Η Ξάνθη το 1913 εκλιπαρεί: Όχι στη βουλγαρική κατοχή

*Το καλλιγραφικό ψήφισμα προς τον βασιλέα Κωνσταντίνο

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

                Η Ξάνθη με ψηφίσματα του λαού της, προσπαθούσε έως την έσχατη ώρα της συμφωνίας στο Βουκουρέστι, αν αποφύγει την τραγική υποδούλωσή της στους ηττημένους Βουλγάρους του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου, το 1913. Ένα από τα ψηφίσματα, που δημοσιεύουμε εδώ, δείχνει την απελπισία του λαού της πόλης και των περιχώρων, μόλις άρχισαν να φτάσουν οι κακές ειδήσεις. Υπενθυμίζουμε ότι η Ξάνθη έζησε την απελευθέρωσή της από τον ελληνικό στρατό το 1913 σχετικά λίγες μέρες. Από τις νίκες των Βουλγάρων στον πρώτο Βαλκανικό Πόλεμο του 1912 η Ξάνθη περιήλθε σε πρώτη φάση υπό Βουλγαρική κατοχή. 

                Φαίνεται πώς στην Ξάνθη τον Ιούλιο του 1913 έγιναν δύο πάνδημα συλλαλητήρια. Το ένα οργανώθηκε από το Δήμο της πόλης και το άλλο από επιτροπή κατοίκων. Το ψήφισμα της επιτροπής κατοίκων, εκπληκτικά καλλιγραφημένο, απευθύνθηκε στο Βασιλέα Κωνσταντίνο, που βρίσκονταν ακόμα στην Ανατολική Μακεδονία και ετοιμάζονταν να επιστρέψει στην Αθήνα λόγω της ανακωχής, που επέβαλλαν οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής, ανακόπτοντας την ορμή του ελληνικού στρατού, ο οποίος προήλαυνε ακατανίκητος και με δυνάμεις να εισέλθει ακόμα και στη Σόφια.

                Το ψήφισμα του λαού της Ξάνθης, που οργάνωσε επιτροπή Ξανθιωτών στις 28 Ιουλίου 1913, είναι το ακόλουθο:

Ψήφισμα

Λαού Ξάνθης και περιχώρων

Προς την Α. Μεγαλειότητα τον

Βασιλέα Ημών Κωνσταντίνον τον ΙΒ΄

                Απέλπιδες και περίτρομοι επί τω απαισίω αγγέλματι της επαναφοράς της πλουσιωτάτης πλην δυστήνου και πολυπαθούς ημών επαρχίας υπό τον απαίσιον Βουλγαρικόν ζυγόν τον επί οκτάμηνον δηώσαντα, λεηλατήσαντα και τρομοκρατήσαντα αυτήν, του οποίου τα ίχνη πρόσφατα επί της περιουσίας, τιμής, εθνισμού, θρησκείας και ζωής ημών, συνήλθομεν σήμερον εις αυθόρμητον και πάνδημον συλλαλητήριον, Έλληνες και Μουσουλμάνοι, πόλεως και περιχώρων και ομοφώνως εψηφίσθη όπως παρακληθεί και πάλιν η Υμ. Μεγαλειότης ίνα επέμβη δραστηρίως και επιτύχη προσάρτησιν εις την Ελλάδα, στοιχείον προόδου και πολιτισμού.

                Εξαιτούντες έλεος παρά της Υμετ. Μεγαλειότητος επαναλαμβάνομεν ευσεβάστως ότι άλλως θέλομεν αναγκασθή να καταστρέψωμεν εκ θεμελίων την πόλιν και τας κωμοπόλεις μας παραδίδοντες αυτάς εις το πυρ ίνα μη μιανθώσιν εκ του παρά των απαισίων τυράννων, στιγμάτων του πολιτισμού και της ανθρωπότητος.

Εν Ξάνθη τη 28^η Ιουλίου 1913

Η Επιτροπή

Γ. Χεκίμογλους

Δυσανάγνωστη υπογραφή με την παλαιοτουρκική γραφή

Κ. Α. Ζερβουδάκης

*Οι Ξανθιώτες όμηροι (Εφημερίδα "Καιροί" 31 Ιουλίου 1913).

