Οι προσπάθειες ανασυγκρότησης της Ανατολικής Θράκης ενόψει της απελευθέρωσής της.

*Αυτό ήταν το δραματικό τέλος μια συγκινητικής προσπάθειας παλιννόστησης των εκτοπισμένων Ανατολικοθρακιωτών.  Τους επιβλήθηκε μια νέα άδικη και ανιστόρητη παλιννόστηση. 

*Ανέκδοτα στοιχεία για τα χωριά,

που έπρεπε να αναζωογονηθούν

μετά τους διωγμούς των Νεοτούρκων

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

        Το 1919, αμέσως μετά τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και τις διαφαινόμενες ευνοϊκές εξελίξεις για τα ελληνικά εθνικά θέματα, η Ελληνική κυβέρνηση δημιούργησε την Κεντρική Επιτροπή υπέρ των Μετατοπισθέντων Ελληνικών Πληθυσμών.

        Υπενθυμίζεται ότι από την εποχή των Βαλκανικών Πολέμων και εν συνεχεία του Παγκοσμίου Πολέμου αλλά και των απηνών διωγμών που οργανώθηκαν από τους Νεότουρκους και εξελίχθηκαν σε γενοκτονίες, δεκάδες χιλιάδες Ελλήνων εκτοπίσθηκαν από τις πανάρχαιες εστίες τους στη Θράκη και τη Μικρά Ασία. Συμβολικά, οι διωγμοί που έγιναν από το Πάσχα του 1914, είναι γνωστοί με την ονομασία “Το Μαύρο Πάσχα των Θρακών”.

        Ειδικά για την Ανατολική Θράκη, το έργο της Κεντρικής Επιτροπής υπέρ των Μετατοπισθέντων Ελληνικών Πληθυσμών υπήρξε γόνιμο, γιατί ενισχύθηκε ο ελληνικός πληθυσμός, που είχε παραμείνει στις εστίες του και προετοιμάσθηκε το έργο της παλιννόστησης των εκτοπισμένων, όταν το 1920 έφτασε η μεγάλη ώρα της απελευθέρωσης. Η Επιτροπή που άρχισε να λειτουργεί σαν απλή υπηρεσία βοήθειας στον παλιννοστούντα πληθυσμό, εξελίχθηκε σε πιστωτικό ίδρυμα με κύριο αντικείμενο την αποκατάσταση του γεωργικού πληθυσμού με την παροχή δανείων για την αγορά ζώων, σπόρων και λοιπών χρειωδών, καθώς και για την επισκευή των κατεστραμμένων σπιτιών. Σε κάθε οικογένεια δίνονταν περίπου 330 λίρες Τουρκίας. Το έργο της επιτροπής, με υπηρεσίες στα κυριότερα κέντρα εστιάσθηκε στη Θράκη, και στα Ασιατικά παράλια της Προποντίδας.

        Την πολυσέλιδη έκθεση, της Κεντρικής Επιτροπής υπέρ των Μετατοπισθέντων Ελληνικών Πληθυσμών, είχε συντάξει στις 17 Φεβρουαρίου 1920, ο Γενικός Οικονομικός Επιθεωρητής Α. Α. Πανάς, που ήταν αποσπασμένος στην Ελληνική Υπάτη Αρμοστεία της Κωνσταντινούπολης, η οποία τις διαβίβασε στα υπουργεία Εξωτερικών, Γεωργίας και Περίθαλψης στην Αθήνα.

        Ο απολογισμός της Επιτροπής για το πρώτο έτος της λειτουργίας της, δηλαδή το 1919, για την Ανατολική Θράκη, σώζεται στο πολύτιμο Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών και αποτελεί σήμερα πολύτιμο βοήθημα για τη μελέτη της ιστορίας, αυτής της τόσο αδικημένης περιοχής του αλύτρωτου Ελληνισμού, και των Ανατολικοθρακιωτών, που είχαν υποχρεωθεί σε διπλό εκτοπισμό.

