Μικρές ιστορίες της μεγάλης κατάρας του Εμφυλίου

*Περίπολος στρατιωτών στην περιοχή της Κόνιτσας 

Από τα... παραλειπόμενα

του εμφυλίου πολέμου

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

               Ο εμφύλιος πόλεμος, σε κάθε χώρα, είναι μια κατάρα. Μια τέτοια κατάρα δοκίμασε η χώρα μας αμέσως μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Κράτησε από το 1946 έως το 1949. Σκόρπισε το θάνατο και την καταστροφή και στις δυο αντιμαχόμενες μερίδες. Οι πληγές σε ορισμένες περιπτώσεις παραμένουν ακόμα ανεπούλωτες. Στα νεκροταφεία πόλεων και χωριών υπάρχουν μνήματα ανθρώπων που έχασαν τη ζωή τους πολεμώντας ανελέητα, στα βουνά της πατρίδας μας. Και υπάρχουν νεκροί, που σκόρπισαν τα κόκκαλά τους, εκεί που σκοτώθηκαν και δεν βρέθηκαν ποτέ, για να τους κάνουν οι δικοί τους ένα απέριττο μνήμα.

                Η φρίκη αυτού του πολέμου, έχει αποτυπωθεί στις περιγραφές των μεγάλων μαχών,  στα απομνημονεύματα των πρωταγωνιστών, στις σελίδες των εφημερίδων της εποχής και στην μνήμη των ανθρώπων, που έζησαν εκείνη την εποχή και ζουν ακόμα.

                Ένα είναι αναμφισβήτητο γεγονός: Όταν μετά την λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και την ήττα του ναζισμού και του φασισμού, οι λαοί της Ευρώπης, σήκωναν τα μανίκια και έπεφταν με τα μούτρα στη δουλειά για να ανασυγκροτήσουν τις χώρες τους, στην Ελλάδα πολεμούσαμε μεταξύ μας, με υποδαύλιση και απέξω, και προσθέταμε θανάτους και ερείπια, σε όσα έμειναν από την γερμανική, την ιταλική και τη βουλγαρική λαίλαπα!

                Στο άρθρο αυτό δεν θα περιγράψουμε μεγάλες μάχες και σφοδρές συγκρούσεις. Δεν θα περιγράψουμε προσωπικούς ηρωισμούς ούτε της μιας ούτε της άλλης πλευράς. Θα περιγράψουμε μικρά, ίσως και ταπεινά περιστατικά της καθημερινότητας των μαχόμενων. Με κοινό παρονομαστή την περιρρέουσα ατμόσφαιρα φρίκης ένθεν κακείθεν, συμβουλευόμενοι τα στρατιωτικά και άλλα αρχεία.

*Τάφοι παντού και άλλοι τόσοι άταφοι νεκροί στα βουνά... Τραγωδία!

“Ηκούγοντο αι οιμωγαί των τραυματισθέντων…”

                Μια φράση που συναντούν πάρα πολύ συχνά οι μελετητές του Εμφυλίου είναι : «Ηκούγοντο αι οιμωγαί των τραυματισθέντων…». Είναι η φράση, που και σήμερα ακόμα προκαλεί ανατριχίλα. Υπάρχει σε όλα σχεδόν τα ημερολόγια των μονάδων οι οποίες είχαν πολεμική εμπλοκή. Στις διάφορες συγκρούσεις υπήρχαν σχεδόν πάντα τραυματίες. Στρατός αλλά και αντάρτες, φρόντιζαν με περισσή επιμέλεια, να μεταφέρουν τους τραυματίες μακριά από το πεδίο της μάχης για να μην πέσουν στα χέρια των αντιπάλων. Μέσα στην άγρια νύχτα, στο απόλυτο σκοτάδι που δεν διέκρινες σκιές και σχήματα, παρά μόνο κρότους και φωνές, μπορούσες να ακούσεις. Και οι φωνές, όταν δεν ήταν προστάγματα των επικεφαλής, συνήθως ήταν κραυγές πόνου των τραυματιών και των δύο πλευρών.

*Ηκούοντο οιμωγαί τραυματισθέντων...

