Οι τελευταίες ώρες της ελληνικής Αδριανούπολης

*Η Αδριανούπολη σε γκραβούρα του 1829

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

                Οι τελευταίες ώρες που έζησε ο Ελληνισμός της Αδριανούπολης το 1922, ήταν άκρως δραματικές. Η πόλη στην οποία ο Ελληνισμός άνθισε για χιλιάδες χρόνια, η πόλη με τα περίφημα ελληνικά εκπαιδευτήρια, η πόλη με τους μεγάλους εμπόρους, παραδόθηκε στους Τούρκους, που την πήραν χωρίς να πολεμήσουν καθόλου στην Ανατολική Θράκη.

                Η απόφαση για την εκκένωση της Θράκης πάρθηκε από τους Συμμάχους στις 9 Σεπτεμβρίου 1922 μετά από θυελλώδεις συσκέψεις τριών ημερών στο Παρίσι, μεταξύ του Γάλλου πρωθυπουργού και υπουργού Εξωτερικών Πουανκαρέ  του Άγγλου υπουργού εξωτερικών Λόρδου Κώρζον και του Ιταλού υπουργού Εξωτερικών κόμη Κάρλο Σφόρτσα. Τις μέρες εκείνες δεν υπήρχε κυβέρνηση στην Αθήνα ικανή να αντιδράσει, ενώ στο στράτευμα επωάζονταν η επανάσταση των Γονατά- Πλαστήρα. Η Μικρά Ασία, είχε αρχίζει να ζει το δικό της δράμα. Η διάσκεψη των υπουργών Εξωτερικών των τριών συμμάχων κρατών με το ανακοινωθέν της έβαζε προκαταβολικά την ταφόπλακα στην υπόθεση της Ανατολικής Θράκης, με την ελεεινή μεταξύ άλλων διατύπωση:

                «Αι τρεις Σύμμαχοι Κυβερνήσεις δράττονται της παρούσης ευκαιρίας όπως δηλώσουν, ότι λαμβάνουν υπό ευμενή άποψιν ΤΗΝ ΕΠΙΘΥΜΙΑΝ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΝΑ ΑΝΑΚΤΗΣΗ ΤΗΝ ΘΡΑΚΗΝ ΜΕΧΡΙ ΤΟΥ ΕΒΡΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ, συμπεριλαμβανομένης της Αδριανουπόλεως».

*Η Έλεν Λεν παρατηρεί τους νεκρούς της μάχης του Κιλκίς, στους Βαλκανικούς Πολέμους (φωτογραφία από την "Ιλλουστρασιόν")

Η Ελένη Λεν στην Αδριανούπολη

                Για όσους έμεναν ακόμα στην Αδριανούπολη η ζωή ήταν ένα μαρτύριο. Οι δρόμοι είχαν ερημώσει. Τα σπίτια ήταν κατάκλειστα.

                Στις 16 Οκτωβρίου 1922, ήταν Κυριακή, μια τολμηρή ελληνίδα δημοσιογράφος, που «είχε φάει με το κουτάλι» τους πολέμους της εποχής της, βρέθηκε στην Αδριανούπολη ως πολεμική ανταποκρίτρια, απεσταλμένη του «Φιγκαρό», του «Γκολουάρ» και της «Ιλλουστρασιόν» η Έλεν Βιτιβίλια Λεν, με καταγωγή από την Κωνσταντινούπολη (για τη δράση της βλέπετε στη θέση https://sitalkisking.blogspot.gr/2016/08/blog-post_14.html ). Με όπλο της μια φωτογραφική μηχανή, εξοπλισμένη με ψυχικό σθένος, υπομονή, αντοχή και μαχητικότητα, διέτρεχε τους τόπους των συγκρούσεων και απαθανάτιζε τα γεγονότα επί σειρά ετών.

                Συνοδευόμενη από τον Έλληνα δημοσιογράφο Διονύσιο Ματαράγκα, πήγαν κατευθείαν στη Μητρόπολη όπου συνάντησαν τον μητροπολίτη Πολύκαρπο (κατά κόσμο Βαρβάκη).

                Η Λεν είχε μείνει έκπληκτη από την αδειανή πόλη. Δεν πίστευε στα μάτια της ότι περίλαμπρα και μεγαλοπρεπή οικήματα, αληθινά παλάτια, είχαν εγκαταλειφθεί και παρέμεναν έρημα. Περπατώντας στους έρημους δρόμους έλεγε και ξανάλεγε:

-«Καλέ, κόσμος δεν υπάρχει πουθενά;» και πράγματι η πόλη είχε αδειάσει.

