Η κατάλυση της ελευθερίας του Τύπου

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ   http://www.kathimerini.gr/914411/article/epikairothta/ellada/h-katalysh-ths-eley8erias-toy-typoy 

*21 Απριλίου 1967. Το τελευταίο φύλλο της «Κ». Η Ελένη Βλάχου έκλεισε τις εφημερίδες της την ημέρα του πραξικοπήματος.

Γράφει ο κ. ΓΙΑΝΝΗΣ Π. ΤΖΑΝΝΕΤΑΚΟΣ*

Στοιχειώδες καθήκον και αναγκαία πρόνοια κάθε έμφρονος και νουνεχούς δικτάτορα είναι να άρει την ελευθερία του Τύπου. Να επιβάλει δε αυθωρεί και παραχρήμα μόλις καταλάβει την εξουσία, απόλυτη και καθολική λογοκρισία. Η χούντα των απριλιανών τηρεί δεόντως τα ανωτέρω. Ακολουθεί τους κανόνες του συνετού συνωμότη. Και μάλιστα στην προκειμένη περίπτωση προτού καν επιχειρήσει να ενδυθεί τον έστω διάτρητο μανδύα σχετικής νομιμότητας: της κηρύξεως δηλ. της χώρας σε κατάσταση πολιορκίας.

 Ήδη, λίγο μετά τα μεσάνυχτα της 20/21 Απριλίου ουλαμοί από στρατιώτες και υπαξιωματικούς εισβάλλουν στα τυπογραφεία των εφημερίδων. Κραδαίνουν περίστροφα. Διακόπτουν βιαίως την εκτύπωση των φύλλων. Μερικά από αυτά έχουν προλάβει και περιλαμβάνουν στην ύλη τους έστω μονόστηλα, τα οποία αναφέρουν πληροφορίες ότι σημειώνονται νυκτερινές κινήσεις αρμάτων και μονάδων. Διατυπώνουν φόβους περί εκτροπής. Ελάχιστα από αυτά τα φύλλα δεν καταστρέφονται. Και πάντως δεν κυκλοφορούν. Τα τυπογραφεία, μάλιστα, των δύο εφημερίδων της Αριστεράς, της «Αυγής» και της «Δημοκρατικής Αλλαγής» υφίστανται βανδαλισμούς. Τα αρχεία κατάσχονται. Οι υπεύθυνοι της έκδοσης συλλαμβάνονται.

Καταλύεται, όθεν, η ελευθερία του Τύπου, αφού η εκτύπωση και η κυκλοφορία, τουτέστιν η έκδοση των εφημερίδων, απαγορεύονται. Τα δε ήδη συντεταγμένα κείμενα δεν τίθενται στη διάθεση του κοινού, οπότε αυτό στερείται την πληροφόρησή του. Σύμφωνα με τα επιστημονικώς κρατούντα, δεν υφίσταται πλέον αυτή η ελευθερία. Επιπροσθέτως, από την αρχή του πραξικοπήματος, οι ραδιοθάλαμοι του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας στο Ζάππειο έχουν καταληφθεί. Μεταδίδονται δημώδη άσματα. Κατά διαστήματα γνωστοποιείται ότι οι Ένοπλες Δυνάμεις έχουν αναλάβει «τας τύχας του Έθνους» άνευ άλλου τινός. Έρεβος στην ενημέρωση. Αρκετή ώρα αργότερα ανακοινώνεται ότι σύμφωνα με Βασιλικό Διάταγμα η χώρα κηρύσσεται σε κατάσταση πολιορκίας, ενώ αναστέλλεται η ισχύς των διατάξεων ένδεκα άρθρων του Συντάγματος. Χωρίς αυτά, το ατελές Σύνταγμα του 1952 παραλύει ολοσχερώς, οπότε και ο Τύπος παύει να προστατεύεται και να λειτουργεί ελεύθερα. Περιπίπτει σε καθεστώς λογοκρισίας και δη προληπτικής.

*Η αρχική έδρα της λογοκρισίας στην οδό Ζαλοκώστα. Αργότερα επεκτάθηκαν οι υπηρεσίες της και στο διπλανό κτίριο, που μόλις φαίνεται αριστερά.