*Η παλιννόστηση των εκτοπισμένων ήταν μια εποποιΐα. Ο διωγμός των Ανατολικοθρακιωτών το 1922 ένα αίσχος για τον πολιτισμένο κόσμο. 

Οι εφιαλτικές στατιστικές

        Από τις στατιστικές της εποχής εκείνης, που περιλαμβάνονται στην έκθεση του Α. Πανά, προκύπτει ότι στην Τουρκική Θράκη, δηλαδή την Ανατολική, γιατί τη Δυτική Θράκη την κατείχαν οι Βούλγαροι βάσει της συνθήκης του Βουκουρεστίου, σε πληθυσμό προ του 1914 ορισμένων χωριών 229.715 ατόμων, εκτοπίσθηκαν κατά το διάστημα 1914-1919 136.780 άτομα. Από αυτά τα 111.444 κατέφυγαν στην Ελλάδα. Τα υπόλοιπα εκτοπίσθηκαν στην Ανατολή. Με άλλα λόγια δεν πρόκειται για συνολικά στατιστικά όλων των εκτοπισθέντων, που ο αριθμός τους ήταν μεγαλύτερος.

        Από τους εκτοπισθέντες στην Ανατολή παλιννόστησε ποσοστό 54%. Για τους υπόλοιπους, στην έκθεση Πανά, αναφέρεται:

        “Όσον αφορά την τύχην των υπολοίπων, πρέπει να υποθέσωμεν ότι εξαιρέσει μικρού τινός αριθμού παραμένοντος εισέτι εις Κωνσταντινούπολιν ή εις διαφόρους πόλεις της Μικράς Ασίας, οι λοιποί εξηφανίσθησαν”!!!

        Εδώ υπάρχει και μια άλλη παράγραφος, που δείχνει το μέγεθος του δράματος των Ποντίων και άλλων χριστιανών διαφόρων επαρχιών της Μικράς Ασίας. Αναφέρεται στην έκθεση συγκεκριμένα:

        “Προκειμένου περί των μετατοπισθέντων εκ Πόντου και άλλων Ασιατικών επαρχιών η αναλογία των μελλόντων να παλιννοστήσωσι θα είναι ασφαλώς έτι μικροτέρα, διότι πολλοί εκ των πληθυσμών τούτων παραμένουσι εισέτι εξόριστοι εις Καύκασον και Ν. Ρωσσίαν, όπου ολονέν ελαττούται ο αριθμός αυτών συνεπεία επιδημιών και άλλων κακουχιών”.

*Η Αδριανούπολη

Η εικόνα της ανασυγκρότησης στα χωριά

        Η ενδιαφέρουσα έκθεση Πανά, αναφέρεται σε τμήματα και χωριά των ακόλουθων περιοχών:

        Τμήμα Αδριανούπολης: Περιλαμβάνει την πόλη της Αδριανούπολης και τα χωριά Αμπαλάρ, Καρακασήμ, Χάσκιοϊ, Γκερδελή, Καρά Γιουσούφ, Σαραπλάρ, Χάφσα, Ορταξί, Ασλάν, Κούλελι και Αρναούτκιοϊ. Τα χωριά αυτά είχαν πληθυσμό κατά 64% Τουρκόφωνο ή Αρβανιτόφωνο, 34% Ελληνόφωνο και κατά 2% Βουλγαρόφωνο. Με τα δάνεια που παραχωρήθηκαν αγοράσθηκαν 805 μεγάλα ζώα (βόδια, βουβάλια, αγελάδες και άλογα), 10 αμάξια, 12 άροτρα και 51.427 οκάδες σπόρου σιταριού και σίκαλης. Οι περισσότεροι γεωργοί όργωσαν τότε με ξύλινα άροτρα που κατασκεύασαν μόνοι τους γιατί όσα αγοράσθηκαν από την Τουρκική Γεωργική Τράπεζα, θεωρήθηκαν ακατάλληλα. Είχε πέσει τότε και επιδημία πανώλης των βοοειδών και βρήκαν το θάνατο έξι ζώα, αλλά αμέσως πάρθηκαν μέτρα και αποσοβήθηκε η εξάπλωση της νόσου γρήγορα.

