Όταν το Διδυμότειχο και το Καραγάτς παραχωρήθηκαν στη Βουλγαρία από την Τουρκία, το 1915

*Χάρτης της περιοχής. Μέσα σε κύκλο η περιοχή Διδυμοτείχου- Καραγάτς, που παραχωρήθηκε από την Τουρκία στη Βουλγαρία, το 1915

 

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

 

               Είναι άγνωστο, αλλά η περιοχή Διδυμοτείχου έως το Καραγάτς, παραχωρήθηκε το 1915 από την Τουρκία στη Βουλγαρία, ως… οικόπεδο, για να δελεασθούν οι Βούλγαροι και να πάρουν μέρος στον εξελισσόμενο τότε Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο!

               Γύρω από την τελική παραχώρηση του Διδυμοτείχου Και του Καραγάτς στη Βουλγαρία παίχθηκε έντονο διπλωματικό παιχνίδι, γιατί τα ευρωπαϊκά κράτη, που αποτελούσαν την «Εγκάρδια Συνεννόηση» δηλαδή αυτό που γνωρίζουμε ως συμμαχία της Αντάντ, έκαναν σειρά προτάσεων και με εδαφικές παραχωρήσεις προς τη Βουλγαρία, αλλά εκείνη σκεπτόμενη καιροσκοπικά, τις απέρριψε, θεωρώντας καλύτερες τις Γερμανικές. Βρέθηκε εξ αιτίας της πλεονεξίας της στην λάθος πλευρά, της ιστορίας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το ίδιο λάθος έκανε αργότερα και στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.   

               Μετά τη λήξη των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913 με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου, το μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής Θράκης παραχωρήθηκε στην ηττημένη Βουλγαρία Ένα μικρό μέρος της περί το Διδυμότειχο, το Καραγάτς και το Ορτάκιοϊ το είχε κρατήσει η Τουρκία.

               Η γενική εικόνα που επικράτησε στα κατοπινά χρόνια στην διπλωματία, φαίνεται σε ένα έγγραφο με ημερομηνία 22 Φεβρουαρίου 1922 στο οποία εν είδει συμπεράσματος αναφέρεται ότι «κατόπιν της παρ’ αμφοτέρων των Κρατών συνεννοήσεως και συμφωνίας συμπτιπτούσης με την παραχώρησιν εκ μέρους της Τουρκίας εις την Βουλγαρίαν της λωρίδας Καραγάτς- Διδυμοτείχου, τη μεσολαβήσει της Γερμανικής Κυβερνήσεως, επί μόνω τω σκοπώ όπως πεισθή η Βουλγαρία να εξέλθη εις τον Ευρωπαϊκόν πόλεμον υπέρ των Κεντρικών».

*Χάρτης από την εφημερίδα "Πατρίς" σεπλήρη ανάπτυξη. Η λεζάντα τα λέει όλα...

Οι δύο χώρες κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, τηρούσαν απόλυτη μυστικότητα. Μόνο στις 14 Αυγούστου 1915 δημοσιεύθηκαν πληροφορίες προερχόμενες από το Λονδίνο, ότι επιτεύχθηκε η τουρκοβουλγαρική συμφωνία έναντι ορισμένων εδαφικών ανταλλαγμάτων.

Τελικά το απόγευμα της 17^ης Αυγούστου 1915 έγινε γνωστό ότι η Βουλγαρία απέρριψε τις προτάσεις της Αντάντ για είσοδο της στο πόλεμο έναντι εδαφικών ανταλλαγμάτων. Με περισσή υπεροψία απάντησε ότι ευχαριστεί, αλλά δεν δέχεται τις προτάσεις, αφήνονταν μάλιστα να εννοηθεί ότι αυτά τα εδάφη που της πρόσφεραν οι σύμμαχοί στη Μακεδονία και τη Σερβία, μπορούσε να τα πάρει και μόνη της.!!!