                Μια άλλη συνήθης φράση των στρατιωτικών εγγράφων της εποχής ήταν τα  «ίχνη τα αίματος». Μετά από κάθε περιοχή που καταλάμβαναν είτε οι αντάρτες είτε ο στρατός, ερευνούσαν και από τα ίχνη αίματος στα μονοπάτια έβγαζαν συμπεράσματα για το μέγεθος της νίκης τους…  Όμως όλα ήταν ίχνη αίματος, ελληνικού!

*Η φρίκη της γάγγραινας

                Υπήρχαν και χειρότερα. Όπως η περίπτωση ενός αντάρτη, που βρέθηκε το 1947 από τους στρατιώτες στην ευρύτερη περιοχή της Άρνισσας, τραυματισμένος. Ο συγκεκριμένος αντάρτης κατά τη μεταφορά του στο νοσοκομείο πέθανε, προσβληθείς από γάγγραινα, γιατί είχε μείνει αβοήθητος στο δάσος επί τρεις μέρες!!! Τι φρίκη…

*Όταν η Ελλάς προστάξει...

«Ωθήσατε πάση θυσία άνδρας σας»!!!

                Η ζωή στο μέτωπο ήταν αδυσώπητη για στρατιώτες και αντάρτες. Η πίεση από τους επικεφαλής για νίκη, τεράστια. Ποιος τολμούσε να αμφισβητήσει την αυθεντία των ανωτέρων; Και στα δυο στρατόπεδα.  Οι διαταγές ήταν σκληρές και άκαμπτες. Όπως για παράδειγμα τον Οκτώβριο του 1948, όταν τα Τάγματα Πεζικού 502, 504 και 507 έλαβαν σήμα της προϊσταμένης Ταξιαρχίας τους, που έλεγε: «Η μη κατάληψις των τεθέντων αντικειμενικών σκοπών δια σήμερον θα αποτελέση παράβασιν στρατιωτικής εντολής. Stop. Ωθήσατε πάση θυσία άνδρας σας. Stop. Όταν η πατρίς δίδει εντολάς ουδείς δικαιούνται να σκέπτεται ή να ενεργή ή υπολογίζη. Stop. Η στοργή όλων μας δεν έχει θέσιν όταν η Ελλάς προστάζει. Stop. Σας επαναλαμβάνω την εντολήν. Stop. Θα καταλάβητε οπωσδήποτε σήμερον τους αντικειμενικούς σας σκοπούς. Stop”.

                Από την άλλη πλευρά, πολλές φορές οι αιχμάλωτοι κρατούσαν σκληρή στάση. Όπως συνέβη με τον αρχηγό αντάρτικου συγκροτήματος Καραϊσκάκη (κανονικό επώνυμο Γεώργιος Καραγιάννης) που δρούσε στην ορεινή περιοχή του νομού Ιωαννίνων. Όταν συνελήφθη αιχμάλωτος και τραυματισμένος (30 Οκτωβρίου 1947) από το στρατό, εξήγησε ότι στην επίθεση εναντίον του χωριού Δεμάτι των Ζαγοροχωρίων, στις 23 Οκτωβρίου 1947, πήραν μέρος τρία τάγματα ανταρτών τα οποία υπέστησαν μεγάλες απώλειες. Όταν όμως προχώρησε η ανάκρισή του από αξιωματικούς του 581 Τάγματος Πεζικού «ούτος ήρνήθη να καταθέση τι δια τους συμμορίτας εμμένων πιστός εις τας ιδέας του»  έγραψαν στο Ημερολόγιο της μονάδας… Τρείς μέρες αργότερα ένας κάτοικος από το γειτονικό Βοτονάσι ανέφερε πως ο Καραγιάννης, που τελικά υπέκυψε στα τραύματά του ήταν ο καπετάν Αριστείδης!!! Μπερδέματα… Και όμως αργότερα στις 28 Νοεμβρίου, ένας αιχμάλωτος αντάρτης ανέφερε ότι στην τελευταία εκείνη μάχη σκοτώθηκε ο καπετάνιος τους ονόματι … Αριστείδης… Μπερδέματα ασταμάτητα…

                Παρ’ όλα αυτά και την αυστηρότητα των εντολών των ανωτέρων, λιποταξίες σημειώνονταν συνεχώς. Πιο πολλές από την πλευρά των ανταρτών, που πολλοί κυρίως επιστρατευθέντες βιαίως, με την πρώτη ευκαιρία παραδίδονταν στον στρατό.

