Ήταν ο Καζαντζάκης κομμουνιστής;

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ http://www.kathimerini.gr/953927/article/politismos/vivlio/htan-o-kazantzakhs-kommoynisths

*Εκθέματα στο μουσείο «Νίκος Καζαντζάκης» στο χωριό Μυρτιά στο Ηράκλειο. Ο συγγραφέας είχε ταξιδέψει στα πέρατα της γης, συναντώντας τους πιο διάσημους πνευματικούς ανθρώπους της εποχής του.

Της κ. ΦΩΤΕΙΝΗΣ ΤΟΜΑΗ*

Στο διήμερο συμπόσιο που διοργάνωσε πρόσφατα η Διεθνής Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη, το ερώτημα του τίτλου απασχόλησε με κάθε αφορμή- είτε αυτό αφορούσε το λογοτεχνικό του έργο είτε τη σχέση του συγγραφέα με τις δημόσιες αρχές της χώρας- το σύνολο σχεδόν των εισηγητών.

Αναμφίβολα, ο Νίκος Καζαντζάκης υπήρξε μέγας. Μια προσωπικότητα παγκόσμιας ακτινοβολίας, πολύγλωσσος, με ασυνήθιστη για την εποχή του παιδεία και πολυταξιδεμένος, πράγμα δύσκολο με τα μέσα της εποχής, αν σκεφθεί κανείς ότι έφτασε μέχρι την Κίνα και την Ιαπωνία. Στα ταξίδια του εκείνα συνάντησε τους πιο διάσημους πνευματικούς ανθρώπους που ήσαν ήδη γνωστοί, όπως κι ο ίδιος άλλωστε: τον Μαγιακόφκι, τον Καμύ, τον Μπρετόν, τον Ελιάρ αλλά και ζωγράφους, όπως τον Ματίς, τον Σαγκάλ, τον Ντε Κίρικο. Με τους περισσότερους, μάλιστα διατήρησε στενή φιλία ως το τέλος της ζωής του.

*Ο Νίκος Καζαντζάκης στο γραφείο του

Υποψήφιος 14 φορές

Τα έργα του μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες της υφηλίου, ενόσω ζούσε. Δεκατέσσερις φορές, από το 1937 μέχρι τη χρονιά που άφησε την τελευταία του πνοή σε νοσοκομείο του Φράιμπουργκ το 1957 προτάθηκε για Νομπέλ. Το έχασε, όμως, όλες τις φορές κι έφταιξαν γι’ αυτό πολλοί. Από το επίσημο κράτος, γιατί τον θεωρούσε κομμουνιστή, αλλά και προσωπικές αντιζηλίες, που το μόνο που κατάφεραν ήταν να αναδείξουν το μέγεθος του ανδρός και το μεγαλείο της ψυχής του.

Ίσως κανείς  άλλος συγγραφέας της χώρας μας δεν διασύρθηκε όσο αυτός. Σε δύο ανώνυμες επιστολές ιδιωτών, η πρώτη ναυτικού και η δεύτερη κυρίας με διεύθυνση επί της οδού Πατησίων απευθυνόμενη προς τον Αλέξανδρο Παπάγο, που σώζονται στο Διπλωματικό Αρχείο ΥΠΕΞ, εκτός από «κατακόκκινος κομμουνιστής» κατηγορείται και ως λεπρός «που έκρυβε μετ’ επιμελείας και μεγάλης μυστικότητος την εκτεταμένη λέπρα του», κατέληγε δε η ανώνυμος κυρία ως εξής: «Σας υπενθυμίζω, Κύριε Πρόεδρε, ότι ο σύντροφος Καζαντζάκης κατά το κίνημα ’44-’45 με τυπωμένα φυλλάδια προέτρεπε τους Κουκουέδες να σφάζουν γυναικόπαιδα».

Πώς όμως ήταν δυνατό να έχει χαρακτηριστεί από το 1927, μετά την επιστροφή του από τη Μόσχα όπου είχε προσκληθεί επίσημα για τα δεκάχρονα της Οκτωβριανής Επανάστασης, και την εκεί γνωριμία του με τον Παναΐτ Ιστράτι με τον οποίο συμπορεύθηκε σε εκδήλωση μαζί με τον Δ. Γληνό στο θέατρο Αλάμπρα, και συνελήφθη μάλιστα, να χρίζεται τον Νοέμβριο του 1945  υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου στην κυβέρνηση Θεμιστοκλή Σοφούλη; Για να διοριστεί μετά την παραίτησή του λίγους μήνες αργότερα στην UNESCO;

Μπορεί οι κρατικές υπηρεσίες να του στέρησαν, με εξαίρεση την Ιταλία και για δίμηνη μόνο παραμονή, τη βίζα για Ισπανία και Αμερική, παρά τις θετικές εισηγήσεις του πρέσβη στο Παρίσι Ρ. Ραφαήλ (ο Καζαντζάκης ζούσε μόνιμα εγκατεστημένος στην Αντίμπ της Ν. Γαλλίας), τίποτε όμως δεν εμπόδισε το έργο του να εξαπλωθεί και να αγαπηθεί σε  όλες τις ηπείρους.