                Ο δημοσιογράφος Νικόλαος Σιμόπουλος έγραψε στους «Καιρούς» των Αθηνών ότι στις 24 Ιουλίου είχε πραγματοποιηθεί ογκωδέστατο συλλαλητήριο, που ενέκρινε το ακόλουθο ψήφισμα προς τον βασιλέα Κωνσταντίνο:

                «Ικετεύομεν Υμετέραν Μεγαλειότητα και εξορκίζομεν  εις ψυχήν Εθνομάρτυρος Πατρός Της, όπως ούτε σπιθαμή θρακικής γης παραχωρηθή Βουλγάροις. Άλλως αμυνθώμεν μέχρις εσχάτων, οι δε τυχόν διασωθησόμενοι εξ ημών πυρπολήσωμεν οικίας μας εκπρατριζόμενοι. Ευπειθέστατοι υπήκοοί Σας». Το ψήφισμα υπέγραφαν ο δήμαρχος Γ. Μαλετσίδης και το Δημοτικό Συμβούλιο.

                Οι Ξανθιώτες απέστειλαν επίσης τηλεγράφημα προς των πρωθυπουργό της Ρουμανίας και πρόεδρο της βαλκανικής συνδιάσκεψης ζητώντας να μεριμνήσει ώστε η επαρχία Ξάνθης να προσαρτηθεί στην Ελλάδα. Ανάλογο τηλεγράφημα εστάλη και προς του πρωθυπουργού της Σερβίας και του Μαυροβουνίου.

                Σύμφωνα με την ειδησεογραφία των ημερών εκείνων ο βασιλιάς Κωνσταντίνος δέχτηκε στην Καβάλα σε μακρά ακρόαση επιτροπή δύο προκρίτων Ελλήνων Ξανθιωτών και ενός Οθωμανού.

Αργότερα στις 3 Αυγούστου, τρείς μητροπολίτες έγιναν δεκτοί σε ιδιαίτεροι ακρόαση από το βασιλιά Κωνσταντίνο στη Θεσσαλονίκη. Ήταν οι μητροπολίτες Πελαγωνίας, Στρωμνίτσης και Ξάνθης. Ειδικότερα ο μητροπολίτης Ξάνθης Άνθιμος ανέφερε στο βασιλέα τις καταπιέσεις του Ελληνισμού της Θράκης από τους Βουλγάρους. Ο Άνθιμος νωρίς το πρωί εκείνης της μέρας έγινε δεκτός και από το διάδοχο πρίγκιπα Γεώργιο.

                Δυστυχώς η Συνθήκη Ειρήνης του Βουκουρεστίου επιδίκασε αδίκως ολόκληρη τη Δυτική Θράκη, που είχε απελευθερωθεί από τον ελληνικό στρατό, στην νικημένη Βουλγαρία, παρά τις προσπάθειες του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου να   

Τι είχε προηγηθεί;

                Στο ευρύτερο γεωστρατηγικό περιβάλλον της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, είχαν προηγηθεί μάχες Ελλήνων  και Βουλγάρων, οι οποίοι υποχωρώντας πραγματοποιούσαν φοβερές σφαγές και πυρπολήσεις σε πόλεις και χωριά. ¨όπως συνέβη στην περίπτωση των Σερρών, της Νιγρίτας, του Δεμίρ Ισάρ, του Δοξάτου, της Στρώμνιτσας και άλλων πόλεων της Μακεδονίας.

                Ήδη από τις 29 Ιουνίου 1913, ο βασιλιάς Κωνσταντίνος είχε στείλει τηλεγράφημα στην κυβέρνηση καταγγέλλοντας ο ίδιος τις βουλγαρικές ωμότητες ενώ ο Δήμος της Αθήνας οργάνωσε πάνδημο συλλαλητήριο για να καταγγελθεί σε όλο τον πολιτισμένο κόσμο η αγανάκτηση για την πρωτοφανή στάση της Βουλγαρίας. Δήμαρχος της Αθήνας ήταν ο Σπύρος Μερκούρης. Την επομένη ο Δήμος Αθηναίων οργάνωσε στη Μητρόπολη μνημόσυνο για τα θύματα των Βουλγάρων, στο οποίο παρέστησαν οι υπουργοί Εσωτερικών Εμμ. Ρέπουλης και Δικαιοσύνης Κ. Ρακτιβάν.

                Στις 30 Ιουνίου κινητοποιήθηκαν και οι γυναικείες οργανώσεις, οι οποίες με επικεφαλής την Καλλιρρόη Παρέν (παλαιά δασκάλα στα φημισμένα σχολεία της Αδριανούπολης)  εξέδωσαν ψηφίσματα διαμαρτυρίας για τις βουλγαρικές βαρβαρότητες εναντίον γυναικών και παιδιών, που τα κοινοποίησαν σε πλείστες διεθνείς οργανώσεις γυναικών.

