλους για το Κάραγατς

Στις 2 Ιουνίου, οι κάτοικοι του Κάραγατς πραγματοποίησαν μια μεγάλη πάνδημη συγκέντρωση στην εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων και άλλη μια στις 3 Ιουνίου στον Άγιο Κωνσταντίνο, υπό την προεδρία του Μητροπολίτη Πολύκαρπου, παρισταμένου και του Μητροπολίτη Λιτίτσης (Ορτάκιοϊ). Αντάλλαξαν γνώμες για την οδυνηρή κατάσταση που δημιουργήθηκε.

Συγκινημένος ο Πολύκαρπος μίλησε και εξήγησε πώς διαμορφώνεται η κατάσταση. Μίλησε και ο Μητροπολίτης Λιτίτσης, καθώς και πολλοί άλλοι. Ο αστικός και ο αγροτικός πληθυσμός, συμφωνούσαν με τους δύο ποιμενάρχες. Διαφωνίες εξέφρασαν μερικοί μόνον τσορμπατζήδες. Ο βασικός προβληματισμός όλων ήταν πού και με ποιο τρόπο θα ήταν δυνατόν να εγκατασταθούν οι κάτοικοι του Κάραγατς, που αποφάσισαν να φύγουν. Φαίνεται πως κυριάρχησε η άποψη ότι η μαζική εγκατάσταση πρέπει να γίνει κάπου εκεί κοντά, σε ακτίνα 15 χιλμ. ώστε να δημιουργηθεί μια νέα πόλη και να μη διασκορπισθούν οι Καραγατσιανοί. Η ιδέα αυτή περιείχε επιπλέον το «προνόμιο» τα 2/3 των αγροτικών εκμεταλλεύσεων των Καραγατσιανών να παραμένουν σε ελληνικό έδαφος με τις νέες συνθήκες.

*Η εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων του Κάραγατς (φωτογραφία Γρηγόρη Αζορίδη)

Τα τηλεγραφήματα από τη Λωζάννη στις 3 Ιουνίου ανέφεραν ότι ο Βενιζέλος θα ζητήσει στις διαπραγματεύσεις για τα σύνορα ο Ελληνικός πληθυσμός του Κάραγατς και των παραχωρούμενων στην Τουρκία χωριών να παραμείνει εκεί και να μην συμπεριληφθεί στις διατάξεις της συμφωνίας περί ανταλλαγής πληθυσμών που ζητούσε η Τουρκία και να παραμείνουν  στις εστίες τους. Μάταια όμως…

Οι κάτοικοι της άτυχης πόλης δεν έμειναν με σταυρωμένα χέρια. Μια επιτροπή τους ξεκίνησε για την Αθήνα και στις 6 Ιουνίου το μεσημέρι έγινε δεκτή από τον πρωθυπουργό συνταγματάρχη Στυλιανό Γονατά. Κύριο ερώτημά τους ήταν αν θα τους δοθεί ο αναγκαίος χρόνος για τη συγκομιδή της εσοδείας τους και την πώληση των κουκουλιών. Ο Γονατάς που έζησε στην περιοχή περί το 1907 και τη γνώριζε καλά, τους διαβεβαίωσε ότι θα τους παρασχεθεί ο χρόνος ώστε με απόλυτη άνεση να αναχωρήσουν στις νέες εστίες τους.

Οι Καραγατσιανοί ξεκαθάρισαν στον πρωθυπουργό ότι και εάν ακόμη εξαιρεθούν από την ανταλλαγή πληθυσμών, αυτοί «πάλιν θα αποδημήσουν μη δυνάμενοι να μείνουν υπό τους Τούρκους».

Στη Λωζάννη ο Ινονού θέλοντας να δυσκολέψει τα πράγματα για την Ελλάδα, πληροφόρησε με επιστολή τον Βενιζέλο ότι οι Έλληνες άρχισαν δήθεν να καταστρέφουν το Κάραγατς. Ο Βενιζέλος αντέδρασε αμέσως ενημέρωσε την Αθήνα και με δική του επιστολή διευκρίνισε αν αυτό πράγματι συμβαίνει θα ειδοποιηθούν οι κάτοικοι ότι τέτοιες πράξεις είναι αντίθετες προς τα συμφέροντά τους, γιατί αν οι ιδιοκτησίες του δεν καταστραφούν θα είναι δυνατόν να εκποιηθούν αργότερα υπέρ αυτών. Κανένας δεν κατέστρεφε τίποτα. Το μαρτυρούν πολλά κτίρια εκείνης της εποχής, που υπάρχουν ακόμα…

