Σιωπηλός μάρτυρας της Ιστορίας

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ

http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_civ_2_27/05/2012_483429

*Το ταφικό μνημείο της οικογένειας Δηλαβέρη

*Η ξενάγηση στο Νεκροταφείο της Ανάστασης 

γίνεται αφορμή να γνωρίσουμε 

τον Πειραιά του 19ου αιώνα

Της Όλγας Σελλά

Λίγοι τα επιλέγουν, κι όμως, τα κεντρικά νεκροταφεία κάθε πόλης είναι συχνά η καλύτερη διαδρομή για να γνωρίσουμε την ιστορία ενός τόπου και των ανθρώπων που μετείχαν στην πολιτική, οικονομική και κοινωνική του ζωή. Γιατί παρότι είναι χώροι σιωπής, είναι εξαιρετικά εύγλωττοι.

 Αυτή την απλή σκέψη έκαναν ο Δήμος Πειραιά, ο Οργανισμός Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας και το Ιστορικό Αρχείο της πόλης, και αποφάσισαν να ανοίξουν στο κοινό το ιστορικό Νεκροταφείο της Ανάστασης που ιδρύθηκε το 1909. Είναι ένας τόπος που δεν έχει να δείξει μόνο σπουδαία ταφικά μνημεία- εφάμιλλα σε αξία και κάλλος μ' εκείνα του Α΄ Νεκροταφείου της Αθήνας. 

Ξετυλίγει, παράλληλα, και όλη την ιστορία του πρώτου λιμανιού της χώρας, τον 19ο και τον 20ό αιώνα. Ετσι, την περασμένη εβδομάδα, την ημέρα που εορτάζεται η Παγκόσμια Ημέρα των Μουσείων, πραγματοποιήθηκε η πρώτη ξενάγηση στο Νεκροταφείο της Ανάστασης, από την ιστορικό Ευαγγελία Μπαφούνη, που εδώ και χρόνια καταγράφει την ιστορία της πόλης μέσα από τις δράσεις του Ιστορικού Αρχείου.

*Ο επιβλητικός τάφος της οικογένειας Μπαρμπαρέσου

Μία ημέρα πριν από την ξενάγηση, στο Νεκροταφείο της Ανάστασης επικρατούσε αναβρασμός. Εργάτες καθάριζαν και φρόντιζαν τις διαδρομές και τα μνημεία, υπό την επίβλεψη του δημάρχου Πειραιά Βασίλη Μιχαλολιάκου και του αντιδημάρχου Πολιτισμού Γιώργου Σιγάλα. Και η «Κ» είχε την τύχη να γνωρίσει σε μια ξεχωριστή ξενάγηση τις περιόδους ακμής και τα πρόσωπα που έγραψαν τη σύγχρονη ιστορία του Πειραιά μέσα από τους οίκους των μεγάλων οικογενειών, τα ταφικά μνημεία, την αισθητική και το ήθος μιας άλλης εποχής, έτσι όπως αποτυπώνονται πάνω στο λευκό μάρμαρο.

«Το Νεκροταφείο της Ανάστασης έχει πολλά ταφικά μνημεία που υπογράφουν πολλοί επώνυμοι καλλιτέχνες. Θέλουμε μέσα από τα ταφικά μνημεία να αναδείξουμε την ιστορία της πόλης. Δεν θέλουμε να το κάνουμε γλυπτοθήκη. Θέλουμε να το κάνουμε ένα ανοιχτό μουσείο του 19ου και του 20ού αιώνα», λέει η Ευ. Μπαφούνη. «Μέσα από τα ταφικά μνημεία και την ιστορία των οικογενειών θέλουμε να αναδείξουμε αυτή την άγνωστη ιστορία του 19ου αιώνα». Μ' αυτά τα λόγια ξεκινήσαμε τη διαδρομή στην ιστορία του αστικού Πειραιά, των βιομηχάνων, των φωτισμένων αστών, των τολμηρών επενδυτών αλλά και του εργατικού κινήματος, που συνδέεται έτσι κι αλλιώς με τις ιστορίες μεγάλων, κάποτε, βιομηχανιών.