Παρόμοια ήταν η στάση της Εκκλησίας, που διαμαρτυρήθηκε έντονα, με τηλεγραφήματα σε Εκκλησίες άλλων κρατών.

*Το σχόλιο των "Καιρών" για την Ξάνθη

                Η εφημερίδα «Καιροί» στις 4 Ιουλίου 1913 υπό τον τίτλο «Η Ξάνθη» δημοσίευσε το ακόλουθο σχόλιο: «Δεν δυνάμεθα να γνωρίζωμεν, εάν, ως ψιθυρίζεται, θα υπογραφή κατ’ αυτάς η ειρήνη. Αλλ΄ εάν συμβεί το τοιούτον, η Ελληνική Κυβέρνησις οφείλει βεβαίως να εξασφαλίση υπό την Ελληνικήν κατοχήν περιαγωγήν της Ξάνθης. Ακμαιότατος ο αυτόθι Ελληνισμός, αστείρευτος δε πηγή πλούτου η περιοχή. Αλλά και μόνον δια την εθνικήν  ικανοποίησιν, ότι και τμήμα, έστω και τόσον ελάχιστον της Θράκης, θα περιέλθη υπό την Ελληνικήν σημαίαν, οφείλομεν να επιμείνωμεν ανενδότως εις την παραχώρησιν της Ξάνθης».   

                 Τις μέρες εκείνες του Ιουλίου 1913, ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος είχε αναπτύξει έντονη δραστηριότητα, διαβλέπων ότι θα υπάρξουν εξελίξεις στη Βαλκανική.

                Μεταξύ άλλων συναντήθηκε στα Σκόπια με τους πρωθυπουργούς της Σερβίας και του Μαυροβουνίου με τους οποίους συζήτησε τους όρους της ειρήνης, οι οποίοι θα προβληθούν. Ειδικά με τον πρωθυπουργό της Σερβίας Νίκολα Πάσιτς, ο Βενιζέλος συζήτησε και συμφώνησαν για την απάντηση που θα δώσουν στην πρόταση της Ρωσίας για κατάπαυση των εχθροπραξιών. Ήταν η πρώτη ρωσική κίνηση για να σώσουν την κατάρρευση της Βουλγαρίας. Συμφώνησαν πάντως οι δύο πρωθυπουργοί ότι οι πολεμικές επιχειρήσεις θα συνεχισθούν,  μέχρις ότου απαντήσει η Βουλγαρία στην πρωτοβουλία της Ρωσίας. Σε όλα τα πολεμικά μέτωπα και από την πλευρά της Ελλάδας και από την πλευρά της Σερβίας οι Βούλγαροι υποχωρούσαν ηττώμενοι συνεχώς. Το ίδιο συνέβαινε  και στα μέτωπο της Ανατολικής Θράκης, όπου οι Τούρκοι είχαν φτάσει προ των πυλών της Αδριανούπολης εκδιώκοντας τους νικητές του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου, Βουλγάρους. Ειδικότερα, για να αντιληφθούμε την ατμόσφαιρα τρόμου που επικρατούσε  σε ολόκληρη τη Θράκη, θα υπενθυμίσουμε και ότι ο αρχιστράτηγος του προελαύνοντος τουρκικού στρατού Ιτζέτ πασάς τηλεγραφούσε πως  ο υποχωρών βουλγαρικός στρατός έκανε διαρπαγές και κατέστρεψε περί τα 150 χωριά της Ανατολικής Θράκης, που ανακτούσαν ξανά οι Τούρκοι.

*Η συνάντηση Κωνσταντίνου- Βενιζέλου στο Χατζή Μπεϊλίκ (Βυρώνεια)

 

                Στις αρχές Ιουλίου 1913 ο βασιλιάς Κωνσταντίνος και ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος συναντήθηκαν στο σιδηροδρομικό σταθμό του Χατζή Μπεϊλίκ και συνομίλησαν για την κατάσταση. Το απόγευμα επισκέφθηκαν τη γέφυρα του Δεμίρ Ισάρ, που την κατέστρεψαν οι υποχωρούντες Βούλγαροι και την επισκεύασε αμέσως ο ελληνικός στρατός και διανυκτέρευσαν στο τρένο.  