 Όλοι έφευγαν σπεύδοντας να περάσουν τον ποταμό Έβρο και να βρεθούν στη δυτική του όχθη που παρέμεινε ελληνική. Αληθινός ξεριζωμός…

                Ο ηρωικός μητροπολίτης, που τόσα και τόσα είχε αντιμετωπίσει στην μαρτυρική θητεία του, που συνόδευε αυτούς τους επισκέπτες, δεν μιλούσε. Άφηνε την Λεν- που μόλις πριν πέντε μέρες είχε καταφθάσει από το Παρίσι- να σχηματίσει μόνη της εικόνα της κατάστασης. Δεν ήθελε ο πόνος της ψυχής του να επηρεάσει την Ελληνογαλλίδα δημοσιογράφο. Ούτε ήθελε να δείξει λιγοψυχία. Όμως ο Ματαράγκας παρατήρησε ότι στην διαδρομή προς τη Μητρόπολη, τα μάτια της Λεν, είχαν αρχίσει να βουρκώνουν.

                Στους δρόμους ήταν αφημένες οι κοπριές των ζώων, και τα καλαμποκόφυλλα που έτρωγαν τα μεγάλα ζώα, τα οποία έσερναν τα βοϊδάμαξα με τους Χριστιανούς, οι οποίοι  ξεριζώνονταν άδικα από τις πατρίδες τους. Σόμπες πεταμένες και ξεχαρβαλωμένα έπιπλα στους δρόμους. Και στα δέντρα ακούγονταν μόνο οι δεκαοχτούρες με το μονότονο απαισιόδοξο τραγούδι τους!

*Η Λεν σε φωτογραφία του 1912

                Όταν έφτασαν στη Μητρόπολη της Αδριανούπολης, είδαν απόλυτη ερημιά. Σπασμένα σανίδια, πεταμένα έξω, κλαριά και άλλα άχρηστα υλικά ήταν στοιβαγμένα.

                Μπήκαν οι επισκέπτες στον ναό. Τα κεριά της εκκλησίας μαζεμένα κατάχαμα. Τα παγκάρια στη θέση τους χωρίς επιτρόπους. Ο καντηλανάφτης μόλις είδε το δεσπότη έτρεξε να ασπασθεί τη δεξιά του και στη συνέχεια εξακολούθησε να κατεβάζει εικόνες, αφιερώματα και άλλα πολύτιμα αντικείμενα και να τα συσσωρεύει.

                Οι επισκέπτες έκαναν το σταυρό τους μπαίνοντας στην εκκλησία, αλλά παρατήρησαν ότι ο Πολύκαρπος, είχε αρχίσει να βουρκώνει. Δεν μιλούσε καθόλου. Η Λεν ρωτούσε συνεχώς το Ματαράγκα, ζητώντας διάφορες πληροφορίες. Κοίταζε γύρω της και θαύμαζε το πανέμορφο σκαλιστό βημόθυρο, τον δεσποτικό θρόνο, τον άμβωνα και άλλα σημεία του ναού. Το ξυλόγλυπτο βημόθυρο προσέλκυσε την προσοχή της.

                -Πρέπει να σωθούν αυτά Σεβασμιώτατε.

                Ο Πολύκαρπος κούνησε λυπημένος το κεφάλι του. Τι μπορούσε να κάνει πλέον αυτός; Μέσα στις συνθήκες εκείνες δεν ήταν εφικτό να ξηλωθούν και να μεταφερθούν.  Όταν η πολιτισμένη και συμμαχική Ευρώπη, με τη συνθήκη των Μουδανιών, επέτρεπε στους Τούρκους να πάρουν την Ανατολική Θράκη, εκδιώκοντας τους Έλληνες…

                Οι επισκέπτες σταυροκοπήθηκαν για τελευταία φορά και βγήκαν έξω συνάντησαν την νεκροφόρα της εκκλησίας. Δραματικός συμβολισμός. Η Ανατολική Θράκη είχε ενταφιασθεί, όπως είχε επισημάνει και ο Τύπος.

*Ο Μητροπολίτης Αδριανουπόλεως Πολύκαρπος Βαρβάκης

Η τελευταία λειτουργία στη Μητρόπολη

                Ελάχιστες μέρες πριν, είχε γίνει η τελευταία λειτουργία στο μητροπολιτικό ναό της Αδριανούπολης, χοροστατούντος του μητροπολίτη Πολύκαρπου, ο οποίος μίλησε στο εκκλησίασμα.

