Η σφαγή στη Χηλή τον Οκτώβριο του 1922.

*Η Χηλή στον Εύξεινο Πόντο (Τουρκικά κρατικά αρχεία)

 

 

*Οι μαρτυρίες του Σταύρου Κοπτερού

και του Βρεττού Μενεξόπουλου

 

 

 

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

 

 

               Η Νέα Χηλή, είναι υπέροχο θέρετρο, περίπου 4 χιλμ δυτικά από το κέντρο της Αλεξανδρούπολης, Ωραίες παραλίες, εξαιρετική γαστρονομία. Είναι ένα χωριό, που η λέξη Νέα υποδηλώνει, ότι η περιοχή, όπως συνέβη σε πολλά μέρη της Ελλάδας, κατοικήθηκε από πρόσφυγες. Κάθε όμως προσθήκη της λέξη Νέα σε κάποια τοπωνύμιο κρύβει πάντα ένα δράμα, από αυτά που έζησε ο Ελληνισμός, ειδικά στον 20^ο αιώνα.

               Ειδικότερα η Νέα Χηλή της Αλεξανδρούπολης, κατοικήθηκε από πρόσφυγες προερχόμενους από τη Χηλή της Βιθυνίας, αλλά και από Πόντιους και άλλους πρόσφυγες, μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923-1924. Η περιοχή με την ονομασία Ουτς Κουρναλή (τρείς κρήνες) όπου στήθηκε ο νέος οικισμός, ήταν επί Τουρκοκρατίας χώρος στρατώνων. Η ευρύτερη περιοχή ήταν φημισμένος ρεικότοπος.

               Η Χηλή (και όχι Χιλή) σήμερα ανήκει στην Τουρκία με το όνομα Sile. Είναι παραθαλάσσια στον Εύξεινο Πόντο, βόρεια- βορειοδυτικά της Νικομήδειας, από την οποία απέχει 52 χιλμ. Βρίσκεται ανατολικά της Κωνσταντινούπολης σε απόσταση 58 χιλμ. Αναφέρεται, ότι πριν από το 1922 είχε περίπου 1.000 ελληνικά σπίτια και 500 τουρκικά. Ήταν έδρα επαρχίας (καζά) και θρησκευτικά υπάγονταν στην μητρόπολη Χαλκηδόνας. Η Sile σήμερα είναι σημαντικό θέρετρο των Κωνσταντινουπολιτών. Χηλή στην αρχαιοελληνική γλώσσα σημαίνει το διπλό νύχι των βοοειδών.

               Η Χηλή της Βιθυνίας είχε την δραματική τύχη όλων των μικρασιατικών πόλεων, που καταστράφηκαν το 1922, λεηλατήθηκαν και οι κάτοικοί τους βρήκαν το θάνατο από τους Τούρκους ή πέθαναν σε εξορίες στα βάθη της Ανατολίας.

Την ολοσχερή καταστροφή της Χηλής περιέγραψε σε κατάθεσή του στις ελληνικές αρχές ο Σταύρος Κοπτερός 23 ετών τότε, που είχε συλληφθεί αλλά κατόρθωσε να δραπετεύσει. Σώθηκε, κατόρθωσε να φτάσει στην Κωνσταντινούπολη, όπου έδωσε κατάθεση για τα όσα υπέστη. Η κατάθεσή του έγινε στις 21 Οκτωβρίου 1922, επόμενη ημέρα της άφιξής του.

*Χάρτης της περιοχής σε σχέση με την Κωνσταντινούπολη. Δεξιά η Χηλή

Σύμφωνα με την αφήγησή του, που σώζεται στο Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, οι πολιτικές και στρατιωτικές Τουρκικές αρχές όταν κατέλαβαν τη Χηλή έδιωξαν τις ελληνικές οικογένειες  και κράτησαν από τους άνδρες 93, τους οποίους φυλάκισαν μέσα στην εκκλησία του Αγίου Ευθυμίου. Στην εκκλησία αυτή φυλάσσονταν και η τιμία κάρα του Αγίου Ευθυμίου.

Εδώ πρέπει να διευκρινίσουμε κάτι που προκύπτει από άλλες αφηγήσεις των Χηλητών, όταν πλέον είχαν έρθει στην Ελλάδα.