*Απόσπασμα από το ιστορικό ψήφισμα των Καραγατσιανών

Οι Καραγατσιανοί, ανήσυχοι από τις εξελίξεις συνέταξαν και ένα ψήφισμα που το παρέδωσαν στον αντιπρόσωπο της Γενικής Διοίκησης Θράκης, τον Περικλή Μαυρουδή. Στο κείμενο αυτό έλεγαν ότι έμαθαν πως η ελληνική αντιπροσωπεία καταβάλει προσπάθειες για να παραμείνουν οι Καραγατσιανοί στη γενέτειρά τους. Διαφωνούσε όμως ο αστικός και αγροτικός πληθυσμός , γιατί γνωρίζοντας όπως έλεγαν στο ψήφισμά τους ότι «οιαδήποτε διατύπωσις εν τη συνθήκη ήθελεν έχει μόνον φιλολογικήν αξίαν, είναι αποφασισμένοι ασχέτως προς τας σχετικάς αποφάσεις της Λωζάννης να εγκαταλείψουν το εκχωρούμενον έδαφος. Υπό το πνεύμα τούτο ψηφίζει ότι ανεξαιρέτως των ληφθησομένων αποφάσεων της Λωζάννης, αδυνατεί να παραμείνη εις την γενέτειράν του υπό οιασδήποτε εγγυήσεις, έχων ικανήν πείραν των τυπικών εγγυήσεων». Ζητούσαν πάντως από την κυβέρνηση ανάμεσα στα άλλα να μεριμνήσει ώστε να δοθεί προθεσμία εκκένωσης έως το Σεπτέμβριο για να καταστεί δυνατή η συγκομιδή των δημητριακών και λοιπών γεωργικών προϊόντων, η σοδειά των οποίων προβλέπονταν να είναι πλουσιότατη.

Το ιστορικό αυτό ψήφισμα υπέγραφαν πρόεδροι 11 επαγγελματικών σωματείων, πρόεδροι κοινοτήτων και άλλοι προύχοντες.

*Γραμματόσημο με σφραγίδα Κάραγατς

   

Απάντηση στα τουρκικά ψεύδη για τις καταστροφές σπιτιών έδωσε στις 16 Ιουνίου 1923 από τις στήλες της εφημερίδας «Φως» ο ανταποκριτής Αθαν. Ζαρδαλίδης, εξηγώντας ότι οι Καραγατσιανοί ούτε καταστρέφουν τα σπίτια τους ούτε μεταφέρουν αλλού τα οικοδομικά υλικά. Θύμιζε επίσης ότι το 1913 με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου η πόλη Μουσταφά Πασά (σήμερα Σβίλεγκραντ) περιήλθε στους Βουλγάρους. Οι Τούρκοι πριν παραδοθεί η πόλη στους Βουλγάρους κατεδάφισαν όχι μόνο τα δικά τους σπίτια, αλλά και τα Βουλγαρικά και τα οικοδομικά υλικά τα μετέφεραν σε Τουρκικό έδαφος, ιδρύοντας ένα νέο Μουσταφά Πασά κοντά το Βιράν Τεπέ.

*Ο ανταποκριτής Αθανάσιος Ζαρδαλίδης

Επίσης το Σεπτέμβριο του 1915 όταν επήλθε στη Σόφια συμφωνία μεταξύ των Ραδοσλάβωφ και Ταλαάτ Πασά, παραχωρήθηκε από την Τουρκία, ολόκληρο το τρίγωνο από το Τσιρμέν (Ορμένιο σήμερα) έως το Διδυμότειχο, στη Βουλγαρία, η οποία συμμαχούσε με την Τουρκία και έβγαινε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό των Γερμανών. Μέσα στο τρίγωνο αυτό περιλαμβάνονταν μεταξύ άλλων τα χωριά Σαμόνα (Αμμόβουνο) Σεϊμέν (Ασημένιο) Αχήρκιοϊ (Αχυροχώρι) Σαάντζια (Σαγήνη) Ομούρμπεη (Χειμώνιο) Ουρλή (Θούριο) Καδήκιοϊ (Δίκαια) Εμιρλή (Καβύλη) Ισπιτλί (Σπήλαιο) κ.ά. Υπήρχαν επίσης άλλα περίπου 20 τουρκικά χωριά της περιοχής Διδυμοτείχου, που είχαν περιληφθεί στο παραχωρούμενο τρίγωνο. Όταν υπεγράφη η συμφωνία δόθηκε 15νθήμερη προθεσμία, δηλαδή στο δεύτερο μισό του Σεπτεμβρίου 1915, στους Τούρκους, να μετακομίσουν σε νέο τόπο εγκατάστασης στην Ανατολική Θράκη. Τότε οι Τούρκοι κατεδάφιζαν τα σπίτια τους και φεύγοντας, κουβαλούσαν τα οικοδομικά υλικά. Περνώντας μάλιστα από ελληνικά χωριά άρπαζαν ελληνικές περιουσίες!!! Όταν αργότερα το 1922 με την ανακωχή που συμφωνήθηκε από τους συμμάχους στα Μουδανιά έγινε η εκκένωση της Ανατολικής Θράκης, οι Τούρκοι κατεδάφιζαν ελληνικά σπίτια και πουλούσαν τα οικοδομικά υλικά στους Βουλγάρους του Μουσταφά Πασά. Μέχρι και οι Γάλλοι στρατιώτες της Αδριανούπολης αγόραζαν υλικό κατεδαφίσεων (πόρτες, παράθυρα ταβάνια, πατώματα), που το έκαιγαν για να ζεσταίνονται!!!