Οι πάντες ήταν δακρυσμένοι. Ο Πολύκαρπος διακοπτόμενος από τους δικούς του λυγμούς, δεν παρέλειψε να αναθεματίσει τους υπεύθυνους τέως κυβερνήτες, ενώ το πλήθος ξέσπασε σε κατάρες κατά των υπευθύνων. Καταλήγοντας συνιστά ευψυχία, θάρρος, πίστη στο Θεό και ακράδαντη ελπίδα ότι το Ελληνικό Έθνος, το οποίο είδε τόσες θύελλες και καταποντισμούς θα ανακάμψει «και ως ο άλλος θρυλικός φοίνιξ ανέθαλεν εκ της τέφρας του, ούτω πάλιν δεν θα παρέλθη καιρός, οπότε θα ανακτήση την αίγλην του και πάντες όσοι σήμερον εκπατρίζονται και εγκαταλείπουν τα οστά των προγόνων των, θα επιστρέψουν εις την πάτριον Θρακικήν γην, ήτις έχει ποτισθεί με άφθονον αίμα των τέκνων της» . Όλοι έφευγαν, αλλά με την ελπίδα ότι θα επιστρέψουν σύντομα. Αλλοίμονο όμως…

                Δημοσιογράφοι που παρέστησαν τηλεγραφούσαν στις εφημερίδες τους «Λυγμοί και θρήνοι διέκοπτον τον εμπνευσμένον λόγον του Μητροπολίτου, του οποίου οι οφθαλμοί ήσαν πλήρεις δακρύων». Κατόπιν ο δεσπότης παρέδωσε τα κλειδιά των ιερών ναών και των εκπαιδευτηρίων στη διασυμμαχική επιτροπή και όρισε έδρα της Μητρόπολης το Κάραγατς, που η τύχη του δεν είχε κριθεί ακόμα.

*Ο δημοσιογράφος Πέτρος Ξ. Λεβαντής

Και άλλοι επισκέπτες στην Πολύκαρπο

                Ο Πέτρος Ξ. Λεβαντής, διευθυντής της εφημερίδας «Μακεδονία» που στα μέσα Οκτωβρίου 1922 βρέθηκε στην Ανατολική Θράκη, έγραφε: «Η δημοσία οδός Αδριανουπόλεως μέχρι των 40 Εκκλησιών είναι υπερπλήρης θλιβερών καραβανίων, καθιστώντων αδύνατον πάσαν κίνησιν μέχρι του βαθμού ώστε εγένετο ανάγκη να διατρέξω την οδόν ταύτην επί αυτοκινήτου εις οκτώ ολοκλήρους ώρας. Αληθινός τόπος κλαυθμώνος κατέστη η τεραστία αύτη οδός απ’ άκρου εις άκρον».

                Όμως αργά τη νύχτα γύρω στις 2 η ώρα, ο Λεβαντής μαζί με τον βουλευτή Έβρου Αλέξανδρο Παπαθανάση και τον αεροπόρο υπολοχαγό Θεμελή, που πρώτος έφερε στην Αδριανούπολη το μήνυμα της Επανάστασης των Γονατά- Πλαστήρα, κατευθύνονται στη Μητρόπολη. Χτυπάνε την πόρτα. Ανοίγει ο αρχιδιάκονος Μακαρώνης, που τους οδηγεί στην μεγάλη αίθουσα, η οποία είχε γεμίσει από τον καπνό των τσιγάρων. Μέσα βημάτιζε πάνω- κάτω ο Πολύκαρπος. Στα ωχρά μάγουλά του έτρεχαν δάκρυα. «Ποτέ δεν είδα- έγραψε αργότερα ο Λεβαντής- πόνο, τόσο ζωντανό, σαν τον πόνο, πού ήτανε αποτυπωμένος στο πρόσωπο του σεβάσμιου Πολυκάρπου. Η σμίλη ενός ζωγράφου θα δημιουργούσε ένα αληθινό αριστούργημα πόνου ζωντανού, με την αναπαράσταση του Πολυκάρπου, όπως τον είδα χτες τη νύχτα, δίπλα σε μια σκηνή που να εμφανίζη την Ραχήλ- Εκκλησία, που κλαίει τα προδομένα παιδιά της…».

                Ο Λεβαντής έφυγε και στα αυτιά του βούιζε η αργή φωνή του σεβάσμιου ιεράρχη: «Ανάθεμα στους υπαίτιους»!

*Ο Γεώργιος Κονδύλης σε φωτογραφία του 1922

Ακόμα τα ίδια ζητάει η Τουρκία!

