Έτσι έφερε στην Αθήνα το 1906 από τη Σαμοθράκη, το «Λογχισμένο Ευαγγέλιο», ο Ίων Δραγούμης

*Απόσπασμα της ιδιόχειρης επιστολής του Ίωνα Δραγούμη, που αναφέρεται στην αποστολή του "Λογχισμένου Ευαγγελίου" της Σαμοθράκης, στην Αθήνα.

 

 

*Η ανέκδοτη ιδιόχειρη επιστολή

του πρόξενου  Ίωνα Δραγούμη

*Το είχε διασώσει ο Νικόλαος Φαρδύς

 *Πολύτιμο εθνικό κειμήλιο

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

Στις βιτρίνες του εξαιρετικού Εθνικού Ιστορικού Μουσείου της Αθήνας, λάμπει ως πολύτιμο εθνικό κειμήλιο το λεγόμενο «Λογχισμένο Ευαγγέλιο της Σαμοθράκης» που αποτελεί πολύτιμο αντικείμενο των συλλογών του. Είναι στην πραγματικότητα, ανεκτίμητο ενθύμιο των παθών του Θρακικού Ελληνισμού και σχετίζεται άμεσα με το Ολοκαύτωμα του μαρτυρικού νησιού του βορειανατολικού Αιγαίου, κατά την Επανάσταση του 1821.

Το Ευαγγέλιο αυτό, το ανακάλυψε το 1906 ο Ίων Δραγούμης, που υπηρετούσε ως πρόξενος της Ελλάδας στο Δεδέαγατς από το 1905.

Όταν το έστειλε στην Αθήνα στις 15 Ιουλίου 1906, το συνόδευσε με μια τρισέλιδη ιδιόχειρη επιστολή, στην οποία περιγράφει το Ολοκαύτωμα της Σαμοθράκης το 1821.

Η αδημοσίευτη επιστολή αποτελεί σημαντικό ντοκουμέντο για τα δραματικά εκείνα γεγονότα, που είχαν σαν αποτέλεσμα 700 νεκρούς και χιλιάδες άλλους, να έχουν πουληθεί ως σκλάβοι στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής.

Αξίζει για να γνωρίζουν οι νεώτεροι αναγνώστες, να αναφέρουμε τι είναι αυτό το «Λογχισμένο Ευαγγέλιο της Σαμοθράκης».

*Το "Λογχισμένα Ευαγγέλιο" της Σαμοθράκης, στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, πολύτιμο εθνικό κειμήλιο

Αυτό το Ευαγγέλιο δεν είναι απλά ένα θρησκευτικό βιβλίο που συνδέθηκε με ένα δραματικό ιστορικό γεγονός. Και από μόνο του σήμερα, χωρίς το θρησκευτικό και ιστορικό χαρακτήρα του, είναι ένα πολύ σπάνιο βιβλίο, τυπωμένο στο περίφημο τυπογραφείο του Νικολάου Γλυκύ στη Βενετία τον 17ο αιώνα.

Ο Νικόλαος Γλυκύς από τα Ιωάννινα, ήταν ένα αγράμματος Ηπειρώτης που μετανάστευσε στη Βενετία  το 1647 και ασχολήθηκε αρχικά με το εμπόριο και πρόκοψε. Το 1671 ίδρυσε το τυπογραφείο του και άρχισε να εκδίδει ελληνικά θρησκευτικά, επιστημονικά και φιλολογικά βιβλία. Το τυπογραφείο αυτό ήταν το μακροβιότερο ελληνικό και ως τυπογραφείο της οικογένειας του Γλυκύ, υπήρχε έως το 1832. Από τους ιστορικούς μελετητές ο Γλυκύς, κατατάσσεται ως ο όγδοος κατά σειρά Έλληνας τυπογράφος της Βενετίας.

Κάτι άλλο που αξίζει να αναφέρουμε εδώ για την μεγάλη οικογένεια των Γλυκέων της Ηπείρου:              

Ο Εσάτ Πασάς, ο πείσμων και μαχητικός υπερασπιστής των Ιωαννίνων και του Μπιζανίου, κατά τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο, που όμως προ της ορμής του ελληνικού στρατού, αναγκάσθηκε να παραδοθεί, είχε ελληνικό αίμα στις φλέβες του!