*Όταν άρχισε η ανάπτυξη του Πειραιά...

Ανάγκη για λιμάνι

«Τα μέσα του 19ου αιώνα είναι η περίοδος του μεγάλου πειραματισμού. Ο Πειραιάς χρειάστηκε να φτιαχτεί επειδή φτιάχτηκε η Αθήνα. Υπήρχε ανάγκη ενός λιμανιού. Από το ελληνικό κράτος παρουσιάζεται ως Ελ Ντοράντο, που όμως δεν ελκύει νέους κατοίκους. Μέχρι το 1840-45 οι δήμαρχοι κάνουν εκκλήσεις να κατοικηθεί η πόλη από νέους κατοίκους. Από τους πρώτους που κάνουν το μεγάλο βήμα είναι ο Λουκάς Ράλλης από τη Χίο. Οι Χιώτες έχουν πολύ έντονη παρουσία στον Πειραιά. Φτάνουν εδώ πλούσιοι Χιώτες για τα δεδομένα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, οι «φτωχότεροι» όμως από τους πλούσιους. Οι Ράλληδες που φτάνουν στον Πειραιά, λοιπόν, είναι πολύ πλούσιοι για μας, αλλά πολύ φτωχοί για τους άλλους κλάδους της οικογένειας, που πηγαίνουν στο Λονδίνο, την Ινδία κ. λπ. Ο Λουκάς Ράλλης, που έγινε και δήμαρχος Πειραιά, έφτιαξε το πρώτο μεταξουργείο, που είχε όλα τα χαρακτηριστικά ενός μεγάλου εργοστασίου. Ηταν ένας πολύ ανοιχτόμυαλος άνθρωπος. Ο αδελφός του θα κάνει μια δωρεά χάρη στην οποία το 1855 θα δημιουργηθεί το «Παρθενικό Σχολείο», το σημερινό Ράλλειο Πειραματικό Λύκειο Θηλέων Πειραιά. Πριν από τους Χιώτες, στον Πειραιά είχαν φτάσει μετανάστες από τις κοντινές ανατολικές ακτές της Πελοποννήσου και τα νησιά, κυρίως την Υδρα.

*Η είσοδος του Νεκροταφείου της Ανάστασης

Πόλη μεταναστών

Οι Πελοποννήσιοι, μαζί με τους Χιώτες και τους Υδραίους, είναι οι πιο δραστήριοι νέοι κάτοικοι αυτής της πόλης. Μιας πόλης μεταναστών, με τον ίδιο τρόπο που γίνεται πάντα η μετανάστευση. Μέχρι περίπου το 1860, υπάρχουν μικροβιοτεχνίες στον Πειραιά. Από τότε αρχίζει σιγά σιγά η βιομηχανική άνθηση της πόλης. Εκείνη την εποχή, ένας Ελληνας της Κωνσταντινούπολης, o Γ. Βασιλειάδης, κάνει μια επένδυση 250 χιλ. δραχμών και φτιάχνει το πρώτο σιδηρουργείο. Το κράτος στηρίζει αυτές τις επενδύσεις δίνοντας παραγγελίες στις νέες βιομηχανίες.

Οι άνθρωποι που έπαιξαν τότε καθοριστικό ρόλο σ' αυτή τη διαδρομή βρίσκονται στους περίτεχνους τάφους που βλέπουμε. Αλλοι λιγότερο κι άλλοι περισσότερο λαμπροί. Αλλοι επιλέγουν λογότυπα που παραπέμπουν στη διαδρομή τους, όπως ο οίκος Μεταξά, κι άλλοι χαράσσουν στο μάρμαρο λόγια αγάπης για εκείνον που έφυγε («εσκόρπισε έδωκε τοις πένησι. Η δικαιοσύνη αυτής μένει εις τον αιώνα») ή φράσεις που περιγράφουν τα έργα και τις δραστηριότητες του θανόντος. Με τη γλώσσα της εποχής πάντα. Αλλοι κοσμούνται με έργα τέχνης, όπως η «Κλαίουσα κόρη» διά χειρός Φιλιππότη, ή με έργα του γλύπτη Θωμόπουλου, ενώ στη διαδρομή μας συναντήσαμε και τη λιτή επιτύμβια στήλη που σχεδίασε ο Δημήτρης Πικιώνης το 1934 για τον τάφο του Λάμπρου Πορφύρα, που ήταν πρώτος του ξάδελφος από την πλευρά της μητέρας του. Παρούσα και η νεότερη ιστορία του Πειραιά, με τα μνημεία των θυμάτων από τους βομβαρδισμούς της Κατοχής, αλλά και ο τάφος του ρεμπέτη Μιχάλη Γενίτσαρη. «Ο καθένας διαλέγει το μνημείο που ταιριάζει στον χαρακτήρα του και σ' αυτό που θέλει ν' αφήσει ως αποτύπωμα κατά την έξοδό του από τη ζωή», λέει η Ευ. Μπαφούνη. Σήμερα στο Νεκροταφείο της Ανάστασης γίνονται ταφές μόνο στους οικογενειακούς τάφους.