... και σκηνή θεάτρου!

Θέατρα και γραμμόφωνα!

                Το πάθος για ζωή υπήρχε και στα δυο αντιμαχόμενα στρατόπεδα. Νέοι άνθρωποι ήταν, που ήθελαν να ζήσουν τη ζωή τους. Να διασκεδάσουν. Να γελάσουν. Να ψυχαγωγηθούν. Και όταν έβρισκαν ευκαιρία, δεν παρέλειπαν να το κάνουν με όποιο τρόπο μπορούσαν μέσα στις απάνθρωπες συνθήκες ενός εμφυλίου.

                Το 523 Τάγμα Πεζικού το Μάρτιο του 1948 δρούσε στο νομό Τρικάλων. Από εγγραφή της 3^ης Μαρτίου στο Ημερολόγιο του Τάγματος πληροφορούμαστε ότι το σωματείο «Φίλοι Στρατού» Τρικάλων οργάνωσε ψυχαγωγική βραδιά για τους στρατιώτες στους οποίους προσφέρθηκαν αναψυκτικά, γλυκά και τσιγάρα «υπό τους ήχους δε την ορχήστρας της ΙΧ Μεραρχίας εχορεύθησαν Ελληνικοί και Ευρωπαϊκοί χοροί, απηγγέλθησαν ποιήματα και ετραγουδήθησαν άσματα, έληξε δε η ωραία αύτη συγκέντρωσις  την 9.45 μ.μ. εν μέσω ζωηρών εκδηλώσεων και μεγάλου ενθουσιασμού των στρατιωτών».

*Η μπομπότα των ανταρτών...

                Στο ημερολόγιο ενός Τάγματος Πεζικού διαβάζουμε στις 2 Σεπτεμβρίου 1949, πως όταν ο στρατός κατέλαβε υψώματα που κατείχαν οι αντάρτες, ανακάλυψε «πολυτελείς εγκαταστάσεις διαμονής αρχηγείου». Επρόκειτο για το αρχηγείο της VI Μεραρχίας των ανταρτών, στα ορεινά του νομού Σερρών σχεδόν εν επαφή με τα Βουλγαρικά σύνορα.  Όσο πολυτελείς μπορούσαν να είναι επάνω στα βουνά… Έστω! Και μαζί ανακάλυψαν  «πίσταν χορού, σκηνήν θεάτρου, υελόφρακτα διαμερίσματα, αρτοκλιβάνους, τυπογραφείον πλήρες εν λειτουργία, σιδηρουργεία, συνεργεία κατασκευής ξύλινων ναρκών, ανατιναχθέν αναρρωτήριον, επιδεσμικόν υλικόν εν αφθονία, ποσότης μαλλιών,  30 σάκκοι αλεύρων, 50 οκάδες φασόλια, δύο βαρείς όλμοι καταστραφέντες χθες, έν πολυβόλον Βίκερς και διάφορα άλλα υλικά». Αν και ο Εμφύλιος είχε τερματισθεί και επίσημα λίγες μέρες νωρίτερα…  Όμως οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις συνεχίζονταν…

                Θέατρο όμως έβλεπαν ίσως συχνότερα και οι φαντάροι… Είχαν άλλωστε μεγαλύτερες δυνατότητες.

                Παράδειγμα οι άνδρες του 509 Τάγματος Πεζικού που δρούσε στην Μελίκη. Τότε στις 20 Μαρτίου 1949, το επισκέφθηκε ο νέος διοικητής της Ταξιαρχίας ταξίαρχος Αθανάσιος Δασκαρόλης, ο οποίος μεταξύ άλλων παρακολούθησε με το διοικητή του Τάγματος Λάμπρο Μπέκα και θεατρική παράσταση πατριωτικού περιεχομένου στο σχολείο της Μελίκης.

*Χριστούγεννα του 1947 στα ορεινά του Έβρου. Απώλεια, ο φόνος 5 ημιόνων...