                Στις 24 Οκτωβρίου στην εφημερίδα «Πατρίς» των Αθηνών δημοσιεύεται η ημερήσια διαταγή του συνταγματάρχη Γεωργίου Κονδύλη που διοικούσε μια Μεραρχία στην περιοχή της Αδριανούπολης. Ο παρορμητικός Κονδύλης υπογραμμίζει:

                «Ας μην πλανάται πλέον η ευπιστία της Ελληνικής Φυλής και ας μη πιστεύη ότι είναι δυνατόν η Τουρκία του Μουσταφά Κεμάλ η υβριστικόν το βλέμμα και απειλητικήν την χείρα υψώνουσα κατά αυτών των Μεγάλων Δυνάμεων της Δύσεως να αρκεσθή εις τας σημαρινάς παραχωρήσεις και δεν θα ζητήσει να επεκταθεί προς Θεσσαλονίκην και Αλιάκμονα και προς όλας τας διευθύνσεις όπου υπάρχει και είς ακόμη Μουσουλμάνος». (σ.σ. πόσο αυτή διαπίστωση για την Τουρκία, φαντάζει σαν να είναι σημερινή…. Τίποτα δεν άλλαξε…).

*Εικόνα από τη δραματική εκκένωση της Αδριανούπολης το 1922

Η παράδοση της Αδριανούπολης

                Η Αδριανούπολη είχα αδειάσει από Έλληνες όπως και η υπόλοιπη Ανατολική Θράκη. Πριν έρθουν οι Τούρκοι είχαν εγκατασταθεί συμμαχικά στρατεύματα. Η επίσημη παράδοση της πόλης και η υπογραφή των σχετικών πρωτοκόλλων είχε κανονισθεί για τις 6 Νοεμβρίου 1922. Οι αρμόδιες υπηρεσίες θα παρέδιδαν την πόλη στο Γάλλο συνταγματάρχη Ντουκάς. Η ψυχική οδύνη στα πρόσωπα των Ελλήνων υπαλλήλων ήταν καταφανής.  Ήθελαν δεν ήθελαν, ετοίμασαν τα πρωτόκολλα καταγράφοντας κτίρια, έπιπλα, όργανα και άλλες εγκαταστάσεις, Υπέγραφε πρώτος ο παραδίδων… Όλοι με τρεμάμενα χέρια έβαζαν την υπογραφή τους. Ένας υπάλληλος την ώρα που βουτούσε την πέννα του στο μελάνι, ψιθύρισε: «Τη στιγμή αυτή διαπράττω την μεγαλύτερη ατιμία. Αυτό θα είναι αίσχος για την οικογένειά μου». Ένας άλλος υπάλληλος εμφανώς συγκινημένος μουρμούρισε: «Ούτε εγώ, δεν αναγνωρίζω, αν είναι δική μου η υπογραφή που έβαλα».

                Οι Γάλλοι εντεταλμένοι παραλάμβαναν με λεπτομέρειες, όσα περιλάμβαναν τα πρωτόκολλα. Ειδικά τα της δημόσια υγείας παρέλαβε ο επίατρος Κρος, σε ένα μικρότερο οίκημα κοντά στο Δημαρχείο.

                Όταν ο Γάλλος στρατιωτικός γιατρός μπήκε μέσα και είδε όλα τα όργανα στη θέση τους, ρώτησε τον Έλληνα εντεταλμένο Σωκρατίδη:

                -Όλα αυτά θα τα παραδώσετε;

                -Ναι γιατρέ μου.

                -Εγώ εάν ήμουν στη θέση σας δεν θα παρέδιδα τίποτα. Θα τα έπαιρνα μαζί μου.

                Ο Σωκρατίδης, συνέχισε να διαβάζει το πρωτόκολλο και να δείχνει τα όργανα. Κάποια στιγμή έφτασαν και στον απολυμαντικό κλίβανο. Ο Τούρκος κλιβανιστής, που τον χειρίζονταν επί Ελληνικής Διοικήσεως ήταν παρών στην παράδοση. Μόλις είδε την παράδοση του κλιβάνου άρχισε να κλαίει. Ο Γάλλος τον ρώτησε γιατί κλαίει και πρόσθεσε με λύπη, γιατί έτσι κυκλοφορούσε τότε:

                -Τον κακόμοιρο!   Θα τον σφάξουν οι Κεμαλικοί, όταν μπουν μέσα στην πόλη.