*Χάρτης της Θράκης με τους καζάδες. Μέσα στον κύκλο σημειώνεται με τελίτσες η περιοχή που παραχωρήθηκε στη Βουλγαρία

Η σιδηροδρομική γραμμή

Αργότερα έγινε γνωστό, τι συνέβη μεταξύ Τουρκίας και Βουλγαρίας, ότι δηλαδή οι δύο χώρες υπέγραψαν συμφωνία για τα τουρκοβουλγαρικά σύνορα στις  24 Αυγούστου 1915. Με τη συμφωνία αυτή, η Βουλγαρία έλαβε από την Τουρκία ό,τι η τελευταία είχε κρατήσει από τον καζά (επαρχία) του Μουσταφά Πασά (Σβίλεγκραντ), καθώς και από τον καζά του Ορτάκιοϊ (σήμερα Ιβαΐλοβγκραντ), επίσης περίπου τα 2/5 του καζά της Αδριανούπολης  και όλο τον καζά του Διδυμοτείχου. Με κύριο πλεονέκτημα την κατοχή της σιδηροδρομικής γραμμής, που θα επέτρεπε στη Βουλγαρία αλλά και στη Γερμανία, να μεταφέρουν στρατεύματα και πολεμικό υλικό. Κατά δημοσιογραφικές πληροφορίες η Βουλγαρία έπαιρνε από την Τουρκία έκταση 2.500 τετραγωνικών χιλιομέτρων, αναλαμβάνοντας την υποχρέωση να έχει τα σύνορά της ελεύθερα σε κάθε είδους διευκολύνσεις του πολέμου, που διεξήγε η Τουρκία στο πλευρό της Γερμανίας και της Αυστρίας. Η Βουλγαρία αναλάμβανε επίσης το δημόσιο οθωμανικό χρέος που αναλογούσε στα εκχωρούμενα εδάφη και το οποίο θα καθορίζονταν  από επιτροπή οικονομολόγων, που θα διόριζαν τα δύο μέρη. Η ισχύς της τουρκοβουλγαρικής σύμβασης θα άρχιζε από την επικύρωσή της από τους ηγεμόνες των συμβαλλομένων κρατών. Δηλαδή με την υπογραφή Βασιλικού Διατάγματος από τον βασιλέα της Βουλγαρίας Φερδινάνδο και την υπογραφή αυτοκρατορικού ιραδέ από τον σουλτάνο Μεχμέτ Ε΄.

               Ειδικά περί τα μέσα Αυγούστου κατέστη φανερό ότι η τουρκοβουλγαρική συμφωνία προχωρεί και το γεγονός αυτό επέτρεπε στη Γερμανία να στέλνει στρατιωτική βοήθεια προς την εμπόλεμη Τουρκία, η οποία διέρχονταν μέσω της Βουλγαρίας. Έτσι τον Αύγουστο 1915 πέρασαν για την Τουρκία από την Αδριανούπολη κατευθυνόμενα προς την Κωνσταντινούπολη 34 βαγόνια που περιείχαν μεταξύ άλλων χαρτί, καφέ, τεμάχια μηχανών, φάρμακα και ξυλάνθρακες. Εκτός από αυτά πέρασαν άλλα 29 βαγόνια  προερχόμενα από τη Σόφια τα οποία κουβαλούσαν επιδεικτικά, αμάξια και άλλα αθώα είδη, αλλά στο βάθος είχαν υλικό πυρομαχικών. Άλλα 3 βαγόνια κουβαλούσαν πολεμοφόδια και ένα τέταρτο φάρμακα. Στις 8 Αυγούστου είχαν φτάσει στην Κωνσταντινούπολη 4 βουλγαρικά τρένα που περιείχαν 9 πεδινά πυροβόλα μεγάλου διαμετρήματος. Επιπλέον αφίχθηκαν 500 Γερμανοί των εργοστασίων Κρούπ και ανέλαβαν αμέσως εργασία στα εργοστάσια πυρομαχικών, που είχε ιδρύσει η Τουρκία με διευθυντή Γερμανό στρατηγό του Μηχανικού.

*Ο πρωθυπουργός της Βουλγαρίας Βασίλ Ραδοσλάβωφ

Η Βουλγαρία μέρα με τη μέρα προσανατολίζονταν απροκάλυπτα όλο και περισσότερο προς τις λεγόμενες Κεντρικές Αυτοκρατορίες προσπαθώντας να επιδεικνύει προς την Ευρώπη… ευμενή ουδετερότητα!!!