                Και αν τα Χριστούγεννα σε βρούνε στα βουνά; Αν δεν αντιμετωπίζεις άμεση επίθεση του αντιπάλου το γλεντάς, με ό,τι βρεις. Όπως έγινε στις 25 Δεκεμβρίου 1947 στο 524 Τάγμα Πεζικού.  Δρούσε τότε στα ορεινά, της Καρδίτσας. Έτυχε να είναι καλός και ο καιρός. «Η εορτή των Χριστουγέννων εορτάσθη πολύ καλώς. Το συσσίτιον των στρατιωτών των λόχων ήταν πολύ καλό. Εις όλους τους λόχους υπήρχεν ευθυμία (χορός- τραγούδι)». Αν και ο θάνατος καραδοκούσε.

                Επάνω στα αντάρτικα η ζωή ήταν σκληρή και ανελέητη. Πείνα, ψείρα, κακουχίες και ο θάνατος να παραμονεύει σε κάθε βήμα. Μια ελάχιστη διασκέδαση, ήταν κάτι. Όμως κάποιοι αντάρτες δεν είχαν ούτε αυτό το κάτι… Πάντως σε μια περίπτωση, κατόρθωσαν νωρίς- νωρίς να βρουν ένα γραμμόφωνο. Αλλά και αυτό δεν κράτησε πολύ. Τους χάλασε. Έτσι όταν στις 5 Μαΐου 1947 το 526 Τάγμα Πεζικού το 1947, κατέλαβε τα λημέρια τους στην Πίνδο, Νοτιοδυτικά της Καλαμπάκας, βρήκε και κατέσχεσε το… χαλασμένο γραμμόφωνο μαζί με 100 οκάδες καλαμπόκι και 50 φυσίγγια. Στην περιοχή  (αλλά και στις καρδιές των ανθρώπων) επικρατούσε πυκνή ομίχλη, κατά το Ημερολόγιο της μονάδας…

Εκτελέσεις στρατιωτών

                Οι συνθήκες διεξαγωγής αυτού του άδικου πολέμου ήταν εν πολλοίς απάνθρωπες. Αμείλικτες. Στο ημερολόγιο του 565 Τάγματος Πεζικού, στις 12 Νοεμβρίου 1946, διαβάζουμε, με σφιγμένη καρδιά, ότι τη μέρα εκείνη έγινε η εκτέλεση τριών στρατιωτών, που είχαν καταδικαστεί εις θάνατον από το έκτακτο στρατοδικείο Γιαννιτσών, κατηγορηθέντες για εσχάτη προδοσία. Σκληρή απόφαση. Σκοπιμότητες του πολέμου. Πολλά αναπάντητα ερωτηματικά…

*Η ουλή του Φαίδωνα Γκιζίκη

                Οι μεγαλύτεροι, θα θυμούνται τον Πρόεδρο Δημοκρατίας της Ιωαννιδικής δικτατορίας του 1973, τον στρατηγό Φαίδωνα Γκιζίκη. Στο αριστερό μάγουλο είχε μια μεγάλη και βαθειά ουλή. Την απέκτησε στις 4 Αυγούστου 1948, ως λοχαγός διοικητής λόχου. Το 504 Τάγμα Πεζικού στο οποίο ανήκε, την ημέρα εκείνη, που ήταν από τις πολύ δύσκολες λόγω μαχών, είχε ένα νεκρό αξιωματικό, τον έφεδρο ανθυπολοχαγό Σαλπέα Αργύριο, και τραυματία το λοχαγό Φαίδωνα Γκιζίκη. Επίσης υπήρχαν τέσσερις στρατιώτες νεκροί και 22 τραυματίες σε μάχες στις τοποθεσίες Ζεκίρι, Ταμπούρι, Φούρκα και Προφήτης Ηλίας, στο νομό Ιωαννίνων προς τη πλευρά της Κόνιτσας.

                Και οι παράπλευρες απώλειες, από το Ημερολόγιο του 504 Τάγματος Πεζικού το οποίο το 1949 εμάχετο στο νέο Πετρίτσι του νομού Σερρών. Ημερομηνία 14 Νοεμβρίου 1949. Ο εμφύλιος επίσημα είχε τερματισθεί, αλλά σε πολλά σημεία της Βόρειας Ελλάδας συνεχίζονταν οι μάχες, γιατί όλες οι ομάδες των ανταρτών δεν είχαν αποσυρθεί έγκαιρα στις γειτονικές λαϊκές δημοκρατίες. Η αναγραφή στο Ημερολόγιο λιτή: «Ώραν 7.30 αραμπάς χωρικών μεταβαινόντων προς εργασίαν προσέκρουσεν επί νάρκης Τελερμάιν, με αποτέλεσμα τον θάνατον δύο χωρικών. Κατά γενομένην εξερεύνησιν διεπιστώθη ότι αύτη ετοποθετήθη εντός της νυκτός».