                Η Χηλή κατελήφθη από τις Κεμαλικές δυνάμεις εντελώς απρόοπτα. Η περιοχή βρίσκονταν μέσα σε ουδέτερη ζώνη. Οι κάτοικοί της είχαν την πεποίθηση ότι η ουδέτερη ζώνη δεν θα παραβιάζονταν. Όμως οι Τούρκοι την παραβίασαν. Αρχικά δεν προέβησαν σε  άμεση εκδίωξη του πληθυσμού. Από το πρώτο απόγευμα όμως της Τουρκικής κατοχής άρχισαν και εξακολούθησαν επί 15 ημερονύκτια να ληστεύουν, να λεηλατούν, να ατιμάζουν, να δέρνουν και να δολοφονούν. Όταν κόρεσαν τα άγρια και θηριώδη ένστικτά τους στο τέλος συνέλαβαν τους νέους και τους άνδρες ηλικίας 17 έως 55 ετών, τους οποίους απέλασαν στην Ανατολία. Κατά τον Κοπτερό, οι συλληφθέντες ήταν 93. Είχαν περάσει έκτοτε 17 μήνες και έως το Μάρτιο του 1924 οι συμπολίτες τους αγνοούσαν την τύχη τους!!!

                Μετά την απέλαση των ανδρών στα βάθη της Ανατολής επέτρεψαν στα γυναικόπαιδα να φύγουν για την Κωνσταντινούπολη, αφού προηγουμένως στην παραλία τα λήστεψαν, τα ξυλοκόπησαν και τα βασάνισαν. Δεν επετράπη να πάρουν μαζί τους ούτε ένα διπλό εσώρουχο, ούτε  ένα κλινοσκέπασμα. Τους έδιωξαν από τη Χηλή μόνο με όσα φορούσαν και εάν τα φορέματά τους ήσαν καινούργια, τους τα έβγαζαν και τα έπαιρναν!!!

 

Η μαρτυρία του Σταύρου Κοπτερού

 

               Ας επανέλθουμε όμως στην αφήγηση του Σταύρου Κοπτερού, που κατά ευτυχή σύμπτωση είχε κατορθώσει να δραπετεύσει, από τα χέρια των Κεμαλικών. Μαζί του δραπέτευσαν από τον ιερό ναό του Αγίου Ευθυμίου άλλοι 11 με σκοπό να φτάσουν στην Κωνσταντινούπολη, όπου οι νικήτριες συμμαχικές δυνάμεις του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου είχαν εγκαταστήσει Αρμοστείες.

               Όσοι δεν μπόρεσαν να δραπετεύσουν , δηλαδή 81 άτομα κρατήθηκαν εκεί περίπου 10 ημέρες, νηστικοί, με ελάχιστα ρούχα και κάθε μέρα έπρεπε να υπομένουν έλεγχο στα λίγα ρούχα που φορούσαν να για βρεθούν τυχόν κρυμμένα χρήματα, από τους Τούρκους δεσμοφύλακες. Όσοι πάντως μπόρεσαν να διασώσουν κάποια χρήματα μπορούσαν να αγοράσουν λίγο ψωμί. Όταν κάποια στιγμή προσέγγισε κάποιο ατμόπλοιο για παραλάβει αιχμάλωτους, οι Τούρκοι οδήγησαν την Επιτροπή Ανταλλαγής Αιχμαλώτων στο Διοικητήριο, αλλά οι κρατούμενοι… ήταν στην εκκλησία.

               Όταν απέπλευσε το ατμόπλοιο με την επιτροπή άπρακτη, τους κρατούμενους παρέλαβε ένας αξιωματικός  με κάποιους στρατιώτες και τους παρέδωσε στη διοίκηση της Μεραρχίας. Από εκεί τους παρέλαβαν 16 έφιπποι στρατιώτες με επικεφαλής κάποιον αξιωματικό τους οδήγησαν στο χωριό Τσεγγελί, όπου διανυκτέρευσαν δεμένοι μέσα σε ένα αχυρώνα. Από εκεί τους οδήγησαν πάντα πεζούς στο Τας Κιοπρού και στη συνέχεια τους πήγαν στη Νικομήδεια, όπου έμειναν δύο ημέρες. Από τη Νικομήδεια τους πήγαν και τους παρέδωσαν στις στρατιωτικές αρχές του χωριού Μπαχτσετσίκ. Από εκεί δεμένους τους οδήγησαν σε ένα σημείο ανάμεσα σε δύο χωριά, τα οποία απείχαν από τη θάλασσα μία ώρα, που ο Σταύρος Κοπτερός αγνοούσε τα ονόματά τους. Εκεί τους έκλεισαν σε ένα τζαμί έως το βράδυ, όπου εμφανίσθηκε ένας επικεφαλής και με φανερή υποκρισία τους είπε:

               -Εδώ θα κρυώσετε. Πρέπει να σας μεταφέρουμε σε άλλο μέρος.

