Οι μαύρες μέρες της κατοχής του 1942, στο νομό Έβρου

*Τα δύο διακεκριμένα θύματα δολοφονιών στο νόμο Έβρου το 1942. 

Αριστερά ο νομάρχης  Ιωάννης Φραγκούλης, δεξιά ο δήμαρχος Σουφλίου Πασχάλης Νάνος. 

*Στοιχεία από τα Εθνικά Αρχεία των ΗΠΑ

 

 

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

 

 

 

               Η ζωή στο νομό Έβρου κατά τη διάρκεια της Κατοχής, όπως και σε όλη την κατεχόμενη Ελλάδα, υπήρξε σκληρή και αδυσώπητη. Ο ακριτικός νομός, δεν παραδόθηκε από τους Χιτλερικούς κατακτητές στους Βουλγάρους, όπως συνέβη με τους νομούς Ξάνθης και Ροδόπης και τους νομούς της Ανατολικής Μακεδονίας.

               Ο νομός Έβρου παρέμεινε υπό τους Γερμανούς, που φυσικά είχαν τη στρατιωτική διοίκηση, αλλά η πολιτική διοίκηση, δηλαδή νομαρχία και δήμοι και κοινότητες, παρέμειναν σε ελληνικά χέρια. Η έδρα της νομαρχίας μεταφέρθηκε από την Αλεξανδρούπολη στο Διδυμότειχο. Η Αλεξανδρούπολη είχε παραχωρηθεί  στους Βουλγάρους. Οι κάτοικοι του νομού δεν δοκίμασαν μεγάλη πείνα, διότι η γεωργική παραγωγή σε σιτηρά και άλλα γεωργικά και κτηνοτροφικά προϊόντα κάλυπταν τις ανάγκες του νομού και πολλές φορές γίνονταν και εξαγωγές σε άλλες περιοχές που πραγματικά υπέφεραν. Υπήρχαν μόνο ελλείψεις προϊόντων που δεν παράγονταν επιτοπίως. Π.χ. δεν υπήρχε ζάχαρη ή ελαιόλαδο, αλλά οι «γιαχανάδες» τα σησαμελαιοτριβεία παρήγαν άφθονο σησαμέλαιο ή σπορέλαιο από τους ηλίανθους.

               Στα Αμερικανικά Εθνικά Αρχεία, έχουν διασωθεί έγγραφες αναφορές με πληροφορίες από την κατεχόμενη Ελλάδα, σταλμένες από την Ελληνική Υπηρεσία Πληροφοριών, που είχε συστήσει στο Κάιρο η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση. Τις αναφορές αυτές συνήθως υπέγραφαν οι πλοίαρχοι του Πολεμικού Ναυτικού Ν. Τσαγκάρης και Ε. Κορτέσης.

               Με βάση αυτές τις αναφορές και άλλες εγχώριες πηγές, μπορούμε σήμερα να ανασυστήσουμε κατά ένα μέρος την ατμόσφαιρα εκείνων των ημερών και ειδικά του έτους 1942, όταν άρχισε να γεννιέται η αντίδραση κατά την Γερμανών, αλλά και άλλες ενέργειες, που τρομοκράτησαν τον πληθυσμό.

*Από τα Εθνικά Αρχεία των ΗΠΑ

Οι δυο δολοφονίες, που συντάραξαν τον Έβρο

 

               Κορυφαία γεγονότα, που σημάδεψαν το 1942 ήταν δύο διακεκριμένες δολοφονίες, που συγκλόνισαν το λαό του Έβρου. Πρώτη χρονικά η δολοφονία του Ιωάννη Φραγκούλη, νομάρχη, ο οποίος εκτελέσθηκε στο  Διδυμότειχο τη Μεγάλη Πέμπτη 2 Απριλίου του 1942. Ακολούθησε η δολοφονία του Πασχάλη Νάνου, δήμαρχου Σουφλίου, ο οποίος δολοφονήθηκε στις 3 προς 4 Αυγούστου 1942.

               Οι δύο αυτές δολοφονίες είχαν τουλάχιστον ως ηθικό αυτουργό τον Άρη Δαλκαράνη, παλαιό επαγγελματικό στέλεχος του ΚΚΕ, που δρούσε επί δικτατορίας Μεταξά, παράνομα στον νομό Έβρου. Η ιστορία άρχισε από λίγο νωρίτερα.