Δεν κατηγορήθηκε, όμως, μόνο για τις αριστερές του ιδέες. Κατακρίθηκε για μία σειρά από γεγονότα, όπως για τις συνεντεύξεις που πήρε από τον Φράνκο και τον Μουσολίνι στο πρόσωπο των οποίων διέγνωσε με έκδηλο θαυμασμό ηγετικά χαρακτηριστικά, την απογοήτευσή του από την πορεία που έπαιρναν τα σοσιαλιστικά πράγματα επί Στάλιν στην ΕΣΣΔ, τη στάση του απέναντι στον διωγμό της Καθολικής Εκκλησίας και του ίδιου του Πάπα, αλλά και της Ιεράς Συνόδου της Ελλαδικής Εκκλησίας (ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας απέφυγε να πάρει θέση).

Σε άρθρο του Αιμίλιου Χουρμούζιου στην «Κ» (φύλλο 26/1/1954) «Περί πνευματικού Μακαρθισμού» που υπέκρυπτε η εμπάθεια εκκλησιαστικών κύκλων κατά του Καζαντζάκη, ο ανώνυμος αρθρογράφος της εφημερίδας «Εστία» την επομένη θα υπογράψει ως «Κρητικός» άρθρο αντεπιτιθέμενος και παραφράζοντας τον τίτλο της πρώτης γράφοντας «Περί Καθαρμισμού». «Ο καπετάν Μιχάλης» και «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται» θα απαγορευθούν κι ο ίδιος ο συγγραφέας θα κάνει λόγο σε συνεντεύξεις του στον ξένο Τύπο «για αποσύνθεση της εποχής ηθική, ψυχική, οικονομική που έκανε τον κόσμο να βρωμάει, έναν πραγματικό μεσαίωνα».

Στο ερώτημα που τέθηκε στον τίτλο του άρθρου, η απάντηση δεν μπορεί παρά να είναι μία: ο Νίκος Καζαντζάκης ούτε άθεος υπήρξε αλλά ούτε και στρατευμένος κομμουνιστής. Ήταν ένας ελεύθερος άνθρωπος, μια άσβεστη λυχνία που επαγρυπνούσε απέναντι σε κάθε πρόκληση της ζωής, και προκλήσεις έζησε πολλές πριν και μετά τον πόλεμο όταν οι μεταπολεμικές ηγεσίες χρησιμοποιούσαν κάθε μέσο για να ριζωθούν στην εξουσία. Γι’ αυτούς εκπροσωπούσε το χειρότερο και πιο απειλητικό είδος εχθρού.

*Ο Νίκος Καζαντζάκης σε ομιλία του στο BBC

Νεωτερισμός

Έτοιμος ανά πάσα στιγμή να περάσει από εξετάσεις τις δικές του ιδέες, εκείνες που υπερασπίστηκε με πάθος κι έβλεπε να παραπαίουν, θεώρησε χρέος του να οδηγήσει τους σύγχρονούς του μέσα από τα μονοπάτια της δικής του σκέψης φέγγοντας με το φως της δικής του ψυχής τον δρόμο, για να πιάσουν μόνοι τους τα μηνύματα των καιρών. Και αυτό κάνει ακόμα σήμερα. Να, γιατί δεν είναι κοινότοπο αλλά νεωτερισμός να ασχολείται κανείς σήμερα με τον Καζαντζάκη και το έργο του.

Προ πάντων, όμως, ο Νίκος Καζαντζάκης υπήρξε ένας ευγενικός άνδρας που δεν δίσταζε να συγχαίρει και να συγχωρεί τους αντιπάλους του και κάτι ακόμα σπουδαίο που αξίζει να ειπωθεί εδώ. Στην απαίτηση της δεύτερης συζύγου του Ελένης Σαμίου να απαγορεύσει στη Γαλάτεια να χρησιμοποιεί το επίθετό του, της απάντησε με αυστηρότητα κι έδειξε γαλαντομία και σεβασμό στην πρώτη του γυναίκα γιατί πίστευε ότι έτσι τον τιμούσε κι ας είχε παντρευτεί μετά τον χωρισμό τους τον επίσης διάσημο Μάρκο Αυγέρη...

*Η κ. Φωτεινή Τομαή είναι πρεσβευτής - συγγραφέας.