Οι μηχανισμοί ελέγχου της ενημέρωσης

Το υφυπουργείο Τύπου και Πληροφοριών, καθώς και η συναφής Γραμματεία εδρεύουν στην οδό Ζαλοκώστα κατέναντι της δευτερεύουσας εισόδου του υπουργείου Εξωτερικών. Διαθέτουν έκπαλαι μηχανισμούς, οι οποίοι παρακολουθούν- όρος σαφώς ηπιότερος του ελέγχου- τον Τύπο, τόσο του εσωτερικού όσο και του εξωτερικού. Υφίσταται και ανάλογη νομοθεσία: Ο δρακόντειος νόμος 1092/1938 μεταξικής εμπνεύσεως και δομής, όπως εμπλουτίζεται- φευ- επί κοινοβουλευτισμού, καθώς και ο κατοχικός 1108/1942 περί θεαμάτων, ο οποίος θεσπίζει Επιτροπές Ελέγχου (λογοκρισίας). Υπάρχει η υποδομή και το εξειδικευμένο έμψυχο υλικό. Τούτο ενισχύεται, όσον αφορά τον Τύπο, εν ριπή οφθαλμού από διάφορα παραδημοσιογραφικά περιτρίμματα, δωσιλογίσκους, ψυχικά διαταραγμένους, παραπονουμένους ώς παραγνωρισμένους, μικρεμπόρους και μεταπράτες της απριλιανής συλλογιστικής και λοιπούς προθύμους. Οι αναγκαίες, ώστε να τηρηθεί προσχηματική νομιμότητα, διοικητικές αποφάσεις υπογράφονται και κυκλοφορούν ταχύτατα. Προσδιορίζονται επακριβώς οι διαδικασίες λογοκρισίας των προς δημοσίευση κειμένων. Γνωστοποιούνται, μάλιστα, σε εκείνες τις εφημερίδες, οι οποίες μετά σύντομη κι εντατική (περί)σκεψη αποφασίζουν με ισχυρό σκεπτικό να συνεχίσουν να εκδίδονται. Διακόπτουν, πάντως, με εξίσου ισχυρό αντίθετο σκεπτικό η «Καθημερινή», η «Ελευθερία», η «Μεσημβρινή», η «Αθηναϊκή», ο «Ανένδοτος» κ.λπ.

Είναι χαρακτηριστικό του κλίματος των πρώτων ημερών, ότι ένας από την ακραία συντηρητική πτέρυγα της ΕΡΕ κατ’ επάγγελμα επιχειρηματίας και βουλευτής στις εκλογές του 1961 και 1963, αλλά όχι του 1964, με ιδιόρρυθμη συμπεριφορά στους αθηναϊκούς κοσμικούς κύκλους και συγγραφέας βιβλίου με τον εύγλωττο και παραπεμπτικό τίτλο «Ο αγών μας» προσφέρεται ομού μετά του περιστρόφου του να αναλάβει τα ηνία στη Ζαλοκώστα και να καθοδηγεί τον έλεγχο του Τύπου. Προφανώς διαθέτει δεσμούς είτε με τον κορμό είτε με κλάδους της «Επαναστατικής Επιτροπής». Αλλά ως φαίνεται, όχι επαρκείς. Ούτε υφυπουργός ονομάζεται ούτε παραμένει επί πολύ στο λαμπρής αρχιτεκτονικής κτίριο παρά το απειλητικό ύφος χιλίων καρδιναλίων που περιφέρει.

Η καταβύθιση στον βόρβορο των λογοκριτικών δραστηριοτήτων έστω και μετά μισόν αιώνα προκαλεί απώθηση και ναυτία. Ίσως, όμως, αυτή η καταβύθιση να μην κρίνεται περιττή τώρα, αφού ο περιορισμός της ελευθερίας στον Τύπο συντελείται αδιακόπως όχι μόνο σε τριτοκοσμικές χώρες, αλλά και στην ίδια την Ευρώπη. Τα κρούσματα σε Ουγγαρία, Πολωνία, ΠΓΔΜ, Τουρκία κ.λπ., παραπέμπουν λίγο έως πολύ και καθ’ όσον αφορά την Ελλάδα στην απριλιανή επταετία. Βέβαια και η τρέχουσα κατάσταση εδώ δεν θεωρείται ούτε ιδανική ούτε ειδυλλιακή.