Στις 5 Οκτωβρίου 1941 εμφανίσθηκε στην Αλεξανδρούπολη ο Άρης Δαλκαράνης ως απεσταλμένος του ΚΚΕ με εντολή να ανασυγκροτήσει τις οργανώσεις του κόμματος και να συγκροτήσει αντάρτικο. Δεν διέθετε γραπτές εντολές του κόμματος, αλλά κατόρθωσε να πείσει τους συντρόφους, οι οποίοι δέχτηκαν να ηγείται ο Δαλκαράνης τόσο στη Βουλγαροκρατούμενη, όσο και στη γερμανοκρατούμενη ζώνη της Θράκης. Άλλωστε ο Δαλκαράνης γνώριζε αρκετό κόσμο στον Έβρο, γιατί στη διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά, είχε δράσει στην παρανομία, για λογαριασμό του ΚΚΕ στην περιοχή.

Οι περισσότερες κομματικές οργανώσεις του Έβρου ήταν επιφυλακτικές στις ιδέες του Άρη για ανάπτυξη αντάρτικου, αναγνωρίζοντας τους κινδύνους, αλλά και τον τυχοδιωκτικό χαρακτήρα του Δαλκαράνη. Ειδικά για το ζήτημα αυτό έγινε την άνοιξη του 1942 μια μεγάλη μυστική συγκέντρωση κομμουνιστικών στελεχών στο σπήλαιο Βούβα μεταξύ Διδυμοτείχου και Κουφόβουνου. Άλλη μια μεγάλη σύσκεψη είχε γίνει στις 4 Αυγούστου σε σπίτι πίσω από την εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου, με απόντα τον Άρη Δαλκαράνη, χωρίς να αρθούν οι επιφυλάξεις των κομμουνιστών του Διδυμοτείχου στον παρορμητισμό του Άρη.

Τελικά ο Άρης Δαλκαράνης κατόρθωσε να ξεσηκώσει κάποιους συντρόφους του από τα χωριά Πετράδες, Ασημένιο, Πύθιο, Σιταριά και Θυρέα. Κατά την Βαγγέλη Κασάπη ή Κρίτωνα, η πρώτη εντυπωσιακή πράξη του αντάρτικου ήταν η εκτέλεση του νομάρχη Έβρου Ιωάννη Φραγκούλη.

Ο Κασάπης γράφει: «Η εκτέλεση του κατοχικού νομάρχη απέβλεπε  (α) να δώσει το σύνθημα του ανταρτοξεκινήματος, (β) να τρομοκρατήσει τους ντόπιους συνεργάτες των Γερμανών και (γ) να εξαγριώσει τους Γερμανούς και να τους κινήσει ενάντια στους γνωστούς κομμουνιστές, που μπροστά στον κίνδυνο να συλληφθούν, θα αναγκάζονταν, όπως υπολόγιζε (σ.σ. ο Άρης) να πάρουν το δρόμο των βουνών με τ’ όπλο στα χέρι. Έτσι οι κομματικές οργανώσεις θ’ αναγκάζονταν να συμφιλιωθούν αυτόματα με τον Άρη και να ακολουθήσουν το δρόμο του».

Στις 13 Μαΐου 1942, Μεγάλη Πέμπτη, οι αντάρτες της οργάνωσης του χωριού Πετράδες Γεώργιος Δρατζίδης και Αργύρης Μπούρας ή Ανδρούτσος, σκότωσαν στο Διδυμότειχο το νομάρχη Ιωάννη Φραγκούλη, που μόλις είχε επιστρέψει στο σπίτι του από την εκκλησία, όπου άκουσε τα Δώδεκα Ευαγγέλια.

Η άλλη μεγάλη δολοφονία ήταν η εκτέλεση του δημάρχου Σουφλίου Πασχάλη Νάνου στις 3 προς 4 Αυγούστου 1942. Ήταν βράδυ και ο Νάνος με τον δάσκαλο Δημήτριο Σεϊτανίδη πήγαινε προς το σπίτι του, όταν πυροβολήθηκε πισώπλατα και έπεσε κάτω νεκρός. Ο Βαγγέλης Κασάπης γράφει ευθέως ότι δράστης της δολοφονίας ήταν ο Άρης Δαλκαράνης:

«Εκτέλεσε προσωπικά το γερμανόφιλο δήμαρχο Νάνο και τον ένα από τους δύο αγροφύλακές που χρησιμοποιούσε ο δήμαρχος». Το "γερμανόφιλος" είναι κρίση του καπετάν Κρίτωνα. Ο Νάνος ήταν απλώς, συντηρητικός, Δεν κατηγορήθηκε για πράξεις υπέρ των Γερμανών. Η δολοφονία του αγροφύλακα, έγινε σε άλλη ημερομηνία. Εδώ αξίζει να προσέξουμε την ημερομηνία 3 Αυγούστου 1942. Εκείνη τη μέρα είχε γίνει στο Διδυμότειχο η μεγάλη σύσκεψη των κομμουνιστικών οργανώσεων σε σπίτι του Διδυμοτείχου, από την οποία απουσίαζε ο Δαλκαράνης!!!