 

Ξήλωσαν πόρτες και παράθυρα στο Καραγάτς

 

Στα τέλη Αυγούστου τηλεγραφούσαν από τη Ρώμη, ότι η τουρκοβουλγαρική συμφωνία άρχισε σταδιακά να εκτελείται. Οι Βούλγαροι που κατέλαβαν το Καραγάτς άρχισαν να καταστρέφουν οχυρωματικά έργα κατά μήκος του ποταμού Έβρου και από τον στρατώνα του Καραγάτς ξήλωσαν και πήραν… τις πόρτες και τα παράθυρα!!!

               Την 1^η Σεπτεμβρίου 1915 ο Βούλγαρος πρεσβευτής στο Βερολίνο Ρίζωφ, δήλωσε σε Ούγγρο δημοσιογράφο, ότι η τουρκοβουλγαρική συμφωνία δεν είχε υπογραφεί ακόμα αν και τα δύο μέρη είχαν συμφωνήσει στην παραχώρηση εδαφών. Αυτό ήταν σημαντικό ζήτημα για την Βουλγαρία, αφού έτσι θα αποκτούσε μια ευθεία οδό προς τη θάλασσα του Δεδέαγατς. «Η Μακεδονία- είχε δηλώσει ο Ρίζωφ- για την οποία κάναμε δύο πολέμους, ευρίσκεται στα χέρια των Ελλήνων και των Σέρβων και φυσικά τα συμφέροντα μας συγκεντρώνονται τώρα προς τα εδάφη εκείνα» υπονοώντας το σημερινό νομό Έβρου.

               Στις 8 Σεπτεμβρίου στο Ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών ελήφθη κρυπτογράφημα του στρατιωτικού μας ακολούθου στη Σόφια, σύμφωνα με το οποίο υπεγράφη Βασιλικό Διάταγμα για την κινητοποίηση τεσσάρων μεραρχιών. Της Σόφιας, του Βιδινίου, της Ξάνθης και η 7^η που αποκαλούσαν οι Βούλγαροι μεραρχία της Μακεδονίας ή της Θεσσαλονίκης. Η μεραρχία της Ξάνθης διατάχθηκε μάλιστα να καταλάβει τα παραχωρηθέντα από την Τουρκία εδάφη.

               Το Βουλγαρικό πρακτορείο ειδήσεων μετέδωσε ότι από τις 3 Οκτωβρίου 1915 τα εδάφη που παραχωρήθηκαν από την Τουρκία είχαν καταληφθεί ήδη από τη Βουλγαρία. Με την ευκαιρία αυτή ο υπουργός Στρατιωτικών Ενβέρ Πασάς τηλεγράφησε προς τον Βούλγαρο πρωθυπουργό Βασίλ Ραδοσλάβωφ και τον βεβαίωνε ότι η Τουρκία παραχώρησε τα εδάφη αυτά πιστεύοντας κατά βάθος στην στενή τουρκοβουλγαρική φιλία και πρόσθετε: «Η θυσία η γενομένη παρά της Οθωμανικής κυβερνήσεως εν γνώσει της ανάγκης όπως επιτευχθούν καλαί γειτονικαί σχέσεις μετά της Βουλγαρίας, σημειώνει την αρχήν νέας εποχής εις την Βαλκανικήν».

*Διέλευση του Βούλγαρου μονάρχη Φερδινάνδου από το σιδηροδρομικό σταθμό Διδυμοτείχου, 

το 1913 

Εν τω μεταξύ και χωρίς να ανακοινωθεί η σύναψη αυτής της συμφωνίας, ταξιδιώτες που έφτασαν στην Αθήνα από το Δεδέαγατς είχαν αναφέρει ότι σε όλους τους σιδηροδρομικούς σταθμούς της παραχωρούμενης στους Βουλγάρους περιοχής είχαν τοιχοκολληθεί ανακοινώσεις της Τουρκικής κυβέρνησης, που επιβεβαίωναν την παραχώρηση και καλούσαν τους Οθωμανούς που το επιθυμούσαν να περάσουν σε οθωμανικό έδαφος.

Λίγες μέρες αργότερα ο πρωθυπουργός της Βουλγαρίας Ραδοσλάβωφ, διευκρίνισε ότι η καθυστέρηση της υπογραφής της επίμαχης συμφωνίας, οφείλονταν στις μακρές συζητήσεις που απαίτησε η παραδοχή του όρου για την παραχώρηση του προαστίου της Αδριανούπολης, του Καραγάτς.