Πεδίο αναμέτρησης

Εν πάση περιπτώσει, οι εγκάθετοι της Ζαλοκώστα ποδηγετούν την ενημέρωση της κοινής γνώμης. Στον εσμό των λογοκριτών ηγείται, επικουρούμενος και από χαμηλοτέρου βαθμού συναδέλφους του, ένας τότε συνταγματάρχης με το τουρκογενές επώνυμο, Βρυώνης, προαχθείς αργότερα επ’ ανδραγαθία εντός του κτιρίου σε ταξίαρχο, όπως λέγεται. Είναι ιταμός, προκλητικός, προσβλητικός. Θεωρεί εαυτόν διανοούμενο και συγγραφέα. Γιατί όχι και έγκριτο δημοσιογράφο. Σε καθημερινή βάση η Ζαλοκώστα καθίσταται πεδίο αναμέτρησης ενός αντίρροπου ζεύγους: Λογοκριτές και λογοκρινόμενοι. Διαπιστευμένοι δημοσιογράφοι από κάθε εφημερίδα «προσάγουν» τα δυνάμει ύποπτα κείμενα. Διαβάζονται με υπηρεσιακό ζήλο από τους «λειτουργούς». Κατά κανόνα τα περικόπτουν ή αλλάζουν ουσιωδώς τη διατύπωσή τους. Εγείρονται από τους κομιστές δημοσιογράφους λελογισμένες αντιρρήσεις. Αρχίζει άνισος και αμοιβαίως υποκριτικός διάλογος. Όταν αποβαίνει άκαρπος, καταφεύγουν σε προϊσταμένη δευτεροβάθμια κρίση. Όταν το δούναι και λαβείν οδηγείται σε αδιέξοδο αποφαίνεται τελεσίδικα η Υπηρεσία. Η ενημέρωση ασφυκτιά και διότι τα κείμενα όχι μόνο αποδιοργανώνονται, αναδιατάσσονται, ανασκολοπίζονται, αλλά προσδιορίζεται και σε ποιο σημείο ποιας σελίδας θα δημοσιευθούν! Τι τίτλος θα χρησιμοποιηθεί! Με τι μεγέθους τυπογραφικά στοιχεία θα συντεθούν!

Παράλληλα, οι... Αρχές συντάσσουν καταλόγους απαγορευμένων βιβλίων κάθε φύσης. Όπως οι καθολικοί εκδίδουν τον μεσαίωνα τον Index Librorum Prohibitorum, όπως πράττει και το χιτλερικό καθεστώς. Δεν ρίπτονται στην πυρά, απλώς αφαιρούνται από τους κατόχους. Αργότερα εμφανίζονται στο παραεμπόριο με τιμές ευκαιρίας! Πάντως, στην απαγόρευση περιλαμβάνονται εκτός από τα μαρξιστικά και όσα υπογράφουν όλοι οι αριστεροί συγγραφείς συλλήβδην. Αλλά και βιβλία αλλοδαπών συναδέλφων τους των οποίων τα επώνυμα λήγουν σε -ωφ, -φσκυ,-ιτς, -ιν, -οβα, -ινα κ.λπ. Έτσι περιλαμβάνονται ακόμα και αντιφρονούντες όπως οι Σολζενίτσιν, Ναμπόκωφ, Μπουλκάκωφ και άλλοι. Μερικούς μήνες αργότερα και πάντως εντός του 1967 αρχίζει με επιμέλεια της Ζαλοκώστα η «παραγωγή» άρθρων, αρθριδίων, σχολίων και αναλύσεων προοριζομένων να δημοσιευθούν υποχρεωτικώς στις εφημερίδες. Άρα η δικτατορία όχι μόνο προσδιορίζει σε ποιο βαθμό θα ενημερώνεται η κοινή γνώμη από τα εγχώρια ΜΜΕ, αλλά τη βομβαρδίζει κιόλας με χονδροειδή προπαγάνδα περιστρεφόμενη στη νομοτελειακή αναγκαιότητα να εκραγεί η «Επανάστασις». Να παταχθεί η φαυλοκρατία. Να εξουδετερωθεί ο ανυπόληπτος παλαιός πολιτικός κόσμος και λοιπά φληναφήματα. Αυτή όμως, η κοινή γνώμη έστω και εάν σιωπά και δείχνει να υπνώττει, έχει τη δυνατότητα να καταφεύγει στην ακρόαση των ελληνικών αναβαθμισμένων εκπομπών που μεταδίδονται από πολλές ευρωπαϊκές χώρες.

*Ο υφυπουργός Τύπου Γεώργιος Γεωργαλάς

Από την προληπτική στην κατασταλτική λογοκρισία

Τον Οκτώβριο 1969 το καθεστώς αισθάνεται ασφαλές. Σχεδόν όλοι οι πυρήνες της αξιοσέβαστης δυναμικής αντίστασης έχουν εξουδετερωθεί. Παράλληλα, κρίνει ότι πρέπει να εξωραΐσει την εικόνα του στο εξωτερικό. Αντικαθιστά, λοιπόν την προληπτική με την κατασταλτική λογοκρισία. Εκδίδει δε και έναν εξοντωτικό νόμο περί Τύπου. Αυτού του είδους η ρύθμιση οδηγεί το μεν στη διαλυτική αυτολογοκρισία, το δε στο ενδιαφέρον παίγνιο κατά το οποίο οι τολμητίες δημοσιογράφοι δοκιμάζουν την ανοχή και την αντοχή του καθεστώτος. Το τελευταίο μάλιστα προβαίνει και σε εσωτερικές αναδιευθετήσεις. Συγκεκριμένα, αναθέτει από τα μέσα του 1970 τη Ζαλοκώστα στον Γ. Γεωργαλά επαγγελματία σοβιετολόγο, προπαγανδιστή και αγκιτάτορα με νεανικό κομμουνιστικό παρελθόν ως πρόσφυγας του εμφυλίου και με εξειδικευμένες σπουδές στην Ουγγαρία. Ο επιστήμονας διοχετεύει τη δραστηριότητά του στην προπαγανδιστική ωραιοποίηση του καθεστώτος απέναντι στο εσωτερικό και εξωτερικό, «παραμελώντας» τη λογοκρισία. Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και ο διάδοχός του από τον Αύγουστο του 1971 δημοσιογράφος και παλαίμαχος σοσιαλδημοκράτης Βύρων Σταματόπουλος. 