*Ο νομάρχης Σταύρος Ευταξίας (Αρχείο Γιώργου Αγγέλη)

Νέος νομάρχης ο Σταύρος Ευταξίας

 

Νέος νομάρχης Έβρου διορίσθηκε από την κατοχική κυβέρνηση της Αθήνας ο δημοσιογράφος Σταύρος Ευταξίας, ο οποίος ανέλαβε τα καθήκοντά του από τον Ιούνιο του 1942. Στην Αθήνα, στις αρχές Δεκεμβρίου 1942 είχε υποβάλει παραίτηση για λόγους υγείας η κυβέρνηση του στρατηγού Τσολάκογλου και διορίσθηκε νέα κυβέρνηση επίσης γερμανόφιλη υπό τον καθηγητή της Ιατρικής Κωνσταντίνο Λογοθετόπουλο.

Ο Ευταξίας στο Διδυμότειχο ανέπτυξε έντονη δραστηριότητα και ήρθε σε επαφή με ανταρτικές ομάδες όλων των αποχρώσεων, αποκατέστησε επαφή με το ελληνικό προξενείο της Αδριανούπολης και προσπάθησε να εκτοπίσει τους μαυραγορίτες που έρχονταν στο νομό Έβρου για να αγοράσουν τρόφιμα.

Η προκήρυξη του νομάρχη Ευταξία, προς τους αγρότες του Έβρου

Σώζεται μια προκήρυξή του προς τους αγρότες, με ημερομηνία 17 Αυγούστου 1942, σχετικά με τις προσπάθειες στήριξης των αγροτικών συνεταιρισμών, την εξομάλυνση της είσπραξης του φόρου της Δεκάτης για τα παραγόμενα γεωργικά προϊόντα, την ανάθεση στις αγροτικές ενώσεις της διαχείρισης των επισιτιστικών ζητημάτων του νομού και τον περιορισμό των εξαγωγών διαφόρων προϊόντων για να μην υπάρξει έλλειψη στον νομό. Είδικά για το ζήτημα αυτό έγραφε:

«Και αν εξαχθούν ελάχισται ποσότητες δημητριακών, θα γίνη αυτό μονάχα για να αντικαταστήσουμε άλλα απαραίτητα είδη, όπως π.χ. το λάδι, τη ζάχαρη, τα φάρμακα, το σαπούνι, τις εληές, το αλάτι, τα τσιγάρα, κ.λπ. που σας λείπουν και θα σας διανεμηθούν όσο το ανθρωπίνως δυνατόν πιο γρήγορα».

Η προκήρυξη του νομάρχη Ευταξία, κατέληγε:

«ΑΠΟ ΣΕ ΛΑΕ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ, ΔΕΝ ΘΕΛΩ ΤΙΠΟΤΕ ΑΛΛΟ ΠΑΡΑ ΤΗΝ ΑΓΑΠΗ ΣΟΥ!».

Ο Ευταξίας, δημοσιογράφος και ο ίδιος, ίδρυσε στο Δήμο Διδυμοτείχου Γραφείο Τύπου για να επικοινωνεί τα μηνύματα και τις αποφάσεις του. Διάφορες πληροφορίες όμως έφταναν στην Αθήνα, αλλά και στο Κάιρο, δημιουργώντας θολή ατμόσφαιρα για την παραμονή του. Σύμφωνα με όσα έχουν διασωθεί στην Αμερικανικά Εθνικά Αρχεία, ο νομάρχης Έβρου, αντίθετα με τη γενική φημολογία δεν είχε ανακληθεί. Από Γραφείο Τύπου που ίδρυσε ο Ευταξίας στο Δημαρχείο, εξέδωσε την εξής δήλωση:

«Οι φήμες ότι η Κυβέρνηση είχε διατάξει την απόλυσή μου συνεχίζονται εδώ και μερικές μέρες. Ακολούθησα αυτές τις φήμες με πάθος χωρίς να θέλω να παρέμβω μόνο και μόνο για να δω πόσο μακριά θα έφταναν οι μαυραγορίτες. Οι  κάτοικοι του Έβρου γέλασαν με αυτά τα παράλογα λόγια και αυτή η στάση με άγγιξε βαθιά. Νομίζω ότι είναι απώλεια χρόνου να διαψεύδω τις φήμες που διέδιδε μια ομάδα άχρηστων κατοίκων της περιοχής, οι οποίοι ήλπιζαν να επωφεληθούν από την απόλυσή μου σε βάρος των υπολοίπων κατοίκων».