               Στα τέλη Οκτωβρίου 1915 όταν οι Βούλγαροι έθεσαν πλέον υπό τον έλεγχό τους τη σιδηροδρομική γραμμή από του Όκτσιλαρ (Τοξότες Ξάνθης) έως το Μουσταφά Πασά (Σβίλεγκραντ Βουλγαρίας) επέτρεπαν την κίνηση τρένων μόνο τη νύχτα και με συσκότιση γιατί φοβούνταν βομβαρδισμούς στο τμήμα από το Δεδέαγατς και βορειότερα, έως το σημείο που ήταν εντός του βεληνεκούς των πυροβόλων των πλοίων του συμμαχικού  στόλου, που είχαν αποκλείσει τη σημερινή Αλεξανδρούπολη. Από τον Αύγουστο μάλιστα εντάθηκε ο αποκλεισμός, όταν άρχισε να διαφαίνεται ότι προχωρεί η τουρκοβουλγαρική συνεννόηση. 

*Η είσοδος των Βουλγάρων στο Διδυμότειχο, το 1912, όταν νικούσαν τους Τούρκους

Οι διωγμοί των Ελλήνων από Τούρκους και Βουλγάρους

 

               Εκείνη την εποχή λόγω της σκληρής Βουλγαρικής κατοχής στη Δυτική Θράκη και των απηνών Νεοτουρκικών διωγμών  στη Ανατολική Θράκη, πολλοί Θράκες εγκατέλειπαν τις πόλεις και τα χωριά τους φεύγοντας προς την ελεύθερη Ελλάδα. Σύμφωνα με δημοσιεύματα του Τύπου στο λιμάνι του Δεδέαγατς είχαν συγκεντρωθεί πολλοί πρόσφυγες.

               Στις 19 Σεπτεμβρίου 1915, είχε ολοκληρωθεί η εγκατάσταση των Βουλγαρικών αρχών στα παραχωρηθέντα εδάφη. Ο Έλληνας πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη Ν. Τσαμαδός με έγγραφό του προς το υπουργείο Εξωτερικών γνωστοποιούσε ότι οι κάτοικοι των Ελληνικών χωριών του Διδυμοτείχου, ακολουθώντας και το παράδειγμα των Μουσουλμάνων, βλέποντας τους Βουλγάρους περνούσαν ανατολικά του ποταμού Έβρου, εγκαταλείποντας τα χωριά τους. Επρόκειτο για κατοίκους 48 χωριών, με συνολικό πληθυσμό περίπου 37.000 κατοίκων. Ορισμένοι Μουσουλμάνοι του Διδυμοτείχου οδηγήθηκαν από τις αρχές προς την Μακρά Γέφυρα και τα χωριά της και εγκαταστάθηκαν σε σπίτια Χριστιανών που είχαν εκτοπισθεί από του Νεότουρκους.

               Η παραχώρηση εδαφών της Θράκης στη Βουλγαρία, είχε προκαλέσει μεγάλη δυσφορία μεταξύ του τουρκικού πληθυσμού του νομού  Αδριανούπολης. Ο υπουργός Εσωτερικών Ταλαάτ Μπέης αναγκάσθηκε να μεταβεί στην Αδριανούπολη για να καθησυχάσει τους κατοίκους.

               Στην Αθήνα έφτασαν διπλωματικές πληροφορίες ότι στα τεμένη της Αδριανούπολης οι ιμάμηδες κήρυξαν στους πιστούς του Αλλάχ, ότι η κυβέρνηση έκανε παραχώρηση μικρής λωρίδας γης στη φίλη και σύμμαχο Βουλγαρία, αλλά το έκανε αυτό με σκοπό να κατορθώσει να καταλάβει την Αίγυπτο σε σύγκριση με την οποία η μικρή λωρίδα γης είναι μηδέν!!!  Κατά τις ίδιες πληροφορίες οι Βούλγαροι με όλη την φιλία τους προς τους Τούρκους διατηρούσαν στην Τουρκία καλά οργανωμένο και αδρά αμειβόμενο δίκτυο κατασκοπίας.