Αυτή την άποψη υποστήριξε ο Γιαννιώτης ποιητής Χρήστος Χρηστοβασίλης το 1913, όταν έπεσαν τα Ιωάννινα και μπήκε μέσα ο νικητής ελληνικός στρατός. Σύμφωνα με όσα έγραψε το Φεβρουάριο του 1913 στην «Ακρόπολι», ο Εσάτ πασάς δεν ήταν Τούρκος ούτε Αλβανός, αλλά Έλληνας, απόγονος Ελλήνων, που κάποτε στο παρελθόν αρνήθηκαν την χριστιανική θρησκεία, λόγω των φοβερών συνθηκών που επικρατούσαν για το υπόδουλο έθνος. Ο παππούς του κατάγονταν από το Μπούλτζο του Ζαγορίου και η γιαγιά του από το Σούλι. Γεννήθηκε στα Ιωάννινα στις 18 Οκτωβρίου 1862 και πέθανε στην Τουρκία στις 2 Νοεμβρίου 1952.

Ο ίδιος ο Εσάτ πάντως ισχυρίζονταν ότι πρόγονός του υπήρξε ένας Ουζμπέκος από την Τασκένδη, από αυτούς που έφερε το 1379 ο στρατηγός Γαζή Εβρενός και τους εγκατέστησε στην Ήπειρο. Αυτός άρπαξε νύχτα των Χριστουγέννων μια ελληνίδα τη Βασιλική της οικογένειας των Γλυκέων από την εκκλησία του Ταξιάρχη Μιχαήλ και την έκανε γυναίκα του. Γι’ αυτό θα τον βρείτε και με το προσωνύμιο Εσάτ πασάς Γλίκα. 

*Αυτή είναι η αρχή της επιστολής του Ίωνα Δραγούμη

Η ανέκδοτη επιστολή του Ίωνα Δραγούμη

 

Είναι σημαντικό να υπομνήσουμε ότι ο Δραγούμης στο βιβλίο του «Σαμοθράκη» έχει περιλάβει ένα αξιοσημείωτο κομμάτι από αυτά που γράφει στην χειρόγραφη επιστολή του για να δώσει μια εικόνα του δράματος, το οποίο εξελίχθηκε στο μοναδικό νησί που ανήκει στη Θράκη. Όμως δεν περιέλαβε στο βιβλίο του διάφορες επί μέρους λεπτομέρειες, που έχουν την αξία τους για την τοπική ιστορία. Άκρως ενδιαφέρον για το «Λογχισμένο Ευαγγέλιο» είναι το γεγονός, ότι το βρήκε στην βιβλιοθήκη του Νικολάου Φαρδύ, του φημισμένου Σαμοθρακίτη λόγιου και ιατρού. 

Ο ίδιος ο Δραγούμης ομολογεί ότι τα όσα γράφει για το Ολοκαύτωμα της Σαμοθράκης, τα άκουσε από γεροντότερους, αλλά και τα διάβασε σε άρθρο του Φαρδύ, που είχε δημοσιευθεί στο περιοδικό του Πειραιά «Απόλλων» το 1886.

*Σ΄ αυτό το περιοδικό δημοσιεύθυκε το ενδιαφέρον άρθρο του Νικολάου Φαρδύ το 1886

Στο άρθρο αυτό, ο Φαρδύς εξέφρασε ένα διαχρονικό παράπονο όλων των Θρακών. Ότι οι μεγάλοι ιστορικοί του γένους, δεν έδωσαν το πρέπον βάρος στην ιστορία της Θράκης, η οποία έτσι, έμεινε από τότε, σχεδόν αγνοημένη.  Συγκεκριμένα στον πρόλογό του ο Φαρδύς είχε γράψει:

*Το παράπονο του Φαρδύ για τους εθνικούς ιστοριογράφους

«Μάτην εζήτησα εν ταις υπαρχούσαις Ιστορίαις της ελληνικής επαναστάσεως και μάλιστα εν τη του Σπ. Τρικούπη, ν’ αναγνώσω τι αφορών την καταστροφήν της νήσου Σαμοθράκης, συμβάσαν τη 1 Σεπτεμβρίου του 1821. Η νήσος Σαμοθράκη, ως και πάσα τισδήποτ’ άλλη νήσος του Αιγαίου πελάγους, είναι νήσος ελληνικωτάτη».

Στο άρθρο αυτό ο Φαρδύς διασώζει σε υποσημείωση δύο στίχους από την άλλη εκδοχή του σαμοθρακίτικου μοιρολογιού για τον «χαλασμό» που δεν είχε κατορθώσει να βρει ο Δραγούμης. Θυμίζει ακόμα ότι πολλές γριές τιμούν την επέτειο αυτή και η αρχή του σχετικού τραγουδιού, που περιγράφει τη σφαγή εκείνη είναι η ακόλουθη:

Την πρωτοσταυρινίτσα, την Πέφτη το πουρνό

προβάλλανε οι Τούρκοι ΄πο πάν’ απ’ το βουνό.