*Η Μακρά Γέφυρα (Ουζούν Κιοπρού)

        Τμήμα Μακράς Γέφυρας (Ουζούν Κιοπρού): Απαρτίζονταν από την ίδια τη Μακρά Γέφυρα και τα χωριά Καβατζίκ, Μαλκότσι, Κίρκιοϊ, Καραμπουνάρ, Κούρτι, Καραϊλίκ, Καραντζά, Γενήκιοϊ, Λουλί, Γιαούπ, Τσαλίκιοϊ, Εσκήκιοϊ, Καβακλή, Τσιφλίκιοϊ και Δογαντζή. Η περιοχή αυτή ήταν καθαρά γεωργική και ο πληθυσμός της Ελληνόφωνος. Οι δικαιούμενες να πάρουν δάνειο ήταν 935 γεωργικές οικογένειες και 35 ποιμενικές. Μέχρι τέλους Νοεμβρίου 1919 είχαν πάρει δάνειο 643 γεωργικές οικογένειες. Με τα δάνεια αγοράσθηκαν 1202 ζώα διαφόρων ειδών, 139 αμάξια, 19 άροτρα και 62.251 οκάδες σπόρων δημητριακών. Καλλιεργήθηκαν 2.416 στρέμματα.

*Σημερινή φωτογραφία της βυζαντινής Αγίας Σοφίας της Αίνου, που οι Τούρκοι την μετατρέπουν σε τζαμί

        Τμήμα Αίνου: Περιλαμβάνονταν η κωμόπολη της Αίνου και τα χωριά Μαΐστρος, Αμυγδαλιά, Διαπορένη, Μπαράωρα, Κισκαπάν. Οι δικαιούμενες δανείου οικογένειες ήταν 192, από τις οποίες οι 130 γεωργικές. Έως το τέλος Δεκεμβρίου 1919 είχαν πάρει δάνειο οι 177 οικογένειες, αλλά δεν είχαν γνωστοποιηθεί στοιχεία για το πώς χρησιμοποιήθηκαν αυτά τα δάνεια.

*Η Κεσσάνη

        Τμήμα Κεσσάνης: Απαρτίζεται από την Κεσσάνη και τα χωριά Αλτίν Τας, Βαρνίτσα, Γραβούνα, Δογαντζίκ, Ιμπρίκ Τεπέ, Καρατζαλή, Κερλήκιοϊ, Καρυαί, Κουρουτζίκιοϊ, Κουρού Τσεσμέ, Λαλάκιοϊ, Μάλτεπε, Μαύρες, Μαχμούτκιοϊ, Μπασαήτ, Μπεγεντίκ, Μαγαρήσι, Παζάρ Ντερέ, Σαζλή Ντερέ, Σουλτάνκιοϊ, Τσελτήκι, Φεκηρμίκ, Χατζηγάρι και Χαδήκιοϊ. Η περιφέρεια αυτή ήταν κατά βάση γεωργική και οι κάτοικοί της επιδίδονταν και στην τυροκομία. Δάνειο δικαιούνταν 778 οικογένειες. Οι δανεισθέντες αγόρασαν 3.362 ζώα διαφόρων ειδών και 646 αμάξια. Στην έκθεση επισημάνθηκε ότι η αξία των αγορασθέντων ειδών υπερέβαινε το ποσό των χορηγηθέντων δανείων γιατί πολλοί χωρικοί μπόρεσαν να δανεισθούν συμπληρωματικά από ιδιώτες. Καλλιεργήθηκαν 50.027 στρέμματα. Σπάρθηκαν περίπου τα μισά.