               Αμέσως παρέλαβε 10 κρατούμενους και φρουρούμενους τους απομάκρυνε κάπου. Επανήλθε πήρε και τους υπόλοιπους και τους μετέφερε δεμένους εκεί που ήταν και οι άλλοι. Εκεί έδεσαν τους 81 όλους μαζί με ένα μακρύ σκοινί.

               Ξαφνικά, άρπαξαν 10 κρατούμενους, τους έσπρωξαν σε απόσταση λίγων βημάτων και άρχισαν να τους κατακρεουργούν με μαχαίρια και τσεκούρια  μπροστά στους άλλους έντρομους κρατούμενους Χηλήτες. Μάλιστα κάποιοι Τούρκοι από το διπλανό χωριό, άνδρες, γυναίκες και παιδιά, είχαν έρθει και… απολάμβαναν το αποτρόπαιο θέαμα αλαλάζοντας από ικανοποίηση!!!

               Όταν τελείωσαν με τη  πρώτη δεκάδα, απέσπασαν και άλλη μια δεκάδα. Ανάμεσά τους αυτή τη φορά ήταν και ο Σταύρος Κοπτερός.

 

Η στιγμή της δραπέτευσης

 

               Αυτή τη δεύτερη δεκάδα, αντί να την κατακρεουργήσουν αμέσως, έκαναν κάτι άλλο. Τους έγδυσαν αφήνοντας μόνο τα εσώρουχά τους. Η διαδικασία του γδυσίματος βοήθησε τον Κοπτερό να χαλαρώσει τα δεσμά του και ενός συντρόφου του, με το όνομα Βασίλειος Κηρικτσόγλου. Και μέσα στη γενική αναστάτωση ο Κοπτερός και ο Κηρικτσόγλου, μπόρεσαν ξαφνικά να λυθούν και όρμησαν σε μια θαμνώδη κατηφοριά. Οι στρατιώτες πυροβόλησαν εναντίον τους. Ο Κοπτερός ήταν μπροστά και ακολουθούσε ο Κηρικτσόγλου. Κάποια στιγμή γύρισε ο Κοπτερός πίσω και είδε τον σύντροφό του να γονατίζει στο έδαφος, αλλά δεν ήξερε εκείνη τη στιγμή αν τον τραυμάτισαν ή Τούρκοι, ή αν τον σκότωσαν ή αν απλώς  σκόνταψε και μπόρεσε να διαφύγει…

               Ο Κοπτερός σώθηκε τρέχοντας και απομακρύνθηκε. Μπόρεσε για λίγο να κρυφτεί σε κοντινή απόσταση, απ’ όπου μπορούσε να ακούει τις γοερές κραυγές των συμπατριωτών του, που οι Τούρκοι διαμέλιζαν και τουφέκιζαν….

               Όταν αισθάνθηκε ασφαλής άρχισε να πεζοπορεί έως το Παντίχειο (σήμερα Pendik). Έκανε τρεις μέρες και τρεις νύχτες. Νηστικός και ταλαιπωρημένος περπατούσε στους λόφους, έως ότου έφτασε στο Παντείχιο, όπου βρήκε κάποιους γνωστούς του, οι οποίοι τον έντυσαν και του έδωσαν χρήματα για τα ναύλα του έως την Κωνσταντινούπολη, όπου έφτασε στις 20 Οκτωβρίου 1922 και έδωσε κατάθεση στις ελληνικές αρχές. 

*Η σημερινή Νέα Χηλή

Η μαρτυρία του Βρεττού Μενεξόπουλου

 

Σημαντικές πληροφορίες για τη σφαγή της Χηλής έδωσε και ο Βρεττός Μενεξόπουλος. Η αφήγησή του υπάρχει στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών (στην ειδική έκδοση του Νοεμβρίου 2016) και έχει περιληφθεί επίσης και στην ειδική έκδοση της «Καθημερινής» με γενικό τίτλο «Έξοδος- Μαρτυρίες από τις επαρχίες των δυτικών παραλίων της Μικρασίας» (2022).

Ο Μενεξόπουλος εξαιρετικά αφηγηματικός, αναφέρεται με λεπτομέρειες στην κατάσταση που επικρατούσε στη Χηλή από την εποχή των Βαλκανικών Πολέμων και του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Για το 1922 αναφέρει ότι όταν έγινε η Καταστροφή οι Χηλήτες δεν ανησύχησαν γιατί ήταν στην ουδέτερη ζώνη και οι Βρετανικές δυνάμεις ήταν στρατοπεδευμένες στη Ρήβα, η οποία βρίσκονταν στις εκβολές του ομώνυμου ποταμού στον Εύξεινο Πόντο, 40 χιλμ. δυτικά της Χηλής. Δεν έφυγαν μάλιστα αν και δύο μέρες νωρίτερα οι εφημερίδες της Κωνσταντινούπολης είχαν γράψει ότι Τουρκικός στρατός 14.000 ανδρών κατευθύνεται για να καταλάβει τη Χηλή.