Ο Φαρδύς υπενθυμίζει ακόμα, ότι η τοποθεσία της μαζικής σφαγής των Σαμοθρακιτών από τους Τούρκους ονομάζεται Εφκάς, από την λέξη η Επτακοσιάς.

Ας δούμε όμως την επιστολή του Ίωνος Δραγούμη, που αποτελεί εξαιρετικό ντοκουμέντο για την περιγραφή του «χαλασμού» της Σαμοθράκης, το 1821.

Το κίνημα και η καταστροφή της Σαμοθράκης κατά το 1821

«Ολίγοι τινές πρόκριτοι της Σαμοθράκης είχον μυηθεί εις τα της Φιλικής Εταιρείας είτε διερχόμενοι εκ Κωνσταντινουπόλεως είτε υπό του Μητροπολίτου όστις, λέγεται ότι έγραψε και επιστολήν περί τούτου εις αυτούς. Προειδοποιηθέντες λοιπόν περί της εν ωρισμένω χρόνω εγέρσεως γενικής επαναστάσεως ής, ως διεβεβαίουν αυτούς ήθελον μετάσχει και άπασαι αι νήσοι, τον Μάρτιον του 1821 οι Σαμόθρακες ηρνήθησαν να πληρώσουν τους ζητημένους φόρους, δι’ ό απεστάλη αυτοίς υπό των Τούρκων ως μεσάζων Ίμβριός τις Λογοθέτης ονόματι, εις όν απήντησαν λέγοντες ότι «δοσίματα δεν έχουν να δώσουν, μονάχα μολύβι και μπαρούτι». Ευρίσκετο εν Σαμοθράκη Σάμιός τις έχον όπλον πολεμικόν, δι΄ αυτού δε και των ευαρίθμων εν τη νήσω υπαρχόντων άλλων όπλων προεγύμναζε Σαμόθρακάς τινάς εις την σκοποβολήν.

Την 1^ην Σεπτεμβρίου του αυτού έτους τουρκικός στρατός αποτελούμενος εκ 1.000 έως 2.000  ανδρών προερχόμενος δ’ εκ Τενέδου απεβιβάσθη εις την νοτιοδυτικήν παραλίαν της νήσου εις θέσιν καλουμένη Μακρυλιές και ανήρχετο προς το χωρίον, κείμενον εις ύψωμα αμφιθεατρικώς και περιβαλλόμενων υπό βραχωδών κλιτύων. Μόλις επλησίασε προς την στενόπορον είσοδον του χωρίου την επονομαζομένην Σταυρί, πυροβολισμοί τινες από των δύο λόφων  Βρυχού και Κούκου ένθεν και ένθεν της εισόδου, ανέκοψαν επ’ ολίγον την πορείαν αυτού. 30 έως 35 Σαμόθρακες μετά του Σαμίου (ή κατ’ άλλους 30-40 Μακεδόνες κτίσται παρεπιδημούντες εν τη νήσω) ήσαν οι πυροβολήσαντες. Ο Σάμιος σημαδεύσας εφόνευσεν τον σημαιοφόρον των Τούρκων κατά τον δεύτερον πυροβολισμόν. Ραγέντος του όπλου αυτού εζήτησεν το όπλον ενός των συντρόφων του. Μόλις αντελήφθησαν τούτον οι λοιποί επαναστάται φοβηθέντες ετράπησαν εις φυγήν προς τα βουνά. Εισελάσαντες σ’ ανενόχλητοι οι Τούρκοι εις το χωρίον ενέπνευσαν πανικόν εις τους κατοίκους και συλλαβόντες τη βοηθεία Σαμόθρακός τινός Κυριάκου, επονομασθέντος Τσαούση υπό των Τούρκων. 700 άνδρας ήγαγον αυτούς εις τόπον επονομαζόμενον Εφκά από το βυζαντινόν φρούριον και έσφαξαν αυτούς. Ο Κυριάκος Τσαούσης ανεκάλυπτε και εκάλει εν ονόματι των Τούρκων τους Σαμόθρακας να παραδοθώσιν, υποσχόμενος ότι δεν θα πάθωσί τι. Οι μάλλον εύπιστοι παρεδίδοντο. Σήμερον δε η σαμοθρακική παροιμία «Δεν είμαι από τους εφτακόσιους» σημαίνει «δεν απατώμαι ευκόλως», η δε φράσις «Αυτός είναι από τους εφτακόσιους» δηλοί ότι απατάται τις ευκόλως. Αλλά και γυναίκας εφόνευσαν και άλλας  δια την λόγχης έλαβον εις την κατοχήν των μετά των τέκνων αυτών, τας δε οικίας διήρπασαν και εισορμήσαντες εις την εκκλησίαν ελόγχισαν εικόνας, κατέστρεψαν στασίδια, έκαυσαν ή έσχισαν βιβλία και ήρπασαν δισκοπότηρα και ιερά άμφια και παν το πολύτιμον. Ευαγγέλιόν τι δια της λόγχης διαμπερώς ετρύπησεν η αγρία μανία στρατιώτου. Η ημέρα αύτη, 1^η Σεπτεμβρίου του έτους 1821  λέγεται υπό των Σαμοθρακών η ημέρα του χαλασμού, ως μνημόσυνον δ’ αυτής εποιήθη υπό της δημώδους Μούσης το εξής τετράστιχον αδόμενον έτι εν Σαμοθράκη.