*Οι Σαράντα Εκκλησίες σε γκραβούρα

        Τμήμα Σαράντα Εκκλησιών: Την περιοχή αυτή αποτελούσαν τα χωριά Πέτρα, Σκόπελος, Κουρού Ντερέ, Κουγιού Ντερέ, Σκοπός και Ευκάριο. Μέχρι το τέλος Δεκεμβρίου 1920, είχαν γνωσθεί τα αποτελέσματα μόνο για τρία χωριά, που αντιπροσώπευαν 462 οικογένειες, οι οποίες αγόρασαν 104 βουβάλια, 233 βόδια, 13 άλογα και 3 όνους,καθώς και 43.205 οκάδες κριθαριού.

*Η Βιζύη σε γκραβούρα του Desarnod

        Τμήμα Βιζύης: Περιλάμβανε εκτός από τη Βιζύη και τα χωριά Τρουλλιά, Σμακόβι, Σοφίτσες και Άγιος Στέφανος. Στο τμήμα αυτό είχαν εγκριθεί δάνεια για 636 οικογένειες. Προς το τέλος του 1919 στο τμήμα της Βιζύης είχαν προστεθεί και τα χωριά Λουλέ Μπουργκάς, Τούρμπεη και Τσόγγαρα.

        Τμήμα Τυρολόης: Δόθηκαν δάνεια μόνο σε παλιννοστήσαντες στο χωριό Κερμένι, γιατί δεν υπήρχαν παλιννοστούντες σε άλλα χωριά. Δάνεια στο Κερμένι δόθηκαν τελικά σε 37 οικογένειες, αλλά δεν υπήρχαν πληροφορίες πώς δαπανήθηκαν τα χρήματα που δόθηκε.

*Εικόνα από την απελευθέρωση της Περίστασης

        Τμήμα Περιστάσεως: Το τμήμα αυτό απάρτιζαν τα χωριά Λούπιδα, Ηρακλείτσα, Εξαμίλι και Νεοχώρι. Εγγράφηκαν για παροχή δανείου 314 οικογένειες και είχαν λάβει έως το τέλος του έτους δάνεια 200 οικογένειες. Οι χωρικοί αυτής της περιοχής ασχολούνταν με την αμπελουργία και τη γεωργία. Μόνο οι Εξαμιλιώτες, χρησιμοποίησαν τα δάνεια για την επισκευή των σπιτιών τους, δεδομένου ότι όλα τα σπίτια ήταν εντελώς κατεστραμμένα.

        Τμήμα Πανόρμου: Απαρτίζονταν από τα χωριά Πέραμος, Μηχανιώνα, Καστέλλι, Κουρσουλί, Χαβουτζί, Μουζάτρα και Σμάβλο. Δάνειο δικαιούνταν 507 οικογένειες και μέχρι τέλους Νοεμβρίου 1919 είχαν πάρει τα χρήματα 254 οικογένειες, που αγόρασαν αμάξια και γεωργικά εργαλεία, 300 ζώα και 15.180 οκάδες σπόρων. Καλλιεργήθηκαν 3.350 στρέμματα. Οι κάτοικοι ασχολούνταν με τη γεωργία, την ελαιοκομία, την αμπελουργία και την αλιεία.

        Τμήμα Μαρμαρά: Περιλάμβανε τα χωριά Μαρμαράς, Γαλιμή, Παλάτια, Προάστειο, Κλαζάκι, Πασά Λιμάνι, Αλώνι, Χουχλιά, Αφθόνι, Σκοπιά και Κούταλη. Οι οικογένειες που δικαιούνταν δάνειο ήταν 65 γεωργικές, 312, αμπελουργικές, 78 αλιευτικές και 304 άλλων επαγγελμάτων. Έως το τέλος του Νοεμβρίου 1919 είχαν δοθεί δάνεια σε 263 οικογένειες. Πλην της γεωργίας οι κάτοικοι επιδίδονταν στην αμπελουργία, την ελαιοκομία και τη σηροτροφία. Δυστυχώς όμως τα περισσότερα αμπέλια αλλά και τα ελαιόδεντρα λόγω του εκτοπισμού των κατοίκων είχαν ξεραθεί. Οι παλιννοστούντες με τα δάνεια που δίνονταν αγόρασαν διάφορα ζώα καλλιέργειας, κηπουρικά εργαλεία, διάφορα γεωργικά εφόδια και αλιευτικά είδη. Οι λεμβούχοι προμηθεύτηκαν καινούργιες βάρκες και οι αλιείς συνεταιρίσθηκαν για να μειώσουν τις δαπάνες τους.