Όταν έφτασαν οι Τούρκοι, μπήκαν μέσα περίπου 40 άτομα. Τούς υποδέχθηκαν Μουσουλμάνοι και Χριστιανοί. Αυτοί πήγαν και κατέλαβαν τις αρχές. Μπροστά στα δικαστήρια έγινε συγκέντρωση και μίλησε ο χότζας, ο παπάς και ένας αξιωματικός, που τους είπε:

-Πόλεμος ήταν και πέρασε. Ό,τι έγινε, έγινε. Τώρα να πάτε στις δουλειές σας και δεν έχετε να φοβηθείτε τίποτα.

Εκείνη τη μέρα ήταν τα ανοιχτά μαγαζιά και ο κόσμος κυκλοφορούσε αμέριμνος. Το βράδυ όμως άρχισαν να εισέρχονται στη Χηλή οι 14.000 στρατιώτες, οι οποίοι αμέσως επιδόθηκαν σε λεηλασίες.

-Χάλασε ο κόσμος, αφηγήθηκε ο Μενεξόπουλος. Και τα αγγλικά πλοία εκεί απέναντι κάναν φωτοβολίες και σεργιανούσαν.

Με τη λέξη φωτοβολίες εννοούσε, ότι έριχναν τους προβολείς τους  και φώτιζαν τη στεριά σε διάφορα σημεία.

Εκείνη τη μοιραία μέρα, ο Μενεξόπουλος έφυγε με τα πόδια για την Κωνσταντινούπολη. Στο δρόμο συνάντησε αγγλικό Ιππικό που πήγαινε στη Χηλή. Όταν όμως οι Άγγλοι είδαν ότι η Χηλή είχε καταληφθεί από τους Κεμαλικούς δεν προχώρησαν παραπάνω από το χωριό Αχματλί, 5 χιλμ. νοτιοδυτικά της Χηλής. Πηγαίνοντας προς την Κωνσταντινούπολη ο Μενεξόπουλος βρήκε άδεια από κατοίκους τα χωριά Χαρταλιμή (κωμόπολη στην Προποντίδα, 22 χιλμ. νοτιοανατολικά της Κωνσταντινούπολης, σήμερα Kartal) και Παντείχιο (χωριό στην Προποντίδα 27 χιλμ. νοτιοανατολική της Κωνσταντινούπολης). Στην Κωνσταντινούπολη βρήκε τα αδέλφια του και μαζί περίμεναν και τη μάνα τους να έρθει από τη Χηλή.

Η μάνα τους περιέγραψε τι συνέβη στη Χηλή.

Η λεηλασία κράτησε οκτώ μέρες. Έσπαζαν τα μαγαζιά και τα σπίτια. Έκλεβαν και ατίμαζαν!!! Μετά ήρθε ένα αγγλικό ατμόπλοιο για να πάρει τους Χριστιανούς. Για να μπορέσουν όμως να ανεβούν στο βαπόρι, έπρεπε να πληρώσει κάθε άτομα πέντε λίρες στη βάρκα, που θα τον πήγαινε στο πλοίο. Πριν ανεβούν στην  βάρκα οι Τούρκοι έψαχναν άνδρες και γυναίκες. Στην αμμουδιά είχαν δύο βαρέλια. Στο ένα έριχναν τα χρυσαφικά και τα ασημικά που άρπαζαν και στο άλλο τις μπανκανότες, δηλαδή τα χρήματα!!!

Ο Μενεξόπουλος δίνει πληροφορίες για τους άνδρες που συνέλαβαν οι Τούρκοι. Δίνει διαφορετικό αριθμό από τον Κοπτερό. Μιλάει για 105 άνδρες αυτός…

Η αφήγησή του βασίζεται στα όσα τους διηγήθηκε η μάνα του.

-Τους πήραν και τους πήγαν στην Άη Ευθύμη, την εκκλησία κι από εκεί τους έβγαλαν δεμένους δυο- δυο και τους πήραν οι χωροφύλακες και τους πήγαιναν νηστικούς. Στα μισά του δρόμου άλλος Τούρκος αξιωματικός που τους παρέλαβε, τους έλυσε τα χέρια και σ’ ένα τούρκικο χωριό που πήγαν, τους δώσαν και ψωμί και φάγαν. Δεν τους είχαν γυμνώσει, δεν τους πήραν τα λεφτά ακόμα.