*Βούλγαροι αξιωματικοί και κομιτατζήδες το 1913 στο Κάστρο του Διδυμοτείχου

Άλλες πληροφορίες

 

               Μικρές ακόμα πληροφορίες, που καταδεικνύουν το κλίμα της εποχής, όπως προκύπτουν από διπλωματικά έγγραφα:

               *Ο πρεσβευτής της Βουλγαρίας στην Κωνσταντινούπολη φαίνονταν δυσαρεστημένος από την τουρκοβουλγαρική συμφωνία και δεν συμμετείχε στα γεύματα και τις δεξιώσεις που ακολούθησαν και δήλωνε απερίφραστα ότι δεν γνωρίζει καμιά συμφωνία με την Τουρκία.

               *Δύο χιλιάδες Βούλγαροι της Κωνσταντινούπολης που επιστρατεύονταν έφευγαν με τρένα. Η Τουρκική κυβέρνηση όρισε να πληρώνουν στους σιδηροδρόμους τα ίδια που πλήρωναν και οι Τούρκοι στρατιώτες. Φεύγοντας κραύγαζαν: «Κάτω η Ελλάς, Κάτω η Σερβία» και «Ζήτω η Βουλγαρία και η Τουρκία». Στο σταθμό του Αγίου Στεφάνου φώναζαν «Πάμε για τη Θεσσαλονίκη».

               *Στις 9 Σεπτεμβρίου πραγματοποιήθηκε θυελλώδης μυστική συνεδρίαση του Νεοτουρκικού κομιτάτου. Συζητήθηκε η τουρκοβουλγαρική συμφωνία, αλλά και τα προβλήματα του τουρκικού στρατού που μαστίζονταν από δυσεντερία, αλλά και από έλλειψη τροφίμων και πόσιμου νερού. Συζητήθηκε επίσης η πορεία των οικονομικών του Οθωμανικού κράτους.

               *Στην ίδια μυστική συνεδρίαση ετέθη και το θέμα του κινδύνου πολέμου με την Ελλάδα, η οποία είχε κηρύξει μερική επιστράτευση, ενώ ένας παριστάμενος Χότζας που μίλησε 1,5 ώρα ζήτησε σε περίπτωση πολέμου με την Ελλάδα να μην πειραχθεί κανένας Χριστιανός γιατί αυτό θα καθιστούσε αβέβαιη την έκβαση του πολέμου. 

*Διδυμότειχο, την εποχή της Οθωμανοκρατίας

Στατιστικές πληθυσμού στην περιοχή Διδυμοτείχου

 

               Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ορισμένες στατιστικές, που σχετίζονται με την τουρκοβουλγαρική συμφωνία του 1915.

               Ο συνολικός πληθυσμός της παραχωρηθείσης περιοχής ήταν 54.423 κάτοικοι. Από αυτούς οι Έλληνες ήταν 37.970, οι Τούρκοι 11.783, οι Βούλγαροι 3.370 και οι Εβραίοι 1.100.

               Σύμφωνα με μια στατιστική μερικά από τα χωριά του καζά Διδυμοτείχου παρουσίαζαν την ακόλουθη εικόνα:

               Το Διδυμότειχο είχε 6.000 Έλληνες κατοίκους, 4.000 Τούρκους 60 Βουλγάρους  και 1.100  Εβραίους, Καρλίκιοϊ (Χιονάδες) είχε 220 κατοίκους Έλληνες, Ακ Σακάλ (Πολιά) είχε 150 κατοίκους Τούρκους, Εμπλεντίν (Λάδη) είχε 500 Έλληνες κατοίκους, Ουρλί (Θούριο) 75 κατοίκους Τούρκους, Τζαμπάζ (Δόξα) 500 Έλληνες κατοίκους, Τσιομπανλί (Ποιμενικό) με 1400 Έλληνες κατοίκους, Κούλελι Μπουργκάς με 705 Έλληνες κατοίκους και 150 Τούρκους, Πραγγί με 650 Έλληνες κατοίκους, Ισάκ Πασά Τσιφλίκ (Ισαάκιο) με 50 Τούρκους κατοίκους, Καδήκιοϊ (Μάνη) με 1.285 Έλληνες κατοίκους, Μπουλγκάρκιοϊ (Ελληνοχώρι) με 750 Έλληνες κατοίκους, Κουρουτζίκιοϊ με 400 ‘Έλληνες κατοίκους, Σαλτίκιοϊ με 2.000 Έλληνες κατοίκους, Καραμπεϊλί με 800 Έλληνες κατοίκους, Χισάρ Μπεϊλί (Κισάριο) με 200 κατοίκους Τούρκους, Μάνδρα με 360 κατοίκους Έλληνες, Μπας Κιλισσέ (Πρωτοκλήσσι) με 500 κατοίκους Βουλγάρους Καρά Κιλισσέ (Μαυροκλήσσι) με 600 κατοίκους Βουλγάρους, Χατζιαλί (Κόρυμβος) με 250 Τούρκους κατοίκους και 300 Βούλγαρους, Ακ Μπουνάρ (Ασπρονέρι) με 850 κατοίκους Έλληνες, Σουμπάσκιοϊ  (Σαύρα) με 125 κατοίκους Τούρκους, Καρά Μπουνάρ (Βρυσικά) με 780 κατοίκους Έλληνες, Τοκμάκιοϊ (Μεταξάδες) με 550 κατοίκους Έλληνες, Καρατζιαχαλίλ (Ελαφοχώρι) με 250 κατοίκους Τούρκους, Σουλεϊμίς (Μοναστηράκι) με 100 κατοίκους Τούρκους, Καπουτζίκιοϊ (Θυρέα) με 580 Έλληνες κατοίκους, Τσαλίκιοϊ (Βρύση) με  κ.λπ.

               Ο καζάς του Διδυμοτείχου παρουσίαζε συνολικά πληθυσμό 20.840 Ελλήνων κατοίκων, 5.600 Τούρκων, 1.400 Βουλγάρων και 1.100 Εβραίων.

*Χάρτης της περιοχής που πήρε η Βουλγαρία από την Τουρκία, το 1915

Μυστική γερμανοβουλγαρική συμφωνία

 

Εν τω μεταξύ είχε προηγηθεί μυστική γερμανοβουλγαρική συμφωνία, βάσει της οποίας η Βουλγαρία συμπράττουσα με τους Γερμανούς και Αυστριακούς θα πραγματοποιούσε επίθεση εναντίον της Σερβίας με 100.000 στρατιώτες και θα επέτρεπε τη χρήση ολόκληρου του σιδηροδρομικού δικτύου της για τη μεταφορά Γερμανικού και Αυστριακού στρατού και πολεμοφοδίων. Έναντι αυτών οι Κεντρικές Αυτοκρατορίες θα διέθεταν 300.00 άνδρες για να προσβάλουν τη Σερβία και αναλάμβαναν την προστασία της Βουλγαρίας εάν δεχθεί επίθεση από τη Ρουμανία. Επίσης θα στήριζαν τη Βουλγαρία  διπλωματικά στις διεκδικήσεις της για τη Δοβρουτσά. Σε ό,τι αφορά την Ελλάδα, άφηναν ελεύθερη τη Βουλγαρία να διακανονίσει τους λογαριασμούς της με τη χώρα μας, όπως αυτή θεωρεί  πως τη συμφέρει, χωρίς οι Κεντρικές Αυτοκρατορίες να προβάλουν προσκόμματα. Ο στόλος της Βουλγαρίας στον Εύξεινο Πόντο ετίθετο κάτω από τις διαταγές Γερμανού ναυάρχου συμπράττοντας με το στόλο της Γερμανίας και της Τουρκίας.

Για το Διδυμότειχο και τα χωριά του Βορείου Έβρου, είχε αρχίσει μια δραματική περίοδος. Ήταν και αυτή μία σελίδα από τα αναρίθμητα πάθη της Θράκης, που πάντα έλπιζε στην απελευθέρωση, η οποία όμως ήρθε τελικά το Μάιο του 1920.

 

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

ΠΗΓΕΣ

*Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών, Κεντρική Υπηρεσία 191, αρ. φακ. 107, φακ. 1915 Α/5 και Κεντρική Υπηρεσία 1915 φακ. Δ/104

*Αρχείο =εφημερίδων Αυγούστου- Σεπτεμβρίου- Οκτωβρίου 1915 των εφημερίδων «Ακρόπολις», «Εστία» «Πατρίς» Αθηνών και «Μακεδονία», «Φως» Θεσσαλονίκης.