*Τα Μουδανιά σε φωτογραφία του 1914

        Τμήμα Μουδανιών: Απαρτίζονταν από τα χωριά Γιαλή Τσιφλίκ, Τρίγλια, Σιγή, Μεσόπολις, Νεοχώρι, Ελιγμοί, Αρβανιτοχώρι, Αρμουτλή, Καλόλημνος, Τσάμλιτζα, Τσεσνεΐρ, Τσαμπάζι και Αλβανιτοχώρι. Στην περιοχή αυτή οι κάτοικοι πλην της γεωργίας ασχολούνταν με την ελαιοκομία σε μεγάλη κλίμακα. Οι κάτοικοι των παραλίων επιδίδονταν στην αλιεία της παλαμίδας. Οι δικαιούμενες δανείου οικογένειες ήταν 2.839. Μέχρι τέλους Δεκεμβρίου 1919 είχαν δοθεί δάνεια σε 1.954 οικογένειες, που αγόρασαν 2.451 ζώα διαφόρων ειδών, 42 αμάξια, 20.500 οκάδες σπόρων, 12 καΐκια, 48 βάρκες, 29 δίχτυα και εργαλεία τεχνιτών. Επίσης επισκευάσθηκαν 314 σπίτια, αποθήκες, ελαιοτριβεία και οινοπνευματοποιεία. Επίσης επισκευάσθηκαν 14 πλοία και καΐκια. Καλλιεργήθηκαν 54.200 στρέμματα με σιτάρι, σίκαλη, κριθάρι και κρεμμύδια. Σκαλίσθηκαν 14.780 στρέμματα ελαιοδέντρων και 525 στέμματα αμπελιών και λαχανόκηπων.

        Τμήμα Δέρκων: Αυτό το τμήμα περιλάμβανε όλα τα χωριά του Βοσπόρου και των πέριξ της Κωνσταντινούπολης. Λόγω της ανεπάρκειας των χρημάτων που διέθετε η Επιτροπή αποφασίσθηκε να μην χορηγηθούν δάνεια στο τμήμα αυτό, γιατί οι κάτοικοί τους που βρίσκονταν κοντά στην Κωνσταντινούπολη μπορούσαν να προσπορισθούν τα προς το ζην σε διάφορες εργασίες. Εξαίρεση έγινε μόνο για τα χωριά Ντομούζ Ντερέ και Φαναράκι, που ήταν τα πιο απομακρυσμένα. Δόθηκαν δάνεια σε 55 οικογένειες. Στο Φαναράκι σημειώθηκε κλοπή χρημάτων από Τούρκους ληστές, ενώ η χορήγηση δανείων δεν έγινε με αντικειμενικά κριτήρια. Αποτέλεσμα ήταν να εξεγερθούν πολλοί χωρικοί και να επιτεθούν εναντίον της επιτροπής του χωριού.