Σήμερα είναι Τρίτη και πρωτοσταυρινιά

Όπου μας εχαλάσαν οι Τούρκοι τα σκυλιά

Που παίρναν τα κεφάλια κι αφήναν το κορμιά

Γεμίσαν τα σοκάκια και  όλα τα στενά.

(Υπάρχει και άλλη έκδοσις του ποιήματος ήν δεν ηδυνήθην να μάθω).

*Απόσπασμα της επιστολής του Ίωνα Δραγούμη με το μοιρολόι για τον ¨χαλασμό"

               Επί μήνα (ή κατ’ άλλους επί δύο μήνας) έπειτα ανεζήτουν οι Τούρκοι τη βοηθεία του Κυριάκου Τσαούση, εις τα δύσβατα της νήσου και δυσπρόσιτα σπήλαια, τους κρυπτομένους εκεί κατοίκους όσοι δεν ηδυνήθησαν δια θαλάσσης να διαφύγουν. Ανακαλύπτοντες δε αυτούς έσφαζον αυθωρεί ανυπερασπίστους. Τοιούτος ήτο ο τρόμος των ανθρώπων εκείνων ώστε και εις μέρη απόκρημνα και πετρώδη ένθα δια της κυλίσεως μιας μόνης πέτρας ήταν δυνατόν και εύκολον να διώξουν τους αναζητούντας αυτούς Τούρκους, άφινον αυτούς να τους συλλαμβάνουν  άνευ αντιστάσεως. Εις τι σπήλαιον της νήσου επονομαζόμενον έκτοτε του Γέρου η σπηλιά, κατεσφάγη ο δημογέρων της νήσου. Μητέρες ίνα σωθώσιν  εγκατέλιπον εις τους δρόμους ή εις τα βουνά τα τέκνα των, άλλαι εκρήμνιζον αυτά από των βράχων ίνα μη αποθάνωσιν της πείνης. Τας συλλαμβανομένας εξ αυτών απήγον οι Τούρκοι και μετά των τέκνων εξηνδραπόδιζον. Εξαντλήσαντες σχεδόν το κυνήγιον τούτο, αφού έσφαξαν εν τέλει και τον υπηρετήσαντα  αυτούς Κυριάκον Τσαούσην, εγκατέλιπον την νήσον αποκομίζοντες λάφυρα και άγοντες ανδράποδα. Εκ των δουλωθέντων άλλοι εξώμοσαν, άλλοι επωλήθησαν ως δούλοι. Τινές τούτων εξηγοράσθησαν έπειτα (εντός ενός ή δύο ετών) υπό χριστιανών και απηλευθερώθησαν. Οι ολίγοι απομείναντες εν τη νήσω ως και τινες εκ των δια θαλάσσης διαφυγόντων επανήλθον και 130 οικογένειαι , πλήρεις και μη, αποτέλεσαν τον πυρήνα νέου οικισμού της νήσου. Πέντε εκ των εξομοσάντων κατά το 1821 ανδρών επανελθόντες μετά τινα έτη εις Σαμοθράκην ησπάσθησαν πάλιν τον Χριστιανισμόν. Καταγγελθέντες όμως εις τον καδήν της Μάκρης εις όν και η Σαμοθράκη υπάγεται, υπέστησαν μαρτυρικόν θάνατον κατά το 1837, μη θελήσαντες να εξομώσουν και αύθις. Εν Μάκρη, Αγίω Όρει και Σαμοθράκη τη 7 Απριλίου εκάστου έτους  εορτάζεται η μνήμη των πέντε τούτων νεομαρτύρων Γεωργίου, Μανουήλ, Θεοδώρου, Μιχαήλ και Γεωργίου, ψαλλομένης ακολουθίας συντεθείσης υπό Ιακώβου τινός μοναχού το 1843 , όστις έγραψεν και την διήγησιν του μαρτυρίου. Κατά την 7 Απριλίου οι εκ Σαμοθράκης απόγονοι των πέντε μαρτύρων τελούσι κατ’ έτος  μνημόσυνον μετ’ εκθέσεως κολλύβων. Τα οστά των νεομαρτύρων κατέκειντο πρώτον εν Μάκρη, έπειτα εν Αγίω Όρει νυν δε μετεκομίσθησαν εις Σαμοθράκην. Εν εκκλησίαις της Σαμοθράκης απόκεινται εικόνες των νεομαρτύρων, φερόντων φουστανέλλας.