*Ο υφυπουργός Τύπου της δικτατορίας Βύρων Σταματόπουλος

Επίσης, αναλαμβάνει με αμελητέα επιτυχία να εμπλουτίσει το δυναμικό της δικτατορίας με παλαιούς συναδέλφους του. Πάντως, διατηρείται ο προληπτικός έλεγχος θεαμάτων και ακροαμάτων, αλλά εκχωρείται ατύπως η «αρμοδιότητα» της κατασταλτικής λογοκρισίας ως προς τον Τύπο στους διωκτικούς μηχανισμούς της Αστυνομίας, της Χωροφυλακής και του Ειδικού Ανακριτικού Τμήματος της ΕΣΑ. Στελέχη τους αναλαμβάνουν να φρονηματίζουν με λόγους ή με ράβδους τους «παραβάτες». Ταυτόχρονα ευπειθείς εισαγγελείς ασκούν διώξεις σε δημοσιογράφους. Ευπειθέστεροι δε δικαστές απαγγέλλουν βαριές ποινές, όπως π.χ. εναντίον των υπευθύνων της εφημερίδας «Έθνος» τον Απρίλιο του 1970, οι οποίοι εγκλείονται στις φυλακές και διακόπτεται η έκδοση. Τα φύλλα της εφημερίδας «Βραδυνή» της 23.4.1973 που δημοσιεύουν δήλωση του Κ. Καραμανλή αμέσως κατάσχονται. Την ίδια περίοδο ο Περικλής Πάγκαλος, ένας από τους τρεις εκδότες του κυκλοφορούντος από τον Μάρτιο 1972 πρώτου αντιχουντικού περιοδικού «Προσανατολισμοί» συλλαμβάνεται, εξαφανίζεται στα κρατητήρια του ΕΑΤ/ΕΣΑ και βασανίζεται έως τον Ιούλιο. Το περιοδικό «Αντί» απαγορεύεται αμέσως τον Μάιο 1972. Ο εκδότης του περιοδικού «Πολιτικά Θέματα» Γιάννης Χορν φυλακίζεται λίγο πριν από το δημοψήφισμα του 1973.

*Οι υπεύθυνοι της εφημερίδας "Έθνος" κατά τη δίκη τους

Αυτά τα ενδεικτικά παραδείγματα αποδεικνύουν ότι ως προς τους λειτουργούς του Τύπου η κατασταλτική λογοκρισία δυνατόν να είναι πλέον επικίνδυνη από την προληπτική. Βεβαίως, όσο διαρκεί η πρώτη, παρέχεται η δυνατότητα στους δημοσιογράφους να εκμεταλλεύονται τις εκούσιες ρωγμές τις οποίες «παρέχει» το καθεστώς με βάση τις σκοπιμότητές του. Περαιτέρω, οι ίδιοι δημοσιογράφοι μπορούν να προκαλούν ρωγμές με την ευρηματικότητα στη γραφή τους, με υπονοούμενα, με συμβολισμούς, με έλλογη κριτική. Φυσικά όλα αυτά συναρτώνται με την αυταπάρνηση και την αυτοθυσία κάθε υπογράφοντος. Τέτοιες περιπτώσεις είναι του Βάσου Βασιλείου στη «Βραδυνή», του Θανάση Κανελλόπουλου στο «Βήμα», των σχολιαστών στους «Προσανατολισμούς». Το φθινόπωρο του 1973, με την επί μέτρω φιλελευθεροποίηση, ημιαποκαθίσταται η ελευθερία του Τύπου. Καταλύεται όμως, με βάρβαρο τρόπο την 25η Νοεμβρίου. Ο νέος δικτάτορας φέρνει τον όλεθρο σε όλα τα επίπεδα. Δικαιώνεται πάντως αναδρομικώς ο Ηράκλειτος, ο οποίος ισχυρίζεται ότι: «Ποταμώ ουκ έστιν εμβήναι δις τω αυτώ». Η λύτρωση, όμως, έρχεται με βαρύτατο τίμημα...

*Ο κ. Γιάννης Π. Τζαννετάκος είναι δημοσιογράφος, συνεκδότης του περιοδικού «Προσανατολισμοί» (1972-1985).