O Άγιος Διονύσιος και η Ευγένεια

Δεν ήταν εκεί το πρώτο Νεκροταφείο του Πειραιά. Ηταν γύρω από τον ναό του Αγίου Διονυσίου. Ομως, γρήγορα η μικρή πόλη, που ιδρύθηκε το 1835 με πληθυσμό 1.000 κατοίκους, μεγάλωσε.

 «Το 1889, αποφασίζεται από τον δήμο η αγορά ενός γηπέδου συνολικής επιφάνειας 48.452 στρεμμάτων στην περιοχή Ευγένεια, για να χρησιμοποιηθεί ως δημοτικό νεκροταφείο, ενώ το 1890, δημοπρατείται η περιτοίχισή του καθώς και η κατασκευή του δρόμου που θα το συνδέει με την πόλη. Η κατασκευή της κυρίας εισόδου γίνεται το 1892, ενώ την περίοδο 1893-1894 κατασκευάζεται ο θάλαμος νεκροψίας. Την ίδια χρονιά εγκρίνεται από το Δημοτικό Συμβούλιο πίστωση 12.307 δρχ. για την ανέγερση ναού στο νεκροταφείο, ενώ ανατίθεται στον αγιογράφο Παντ. Ζωγράφο η αγιογράφηση 12 εικόνων για τον ναό της Ανάστασης στο Νέο Νεκροταφείο. Τα εγκαίνιά του γίνονται τον Μάρτιο του 1904, παρότι η λειτουργία του τελικά αποφασίζεται το 1909», σημειώνεται στο φυλλάδιο που εξέδωσε ο δήμος με την αφορμή τής πρώτης ξενάγησης που πραγματοποιήθηκε και στην οποία, παρά τις κακές καιρικές συνθήκες της Παρασκευής 18 Μαΐου, ανταποκρίθηκαν περισσότερα από 40 άτομα. Το Ιστορικό Αρχείο του Δήμου Πειραιά υπόσχεται να επαναλάβει τις ξεναγήσεις, ενώ στις προθέσεις του δημάρχου Πειραιά, Βασίλη Μιχαλολιάκου, είναι η ένταξη του Νεκροταφείου της Ανάστασης στα νεότερα μνημεία της χώρας.

Οικογένειες που σημάδεψαν την πόλη

Παναγιώτης Σ. Πατσιάδης. Υπήρξε δημοτικός σύμβουλος και έφτιαξε το 1883 αλευρόμυλους στα Καμίνια. Η οικία Πατσιάδη, έργο του Τσίλερ το 1895, διασώζεται μέχρι σήμερα στην πλατεία Αλεξάνδρας. Στην επιτύμβια στήλη αναγράφεται: Μέγας εν βιοτεχία, δημιουργός/την εαυτού πατρίδα τετίμηκεν/άριστος πολίτης αναδειχθείς/πλείστα δ’ υπέρ τήσδε της πόλεως ειργάσατο/εν κόποις τε και ευποιΐας διηνέκεσιν/ άπαντα αυτού τον βίον αλώσας

Οίκος Γεωργή. Από τους ιδρυτές των πρώτων μύλων. Ενας διασώζεται ακόμα στον Πειραιά.