Οι διεργασίες στο Βουκουρέστι

                Οι συνομιλίες στο Βουκουρέστι ήταν πολυήμερες και εντατικές, Σε κάποια φάση λίγο πριν από τις 20 Ιουλίου οι Βούλγαροι δέχονταν να είναι τα σύνορα στη γραμμή του ποταμού Νέστου, ενώ ο Βενιζέλος επέμενε τα σύνορα να φτάσουν στην γραμμή Μάκρης- Γκιουμουλτζίνας (Κομοτηνή). Όμως τα πράγματα δεν πήγαιναν πολύ καλά για τις ελληνικές επιδιώξεις.

*Η ελληνική αντιπροσωπεία στο Βουκουρέστι ("Πατρίς" 30 Ιουλίου 1913)

                Στις 25 Ιουλίου δημοσιεύθηκαν στην Αθήνα πληροφορίες των «Τάιμς» του Λονδίνου από το Βουκουρέστι ότι η συνοριακή γραμμή από τα υπερκείμενα όρη των Σερρών και της Δράμας, θα κατέλθει προς το Αιγαίο στο Σαρή Σαμπάν (Χρυσούπολη) παρά τον Νέστο. Έτσι Σέρρες, Δράμα και Καβάλα θα γίνονταν ελληνικές, ενώ θα περιέρχονταν στη Βουλγαρία η ελληνικότατη Ξάνθη και το επίνειό της το Πόρτο Λάγος. Όπως ήταν φυσικό, αυτό το ενδεχόμενο προκάλεσε ανησυχία στην περιοχή της Ξάνθης. 

                Στις 26 Ιουλίου στο Βουκουρέστι οι πρωθυπουργοί της Ελλάδας και της Βουλγαρίας Βενιζέλος και Τόντσεφ ανήγγειλαν την πλήρη συμφωνία μεταξύ των δύο κρατών στην υπογραφή του πρωτοκόλλου των εδαφικών παραχωρήσεων και την κατάπαυση των εχθροπραξιών επ’ αόριστον.

                Στην Ελλάδα είχε γίνει γνωστό ότι πλέον τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα θα κατέληγαν στις εκβολές του Νέστου στο Αιγαίο Πέλαγος. Η Ξάνθη και ανατολικότερα, έμεναν υπό βουλγαρική κατοχή.

Βουλγαρικές αγριότητες

                Η Βουλή, λόγω των βίαιων επεισοδίων στα εδάφη από τα οποία υποχωρούσαν οι ηττημένοι Βούλγαροι, είχε σχηματίσει μια ειδική κοινοβουλευτική επιτροπή, η οποία περιόδευσε στις περιοχές αυτές και κατέγραψε πλείστα όσα στοιχεία των εγκλημάτων που διαπράχθηκαν εκεί. Στις 26 Ιουλίου ειδικά, δημοσιεύθηκε στις εφημερίδες τηλεγράφημα της επιτροπής προς τον Πρόεδρο της Βουλής Κωνσταντίνο Ζαβιτσιάνο, με πληροφορίες για την καταλήστευση της κωμόπολης του Σαρή Σαμπάν και του Πόρτο Λάγους, οι κάτοικοι του οποίου κατέφυγαν στη Θάσο. Υπήρχαν επίσης πληροφορίες για σύληση στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου στη Βιστωνίδα και καταστροφές στα ιχθυοτροφεία. Ανέφεραν επίσης για την απαγωγή προκρίτων της Γκιουμουλτζίνας και καταλήστευση σπιτιών και καταστημάτων. Ο Βούλγαρος διοικητής μάλιστα πήρε και 10.000 φράγκα από το Δημαρχικό Ταμείο. Με άλλα τηλεγραφήματα, η επιτροπή ενημέρωνε τον Πρόεδρο της Βουλής για τις καταστροφές στη Μαρώνεια στις 29 Ιουνίου, τις αγριότητες στο Δεδέαγατς (Αλεξανδρούπολη) και σε άλλα χωριά της περιοχής. Ειδικά για το Δεδέαγατς η κοινοβουλευτική επιτροπή μεταξύ άλλων έγραφε: «Δέκα στρατιώται Βούλγαροι εκακοποίησαν κατά σειράν την σύζυγον του εγκρίτου δικηγόρου Τζεμάλ βέη, υποχρεωθέντος να κρατή δύο κηρία»!!!