 Το "Λογχισμένο Ευαγγέλιο" όπως εκτέθηκε στην έκθεση της Βουλής για τη Θράκη, το έτος 2000. (Φωτογραφία Σάββα Σταθάκη)

               Επί επτά ή οκτώ έτη μετά ταύτα, μέχρι του τέλους της ελληνικής επαναστάσεως ελυμαίνοντο την νήσον δια συχνών επιδρομών  Σκύριοι και Ικάριοι ληστοπειραταί μη αφίνοντες εν ησυχία τους κατοίκους, οίτινες επί μακρά έτη έπειτα, άμα τη εμφανίσει πλοίου εν τη νήσω ετρέποντο προς τα όρη και εκρύπτοντο υπό φόβου ιερού συνεχόμενοι.

               Ταύτα συνέλεξα αυτός εν Σαμοθράκη εκ στόματος κατοίκων της νήσου γνωριζόντων αυτά εκ παραδόσεως. Εβοήθησέ μοι  δε εις τούτο και η πραγματεία του Σαμόθρακος ιατρού Ν. Φαρδύ, η μόνη, όσον εγώ τουλάχιστον οίδα, περί του κατά το 1821 κινήματος και της καταστροφής της Σαμοθράκης, μονογραφία δημοσιευθείσα εν τω περιοδικώ Απόλλων (έτους Δ΄ αρ. 40 ως 41, 1886 εν Πειραιεί). Ευρών δε εν τη βιβλιοθήκη του Ν. Φαρδύ Σαμοθράκη το δια τουρκικής λόγχης διαπερασθέν κατά το 1821 Ευαγγέλιον του χωρίου, έλαβον αυτό προς κατάθεσιν εις το εν Αθήναις Ιστορικόν και Εθνολογικόν Μουσείον, ως εθνικόν κειμήλιον. Τη παρακλήσει μου δε αντεγράφη εκ του χειρογράφου του μοναχού Ιακώβου (1843) η περί του μαρτυρίου των πέντε νεομαρτύρων διήγησις, το δε αντίγραφον τούτο αποστέλλεται συν το παρόντι σημειώματι τη εν Αθήναις Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία.

Εν Δεδέαγατς τη 15 Ιουλίου 1906

Ίων Δραγούμης»

*Οι Πέντε Νεομάρτυρες της Σαμοθράκης

Το Ευαγγέλιο, εκτέθηκε το έτος 2000 στην μεγάλη έκθεση που είχε οργανώσει η Βουλή (πρόεδρος ο Απόστολος Κακλαμάνης) για να εορτασθούν τα 80 χρόνια ενσωμάτωσης της Θράκης στον ελληνικό κορμό, μετά από σκλαβιά 550 και πλέον ετών. Ως έκθεμα είχε πάρει τον αριθμό 87.

Σήμερα αξίζει να επισκεφθούμε το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο στην οδό Σταδίου για να δουν τα παιδιά μας αυτό το συγκλονιστικό έκθεμα και να μάθουν έτσι μια σημαντική πτυχή για τη συμμετοχή της Θράκης στην Επανάσταση του 1821.

 

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ

Ευχαριστώ το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο για τη βοήθειά του.

  

ΠΗΓΕΣ:

*Αρχείο Εθνικού Ιστορικού Μουσείου.

*Περιοδικό «Απόλλων» Πειραιώς, Σεπτέμβριος 1886, αρχείο Ψηφιακής Συλλογής Ιστορικών Ελληνικών περιοδικών της Βιβλιοθήκης και Κέντρου Πληροφόρησης του Πανεπιστημίου Πατρών.

Ο ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ (ΚΟΜΟΤΗΝΗ)

13 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2021

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΘΡΑΚΗ (ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ)

9 ΟΚΤΩΒΡΊΟΥ 2021