*Ο νομάρχης Ευταξίας, έφιππος σε περιοδεία του στα χωριά 

Παρά ταύτα, σύμφωνα με τις αμερικανικές πληροφορίες, φαίνεται ότι ο Ευταξίας είχε πράγματι ανακληθεί και επρόκειτο να αντικατασταθεί από τον συνταγματάρχη Ρέπα. Αυτό όμως δεν άρεσε στους Γερμανούς, που δεν ήθελαν να έχουν έναν αξιωματικό επικεφαλής αυτού του νομού, οπότε ο Ευταξίας παρέμεινε στη θέση του. Από την άλλη, ο Ευταξίας, γνωρίζοντας ότι απολάμβανε γερμανικής υποστήριξης, αρνήθηκε να παραιτηθεί από τη θέση του όταν έλαβε τις εντολές από την Αθήνα, απαντώντας ότι παρέμενε για πατριωτικούς λόγους.

Ένας αξιωματούχος, ο οποίος είχε διαρρεύσει στην Τουρκία, σε δήλωση προς την εκεί ελληνική αντιπροσωπεία φέρεται να ισχυρίσθηκε: «Η γερμανική κλοπή, με τη συνεργασία του Ευταξία έχει πάρει νέες διαστάσεις ρεκόρ στον νομό Έβρου. Πολλοί κάτοικοι φυλακίστηκαν γιατί αντέδρασαν εναντίον του». Και αυτό είναι καταγεγραμμένο στα Αμερικανικά Εθνικά Αρχεία, από έγγραφες ενημερώσεις της Ελληνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών. Ο νομάρχη Ευταξίας όταν αντελήφθη ότι στένευε ο κλοιός γύρω του και ότι οι Γερμανοί θα τον συλλάβουν πέρασε στις 18 Μαΐου 1943 στην Τουρκία και από εκεί διέφυγε στη Μέση Ανατολή.

Από άλλες πληροφορίες που έφταναν στους Αμερικανούς πληροφορούμαστε ότι προκειμένου να επιτευχθεί μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα λειτουργίας, ο Υπουργός Εθνικής Οικονομίας, με εισήγηση του Γραμματέα Γεωργίας, αποφάσισε τη δημιουργία διαφόρων αγροτικών γραφείων με αντίστοιχες αγροτικές πιστώσεις. Αγρονόμοι είχαν διοριστεί και στις Φέρες Έβρου.

Ένα άλλο ζήτημα των ημερών εκείνων, ήταν οι προσπάθειες εκβουλγαρισμού των κατοίκων της Δυτικής Θράκης. Από τις πληροφορίες που έφταναν στους Αμερικανούς προκύπτει ότι πρόσφυγες από την Ανατολική Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη που έφθαναν στην Αθήνα, υπέβαλαν ένα σημείωμα στον Πληρεξούσιο του Ράιχ, διαμαρτυρόμενοι για τον νόμο που ψήφισαν οι βουλγαρικές αρχές σε αυτές τις επαρχίες, ο οποίος κατέστησε υποχρεωτική την επιλογή μεταξύ ελληνικής ή βουλγαρικής ιθαγένειας. Δεν δόθηκε απάντηση σε αυτό το σημείωμα. Οι πρόσφυγες ενημέρωσαν επίσης τις πολιτικές αρχές για τα αιτήματά τους. Σήμερα γνωρίζουμε ότι όσοι υπέκυψαν στις βουλγαρικές πιέσεις και πήραν τη βουλγαρική ιθαγένεια, έμειναν στις κοινωνίες τους με το περιφρονητικό όνομα «βουλγαρογραμμένοι».