        Τμήμα Χαλκηδόνας: Απαρτίζονταν από την κωμόπολη της Καλλίπολης και τα χωριά Πλαγιάρι, Νεοχώρι, Καβακλή, Αγγελοχώρι, Ταϊφίρι, Περβάζι, Μπαΐρι, Γαλατάς, Μάδυτος και Κριθιά. Οι οικογένειες, που δικαιούνταν δάνειο ήταν 1.161. Από αυτές 553 ήταν γεωργικές. Μόνο τα χωριά Ταϊφίρι και Αγγελοχώρι είχαν κτηνοτροφία και αμπελουργία. Οι 553 με τα χρήματα του δανείου αγόρασαν 640 ζώα καλλιέργειας, 180 άροτρα και 156.605 οκάδες σπόρου. Καλλιεργήθηκαν περίπου 6.000 στρέμματα, δηλαδή το 10% της προπολεμικής καλλιεργήσιμης έκτασης,σπάρθηκαν περίπου 40.000 οκάδες σπόρου σιταριού και 47.000 οκάδες κριθαριού. Σπάρθηκαν και σε μικρές ποσότητες κουκιά. Στην ίδια περιοχή χορηγήθηκαν δάνεια σε 44 ποιμένες, 26 αλιείς, 11 κηπουρούς, 1 αγωγιάτη και 1 μυλωθρό. Στην έκθεση του Πανά επισημαίνεται ότι οι κάτοικοι της Κριθιάς έκαναν καλή χρήση του δανείου. Το χωριό αυτό είχε καταστραφεί εντελώς κατά τον βομβαρδισμό των Δαρδανελίων.

        Τμήμα Λαμψάκου: Περιλάμβανε την κωμόπολη της Λαμψάκου με 66 ελληνικές οικογένειες, που καλλιεργούσαν αμπέλια. Μέχρι τέλους Δεκεμβρίου δάνεια είχαν πάρει 10 γεωργικές οικογένειες οι οποίες αγόρασαν 10 ζευγάρια βοοειδών και 2.850 οκάδες σποράς. Σπάρθηκαν περίπου 2.000 οκάδες σπόρου.

*Εικόνα από την προσφυγιά των Ανατολικοθρακιωτών του 1922

Φόβος επικρατούσε παντού

        Η παλιννόστηση οργανώθηκε σχετικά καλά, αλλά ποια μοίρα περίμενε τους παλιννοστούντες; Η κατάσταση μια ανάσα πριν από την απελευθέρωση δεν ήταν καθόλου καλή, από άποψη δημόσιας τάξης και ασφάλειας. Η έκθεση του Α. Πανά είναι εύγλωττη, όταν σ’ αυτήν υπογραμμίζονται τα ακόλουθα:

        “Καθ’ όλην την διάρκειαν του έτους η κατάστασις της ασφαλείας εν τω εσωτερικώ δεν έπαυσε να είναι αξιοθρήνητος. Πολυάριθμοι συμμορίαι ενόπλων Μουσουλμάνων ελυμαίνοντο την ύπαιθρον χώραν, η δε δράσις των επεκτείνεται μέχρι των προθύρων της Κωνσταντινουπόλεως. Ιδίως υπέφερον αι επαρχίαι Καλλιπόλεως, Κεσσάνης, Βιζύης και Δέρκων εν Θράκη, εις δε την Μικρασιατική όχθην της Προποντίδος αι επαρχίαι Χαλκηδόνος, Νικομηδείας και Κυζίκου. Κατά θάλασσαν Λαζοί πειραταί ανέπτυσσον μεγάλην δραστηριότητα επιτιθέμενοι κατά των Χριστιανικών χωρίων των παραλίων και ληστεύοντες χριστιανικά ιστιοφόρα”.

        Το δράμα όλων αυτών των Θρακών, που μετά από φοβερές διώξεις και ταλαιπωρίες παλιννοστούσαν γεμάτοι ελπίδες στη γη των προγόνων τους παίχθηκε τον φθινόπωρο του 1922, όταν οι μεγάλες δυνάμεις (Γαλλία, Ιταλία, Αγγλία) αποφάσισαν να προσφέρουν την Ανατολική Θράκη στον Μουσταφά Κεμάλ. Ανιστόρητες και κοντόφθαλμες αποφάσεις των δυνατών της εποχής εκείνης, έχασαν την μεγάλη ευκαιρία να περιορίσουν την Τουρκία στη Μικρά Ασία. Αντίθετα έκαναν ό,τι μπορούσαν αντίθετα σε νόμους ηθικούς, και επανέφεραν την Τουρκία σε ευρωπαϊκό έδαφος.

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

ΠΗΓΕΣ

*Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, Κεντρ. Υπηρεσία 1920, αρ. Φακ. 26.1