                Ο ίδιος ο ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης, που έπλεε με το στόλο στο Θρακικό Πέλαγος, έστειλε στα τέλη Ιουλίου τηλεγράφημα προς τον βασιλέα Κωνσταντίνο, ειδοποιώντας ότι είναι τεράστιο το ρεύμα των κατοίκων της Θράκης που εγκαταλείπουν τις εστίες τους. Από την Ξάνθη, έλεγε ο ναύαρχος, κατέρχονται κάθε μέρα κάτοικοι προς το Πόρτο Λάγος και ζητούν από τα ελληνικά πολεμικά πλοία να τους μεταφέρουν στη Θάσο. Το ίδιο γίνεται και με τους κατοίκους της Γκιουμουλτζίνας και της Μάκρης. «Καθημερινώς συνωστίζονται εκεί εκ παντοίων μερών, όντες αμετάπειστοι παραμείνωσι εστίας των, θεωρούντες άφευκτον όλεθρόν των, υπό Βουλγαρίαν» τόνιζε στο τηλεγράφημά του ο Κουντουριώτης.

                Ο δημοσιογράφος Νικόλαος Σιμόπουλος, απεσταλμένος της εφημερίδας «Καιροί» έγραφε στις 25 Ιουλίου μεταξύ άλλων: «Τα όσα υπέστησαν οι Ξάνθιοι είναι αδύνατον να περιγραφώσι. Βασανιστήρια, ατιμώσεις, βουλγαροποιήσεις, λεηλασίαι, ξυλοκοπήματα και εκβιασμούς. Αν δε δεν παρεδόθη εις ερείπια η ωραία πόλις που κατεργάζεται τον φημισμένον καπνόν, τούτο οφείλεται εις την ραγδαίαν προέλασιν του ελληνικού στρατού».

*Από δεξιά, οι κυρίες Ζερβουδάκη, Χριστόη και Βαρλαμίδου

                Ο Σιμόπουλος στις 30 Ιουλίου, έγραφε επίσης ότι η κυρία Μ.Σ. Ζερβουδάκη οργάνωσε εθελοντικά ένα χώρο περίθαλψης τραυματιών στρατιωτών, με όσα μέσα κατάφερε με δυσκολίες να εξασφαλίσει, από την λεηλατημένη από τους Βουλγάρους πόλη της Ξάνθης. Γύριζε τα σπίτια και μάζευε ό,τι ήταν χρήσιμο. Μαζί της εργάσθηκαν εθελοντικά οι κυρίες Ευθαλία Χρηστόη, Μ.Δ. Βαρλαμίδου, Άννα Καλούδη, και η δεσποινίς Μαρούλη. Το διεύθυνση αυτού του πρόχειρου νοσοκομείου είχε αναλάβει ο υπίατρος Δημήτριος Οιχαλιώτης.

                Και μια άλλη πληροφορία από τον Σιμόπουλο. Ο Βούλγαρος διοικητής Κοβάτσεφ κατά την αποχώρηση των Βουλγάρων από την περιοχή της Ξάνθης λόγω προέλασης του ελληνικού στρατού, άρπαξε κυρίως από Οθωμανούς 15.000 πρόβατα, που τα μετέφερε στη Σόφια!!!

*Η σύντομη απελευθέρωση της Ξάνθης ("Ακρόπολις" 14 Ιουλίου 1913

                Η Ξάνθη έζησε φοβερά δύσκολα χρόνια. Με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου που υπεγράφη το 1913, η πόλη μαζί με όλη τη Δυτική Θράκη παραχωρήθηκε χωρίς να ερωτηθεί ο πληθυσμός στη Βουλγαρία. Η δεύτερη βουλγαρική κατοχή αποδείχτηκε ιδιαίτερα οδυνηρή. Η Βουλγαρική κατοχή, ιδιαιτέρως αποτρόπαιη κράτησε έως τις  4 Οκτωβρίου 1919 όταν, μετά την ήττα των Γερμανών και των συμμάχων τους στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο ελληνικός στρατός με τον στρατηγό Γεώργιο Λεοναρδόπουλο και την 9η Μεραρχία μπήκε νικητής στην Ξάνθη. Η Δυτική Θράκη πέρασε υπό Διασυμμαχικό έλεγχο έως τον Μάιο του 1920, που παραχωρήθηκε στην Ελλάδα. Η Ξάνθη όμως και η Ροδόπη, δοκίμασαν ξανά το 1941-1944 άλλη μια Βουλγαρική κατοχή εξίσου απεχθή και επώδυνη.

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης 

ΠΗΓΕΣ

*Αρχείο εφημερίδων «Ακρόπολις», «Πατρίς», «Μακεδονία», «Καιροί», Ιουλίου 1913