Και κατέληγε ο Ζαρδαλίδης:

«Το Κάραγατς με τα δροσερά νερά του, με τα δενδροστοιχίας του, με όλην την καλλονήν του, μετά τινα καιρόν θα παρουσιάζει όψιν απαισίαν, μόνον δε οι νυκτοκόρακες θα κρώζουν επί των κενών οικιών του, υπομιμνήσκοντες εις τους βαρβάρους Τούρκους την προσγενομένην υπό της γηραιάς Ευρώπης αδικίαν. Ταλαίπωρο και δυστυχισμένο Κάραγατς…».     

  

Ο πληθυσμός του Κάραγατς

Το «Έθνος» της Αθήνας στις 15 Ιουνίου δημοσίευσε μια στατιστική για τον πληθυσμό του Κάραγατς. Σύμφωνα με αυτήν οι κάτοικοι του τριγώνου του Κάραγατς ήταν συνολικά 16.700. Μέσα στο Κάραγατς κατοικούσαν 11.000 , από τους οποίους οι 5.200 ήταν Έλληνες. Οι πρόσφυγες Έλληνες και αυτοί και διάφοροι ξένοι ήταν 4.800. Στο γειτονικό Μποσνάκιοϊ υπήρχαν 3.825 (3.000 Έλληνες και 825 πρόσφυγες). Το κοντινό Ντεμιρτάς είχε 1.075 κατοίκους (600 Έλληνες και 475 πρόσφυγες).

Μέσα στο Κάραγατς ο αστικός πληθυσμός ανέρχονταν σε 3.000 αστούς μόνιμους κατοίκους και 5.000 πρόσφυγες. Οι υπόλοιποι ήταν αγρότες.  

Τελικά στις 24 Ιουλίου 1923, υπογράφηκε η Συνθήκη της Λωζάννης, η οποία ισχύει μέχρι σήμερα. Με ειδικό πρόσθετο πρωτόκολλο η Ελλάδα έδωσε στην Τουρκία , ως αποζημίωση για τον πόλεμο που έχασε , τη ζώνη Καραγάτς- Μποσνάκιοϊ- Ντεμιρτάς.

*Θρήνος: Η παράδοση του Κάραγατς

Η εγκατάλειψη…

Η εγκατάλειψη του Κάραγατς άρχισε σταδιακά από τον Ιούλιο του 1923.  Όλοι προσπαθούσαν να μετακινηθούν πέρα από τη νέα συνοριακή γραμμή, που εκεί ήταν χερσαία, αλλά να μην φύγουν μακριά από τον αγαπημένο τους γενέθλιο τόπο.

Στις 15 Σεπτεμβρίου, γράφτηκε η τελευταία πράξη του δράματος. Ο αντιπρόσωπος της Γενικής Διοίκησης Θράκης Μαυρουδής Μαυρουδής παρέδωσε στις 11 π.μ. το Κάραγατς στους Τούρκους. Υπέγραψε για λογαριασμό των Τούρκων το πρωτόκολλο παράδοσης και παραλαβής ο νομάρχης Αδριανούπολης Αμπντουλάχ Νασή Μπέης. Στις 2 το μεσημέρι πέρασε από το Κάραγατς, την Ορεστιάδα δηλαδή, η τελευταία ελληνική αμαξοστοιχία που μετέφερε τους δημοσίους υπαλλήλους και τους άνδρες της φρουράς.

Στο Κάραγατς, δεν έμεινε πλέον κανένας Έλληνας. Ο Μαυρουδής επανήλθε στην έδρα της Γενικής Διοίκησης Θράκης στην Κομοτηνή.

Μέσα από τα καραβάνια των προσφύγων που περιτριγύριζαν δυτικότερα στις εκτάσεις οι οποίες ήταν γνωστές ως Κούμ Τσιφλίκ, μια νέα πόλη άρχισε να γεννιέται. Η σημερινή Νέα Ορεστιάς. Η νεώτερη πόλη της Ελλάδας…

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

ΠΗΓΕΣ

*Συνθήκη της Λωζάννης, Νομοθετικό Διάταγμα υπ’ αριθμ. 238/ΦΕΚ Α΄/25 Αυγούστου 1923.

*Αρχεία εφημερίδων «Φως», «Μακεδονία» Θεσσαλονίκης, «Εμπρός», «Πατρίς», «Έθνος» Αθηνών, Μαΐου- Ιουνίου- Ιουλίου- Αυγούστου 1923