Ι. Σκλαβούνος και Δ. Σεφερλής. Ιδρυτές αλευρόμυλων στο διάστημα 1860-1863.

Οίκος Π. Μπαρμπαρέσου. Ιδρυτής της γνωστής ποτοποιίας, όπως και ο οίκος Μεταξά που είναι από τους πλέον λαμπρούς.

Οίκος Μουτζόπουλου. Ο Δημήτρης και ο Τρύφων Μουτζόπουλος διετέλεσαν δήμαρχοι Πειραιά. Επί δημαρχίας του Τρύφωνα Μουτζόπουλου, το 1882, εγκρίθηκε κονδύλι 200 χιλ. δραχμών «δι’ ανέγερσιν θεάτρου» σε σύνολο δαπανών για δημοτικά έργα 315 χιλ. δραχμές. Ηταν η αρχή της δημιουργίας του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά.

Οίκος Κωνσταντόπουλου. Ιδιοκτήτης μύλων. Πατέρας της Κατίνας Παξινού.

Οίκος Καψαμπέλη, δραστήρια οικογένεια εμπόρων.

Οίκος Ράλλη. Λιτό και εντυπωσιακό μνημείο. Μία επιτύμβια στήλη προέρχεται από το νεκροταφείο του Αγίου Διονυσίου. Στο ίδιο μνημείο αναπαύονται και μέλη της οικογένειας Φεράλδη που συγγένεψε με την οικογένεια Ράλλη.

Οίκος Μελετόπουλου. Ιδρυσε το 1865 ιδιωτική σχολή Απόρων Παίδων.

Οίκος Αγιομαυρίτου. Από τους πρώτους κατοίκους του Πειραιά που έφτασαν στην πόλη το 1839.

*Ο Θεόδωρος Ρετσίνας, βιομήχανος, δήμαρχος Πειραιά και Πρόεδρος Βουλής

Οίκος Ρετσίνα. Οι αδελφοί Ρετσίνα το 1872 ιδρύουν την ομώνυμη βαμβακοκλωστική εταιρεία που εξελίχτηκε σε μία από τις σπουδαιότερες και πλέον καινοτόμες βιομηχανίες του Πειραιά.

Οίκος Ξαβέριου Στέλλα. Ο άνθρωπος που έδωσε το όνομά του στην Ακτή Ξαβερίου, είχε ανοίξει εκεί το 1880 μια μπιραρία της εποχής. Η μόνη εικόνα του που υπάρχει είναι επάνω στην επιτύμβια στήλη.

Οίκος Τζων Μακ Δουλ. Σκωτσέζος. Στο κέντρο του νεκροταφείου, απέναντι από τον Ναό της Ανάστασης. Ιδρυσε το 1871 ένα μεγάλο μηχανουργείο και ναυπηγείο. Τα κάγκελα που στολίζουν τον τάφο του προέρχονται από το δικό του μηχανουργείο.

Οίκος Καλλιμασιώτη. Ο Δημήτρης Καλλιμασιώτης υπήρξε πρόεδρος της Επιτροπείας Λιμένος το 1921 και μερίμνησε ώστε να γίνουν πολλά και σημαντικά έργα στο λιμάνι.

Οίκος Σαραντόπουλου. Οι ιδρυτές, ιδιοκτήτες των γνωστών μύλων.

Οίκος Δηλαβέρη. Ο Ευστάθιος Δηλαβέρης ήταν ζωγράφος οροφών και εργολάβος. Ιδρυσε το 1888 εργοστάσιο μωσαϊκών πλακών και αργότερα κεραμοποιείο. Οταν πέθανε ανέλαβε τις επιχειρήσεις ο γιος του Κρίτων που παντρεύτηκε την Αθηνά Κωνσταντοπούλου, αδελφή της Κατίνας Παξινού. Ιδρυσε εργοστάσιο πλινθοκεραμοποιίας στην Κοκκινιά που λειτουργούσε μέχρι το 1970.

Οίκος Κλεομένη Οικονομίδη. Από τους πρώτους που επένδυσαν στην πρωτοπόρα, τότε, χημική βιομηχανία.

Όλγα Σελλά