*Τα μεταλλεία της Κίρκης

Τα μεταλλεία της Κίρκης

 

Σημαντικά για τους Γερμανούς κατακτητές ήταν τα μεταλλεία της Κίρκης, στα οποία δεν άφησαν τους Βούλγαρους να κάνουν κουμάντο και διόρισαν Γερμανό διευθυντή. Για τα μεταλλεία αυτά , που βρίσκονταν στη βουλγαροκρατούμενη ζώνη, διαβάζουμε στα Αμερικανικά Εθνικά Αρχεία τα ακόλουθα:

«Τα μεταλλεία Κίρκης βρίσκονται 1,5 ώρα από τον σιδηροδρομικό σταθμό Κίρκης και βορειοανατολικά του χωριού Κίρκη. Ο διευθυντής του ορυχείου είναι Γερμανός. Από αυτό εξάγεται μόλυβδος, σίδηρος, χρώμιο και λίγο ασήμι. Οι υπεύθυνοι της στοάς ορυχείων είναι Γερμανοί.  Έτσι εργάτες και 110 τεχνικοί εργάζονται στα ορυχεία και ο μισθός τους κυμαίνεται μεταξύ 50-110 λέβα. Οι εργάτες λαμβάνουν 600 γραμμάρια ψωμί και οι ανθρακωρύχοι 800. Επίσης λαμβάνουν καθημερινά από τις δημόσιες κουζίνες 5 πατάτες ή μια μερίδα ζωμό. Δεν υπάρχει διαθέσιμη ιατρική βοήθεια κανενός είδους, και το ορυχείο μοιάζει με πάροχο βοήθειας επειδή οι ανθρακωρύχοι υποφέρουν πάρα πολύ. Οι εργάτες που αρνούνται να δουλέψουν χτυπιούνται με σίδερο από τον Γερμανό Beyer. Ο ανθυπολοχαγός Νταραντούρας, ένας έφεδρος αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού, που εργαζόταν στο ορυχείο πυροβολήθηκε από τον Βούλγαρο επιθεωρητή και αναγκάστηκε να πηδήξει σε μια χαράδρα σε βάθος 6,5 πόδια για να σωθεί. Λόγω της αντίστασης των εργατών και της απροθυμίας τους να βοηθήσουν τον εχθρό, δεν έχουν γίνει ακόμη αποστολές μεταλλευμάτων».

*Οι υπογραφές των πλοιάρχων Ν. Τσαγκάρη και Ε, Κορτέση από το Κάιρο, όπως εμφανίζονται σήμερα στα έγγραφα των Εθνικών Αρχείων των ΗΠΑ

Άλλες πληροφορίες, που εντοπίζουμε στα Αμερικανικά Εθνικά Αρχεία, για τον νομό Έβρου, στη διάρκεια της Κατοχής, είναι και οι ακόλουθες:

Το 1942, στις 27 Σεπτεμβρίου, 12  Έλληνες πολίτες εκτελέσθηκαν χωρίς δίκη στο χωριό Πόταμος Αλεξανδρούπολης, επειδή βρέθηκαν κάποια όπλα στο χωριό.

Η γερμανική διοίκηση στο νομό Έβρου εξέδωσε διάταγμα που απαγόρευε την ακρόαση ξένων ραδιοφωνικών εκπομπών. Οποιαδήποτε παράβαση την τιμωρούσαν με κατάσχεση της ραδιοφωνικής συσκευής. Επίσης μαθαίνουμε ότι οι Γερμανοί κατέσχεσαν όλα τα ραδιόφωνα στο νομό Έβρου και τα χρησιμοποίησαν… για τον εαυτό τους!!!

Ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού της Αλεξανδρούπολης και των γύρω χωριών, είχε πεθάνει από την πείνα και τις κακουχίες κατά τη διάρκεια των σφαγών του Σεπτεμβρίου και του Οκτωβρίου 1941. Το ποσοστό θνησιμότητας στη συνοικία «Τσιμεντένια» ήταν τεράστιο.

Στην Αλεξανδρούπολη σημειώθηκαν πολλοί βιασμοί εις βάρος γυναικών ελληνικής και εβραϊκής καταγωγής, από Βούλγαρους στρατιώτες, ενώ σε μια περίπτωση στη συνοικία «Γύφτικα» βούλγαροι στρατιώτες βίασαν τη χήρα ενός εκτελεσθέντος μουσουλμάνου. Το Μάιο του 1941 είχαν σημειωθεί βιασμοί κοριτσιών από Βούλγαρους στην Αμφιτρίτη Αλεξανδρούπολης.

Τις αναφορές της Ελληνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών, από το Κάιρο προς τις αντίστοιχες αμερικανικές υπηρεσίας για το έτος 1942, υπέγραφαν εναλλάξ οι πλοίαρχοι του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού Ν. Τσαγκάρης και Ε. Κορτέσης.

 

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

 

ΠΗΓΕΣ

*Εθνικά Αρχεία ΗΠΑ, (https://catalog.archives.gov/id/26298085?objectPage=4)

*Βαγγέλη Κασάπη (Κρίτων) «Στην Κόρφο της Γκύμπρενας- Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης στον Έβρο».