Και εδώ άρχισε το δράμα τους. Όταν άλλαξε η βάρδια σε τρείς ώρες, τους έδεσαν πάλι. Στη Νικομήδεια που έφτασαν ήθελαν να ψωνίσουν φαγώσιμα, αλλά δεν τους άφησαν. Πιο πάνω από το αρμένικο χωριό Μπαχτσετζίκ (με 10.000 Αρμένιους κατοίκους, 10 χιλμ νότια της Νικομήδειας) σε ένα τούρκικό χωριό, τους έβαλαν μέσα στο τζαμί να τους σκοτώσουν, αλλά οι Μουσουλμάνοι χωρικοί ξεσηκώθηκαν γιατί δεν το ήθελαν αυτό. Και συνέχισε ο Μενεξόπουλος:

-Τους βγάλαν τότε παραέξω σε κάτι καπνοφυτείες- ψηλά ήταν τα καπνά- κι εκεί τους ξεγύμνωσαν πρώτα, τους δέσαν δυο- δυο και με μαχαιριές τους σφάξαν. Δύο κατάφεραν να λυθούν και πετάχτηκαν στα καπνά. Τον ένα τον σκότωσαν, ο άλλος γλύτωσε και πήγε με το φανελάκι και το σώβρακο στο Παντείχι. Τον είδε ένας Αρμένη κοντοκτόρος του τραίνου, του έδωσε ρούχα κι ήρθε στην Πόλη. Έκατσε κανένα μήνα στο Μπαλουκλί στο νοσοκομείο, τον δυναμώσαν και τον στείλανε στην Καλαμάτα. Αυτός μας τά΄πε. Ζει τώρα στη Μακεδονία. Όταν έφυγε ο ελληνικός πληθυσμός, δεν πέρασε πολύς καιρούς και κάηκε η Χηλή και λένε οι Τούρκοι βάλαν τη φωτιά για να μην πάνε πρόσφυγες από εδώ. Αλλά κάηκαν και τούρκικα σπίτια. Τα Νεοχώρια από τότε που κάηκαν δεν ξαναχτίσθηκαν.

Σύμφωνα με άλλες μαρτυρίες, που περιλήφθηκαν σε διπλωματικά έγγραφα της εποχής εκείνης, κατά την απέλαση των ομογενών από τη Χηλή και τα Νεοχώρια, κρατήθηκαν από τα Κεμαλικά στρατεύματα 41 άνδρες και μεταφέρθηκαν μέσω της Νικομήδειας στα ενδότερα της Ανατολής κυρίως έξω από την Άγκυρα, πέρα από τους παραπόταμους του Σαγγάριου. Εκεί τους έβαλαν να δουλεύουν στα κτήματα τσιφλικάδων, κάτω από συνθήκες τρομοκρατίας. Αναγκάσθηκαν μάλιστα να αλλάξουν τα ονόματά τους σε Τουρκικά.

*Η αναμνηστική πλάκα στην Ευγένεια Κερατσινίου

Ορισμένοι Χηλήτες, που κατοίκησαν  στη περιοχή της Ευγένειας στο Κερατσίνι, έχτισαν την εκκλησία του Αγίου Ευθυμίου επισκόπου Σάρδεων. Εκεί φυλάσσεται η τίμια κάρα του ομώνυμου Αγίου, που διέσωσε και μετέφερε στην Ελλάδα από τη Χηλή της Βιθυνίας, μια ευσεβής γυναίκα. Στο ναό αυτό έχει εντοιχισθεί και μια μαρμάρινη πλάκα, που μαρτυρεί τη δραματική ιστορία της Χηλής.

               Εφέτος, συμπληρώνονται εκατό χρόνια από τη μεγάλη Μικρασιατική Καταστροφή. Η απόσταση του χρόνου, δεν πρέπει να επιτρέψει στη λήθη, να αποκόψει την ανάμνηση του Ελληνισμού εκείνης της εποχής. Έχουμε καθήκον, να μην επιτρέψουμε στη λήθη να μας αποκόψει από τις δραματικές εκείνες αναμνήσεις, αλλά και στο μεγαλείο του Ελληνισμού που έζησε και μεγαλούργησε τα παλαιότερα χρόνια σε εκείνες τις περιοχές.

 

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

 

ΠΗΓΕΣ

*Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών, Κεντρική Υπηρεσία 1922, αρ. φακ. 104, σελ. 2-3.

*Αρχείο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών.

ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΎΣΗ ΑΠΟ ΤΟΝ "ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗ 

ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ" - 22 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2022