                Ο Κρος ρωτήθηκε από τον Σωκρατίδη, πού στηρίζει αυτά που είπε και ο Γάλλος απάντησε:

                -Δυστυχώς αυτήν την απόφαση έχουν οι Κεμαλικοί. Όσοι Τούρκοι υπηρέτησαν την ελληνική διοίκηση θα σφαγούν!

                Ήδη ο «Φιγκαρό» ειχε γράψει στο Παρίσι, ότι ήδη οι αντιτιθέμενοι πολιτικά στον Μουσταφά Κεμάλ, είχαν αρχίσει να δεινοπαθούν, ενώ ορισμένοι κρεμάστηκαν, όπως ο Μουφτής Σαράντα Εκκλησιών, στην πλατεία της πόλης. Το ίδιο θάνατο είχε και ο Μουφτής Ανακτορίου (Σαράι). Άλλοι Μουφτήδες, που δεν πρόλαβαν να φύγουν συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν.

                Η παράδοση των ιατρικών εργαλείων και οργάνων προχώρησε κανονικά. Όταν κόντευε να ολοκληρωθεί εμφανίσθηκε ο Τούρκος δήμαρχος της Αδριανούπολης και ζήτησε από τον Σωκρατίδη να του παραδώσει το κτίριο της δημόσιας υγείας, γιατί ήθελε να φιλοξενήσει μερικούς Τούρκους επίσημους. Ο Σωκρατίδης τον παρέπεμψε στο Γάλλο. Ο Τούρκος είπε στον Κρος, ότι ήθελε το κτίριο αμέσως και ο Γάλλος αγέρωχα του απάντησε:

                -Πήγαινε στο διάβολο απ’ εδώ!

                Όταν τελείωσε η παράδοση ο Σωκρατίδης έμαθε από άλλους Γάλλους ότι ο Κρος ήταν πολύ φιλέλληνας και οι συνάδελφοί του, του είχαν δώσει το παρατσούκλι «Γκρεκοφίλ».

*Η γέφυρα Διαμάντη, επί του ποταμού Έβρου

                Το κτίριο του Διοικητηρίου παρέδωσε στους Γάλλους ο νομάρχης Λαμπριανίδης. Ήταν παρών και ο πρόξενος της Γαλλίας.  Ο αναπληρωτής Γεν. Διοικητής Α. Μαυρίδης χαιρέτισε τυπικά τους Γάλλους αν και συντετριμμένος γιατί ήταν Θραξ στην καταγωγή και δικηγόρος Αδριανουπόλεως. Στις 2 παρά 20΄ το μεσημέρι όλοι οι Έλληνες υπάλληλοι, που είχαν παραμείνει για να παραδώσουν την πόλη επιβιβάσθηκαν σε αυτοκίνητα και αναχώρησαν για το Κάραγατς. Από το Διοικητήριο έως τη γέφυρα του Έβρου είχαν παραταχθεί Γάλλοι στρατιώτες που παρουσίαζαν όπλα… Στη γέφυρα, υπήρχε ακόμα η αναμνηστική πλάκα, εκεί που είχε σκοτωθεί ο Έλληνας λοχαγός Διαμάντης όταν το 1920, ο στρατός μας απελευθέρωνε την Αδριανούπολη. Όλοι την κοίταζαν με λύπη Στην είσοδο του Διοικητηρίου ήταν σκοπός Έλληνας χωροφύλακας. Στις 3 το απόγευμα παρέδωσε σε Γάλλο συνάδελφό του. Όλα είχαν τελειώσει…

                Οι Τούρκοι που κατείχαν πλέον την Αδριανούπολη, από τη 1 μ.μ. ύψωσαν τεράστια  τουρκική σημαία σε βυζαντινό πύργο, η οποία φαίνονταν από το Κάραγατς…

*Ο Γεώργιος Κατεχάκης

                Ο στρατιωτικός διοικητής αντιστράτηγος Γεώργιος Κατεχάκης μετέβη στην Κωνσταντινούπολη και από εκεί στην Αθήνα.

                Οι τελευταίοι Έλληνες υπάλληλοι επιβιβάσθηκαν σε τρένο που τους μετέφερε στην Κομοτηνή. Στο σταθμό του Κάραγατς, τους αποχαιρέτισε συγκινημένος ο Μητροπολίτης Πολύκαρπος, που έμεινε με το ποίμνιό του… Είχε αρχίσει να πέφτει χιόνι, έγραψε ο Πέτρος Λεβαντής. 
                Η ώρα της Νέας Ορεστιάδας έρχονταν…

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

ΠΗΓΕΣ

*Αρχεία εποχής εφημερίδων «Εσπερινή», «Μακεδονία», «Πατρίς»