*Αιχμάλωτοι αντάρτες στο Γαρδικάκι της Ρούμελης το 1948. 

Φωτογραφία του δημοσιογράφου Διονύση Αβραμόπουλου

                Κάποτε μέσα στη φωτιά του πολέμου, οι συνειδήσεις των μαχόμενων άρχισαν να αφυπνίζονται. Το ημερολόγιο έγραφε 17 Ιουνίου 1949. Η πλάστιγγα άρχισε να γέρνει προς την πλευρά του στρατού. Φαίνεται ότι αυτό είχε αρχίσει να γίνεται κατανοητό στις τάξεις των ανταρτών. Μια διμοιρία του πρώτου λόχου, του 518 Τάγματος Πεζικού, που αναγκάσθηκε να διανυκτερεύσει στα βουνά της Χαλκιδικής, χτυπήθηκε με πυρά μυδραλίου από τους αντάρτες. Όταν ξημέρωσε διατάχθηκε εξερεύνηση της περιοχής. Οι στρατιώτες ψάχνοντας, βρήκαν προκηρύξεις των ανταρτών και ένα «σημείωμα συμφιλιωτικού περιεχομένου υπογεγραμμένο υπό κ.σ. ονόματι Μιχαήλ Μελέτη εκ Πολυγύρου». Ήταν καιρός να επιδιώκεται η συμφιλίωση. Είχε χυθεί πολύ αίμα…

                Μεγάλος αντίπαλος των αντιμαχόμενων οι δυσμενείς καιρικές συνθήκες. Και το λιοπύρι και η παγωνιά. Και ο αέρας και το χιόνι. Και η βροχή…

                Το χιόνι όμως ήταν τρομερός αντίπαλος.  Πολλές φορές στις στρατιωτικές αναφορές γίνεται λόγος για κρυοπαγήματα και για «παγόπληκτους». Το χιόνι ειδικά ήταν σαν τον χάρο… Τους έθαβε!!!

                Το 521 Τάγμα Πεζικού, δρούσε στην περιοχή της Κατάρας. Ήταν 10 Δεκεμβρίου 1947. Το χιόνι άρχισε να πέφτει πυκνό. Έφτασε εκείνο το βράδυ το μισό μέτρο. «Αντίσκηνα ανδρών εκαλύφθησαν υπό χιόνος». Και δεν έφτανε η κακοκαιρία, πήρε φωτιά και ένα κιβώτιο με «γεμίσματα Πυροβολικού» στην τοποθεσία «Κάμπος Δεσπότη» και έπαθαν εγκαύματα Α΄ και Β΄ βαθμού οι πυροβολητές…  Το χιόνι συνέχισε να πέφτει και στις επόμενες οχτώ μέρες!

                Λίγο αργότερα στις 2 Φεβρουαρίου 1948 το 523 Τάγμα Πεζικού χρειάστηκε νε μετακινηθεί από την Ανάβρα προς την Κάτω Κτημένη του νομού Καρδίτσας. Η εγγραφή στο Ημερολόγιο του Τάγματος είναι χαρακτηριστική και περιγραφική: «Λόγω  της πεσούσης αφθόνου χιόνος το τμήμα συνήντησε μεγίστας δυσκολίας δια την ανεύρεσιν και διάνοιξιν δρομολογίου. Οι προπορευόμενοι άνδρες άνευ ουδενός εργαλείου, αλλά δια των χειρών και ποδών απεμάκρυνον τας χιόνας ύψους πλέον των 60-70 εκατοστών. Περί την 4.30΄ πρωινήν η Διλοχία έφθασε κατάκοπος εις το σημείον 0584, μη δυναμένη να κινηθή περαιτέρω καθόσον το ύψος της χιόνος υπερέβαινε τα 70 εκατοστά και επί πλέον καθίστατο αδύνατος η ανεύρεσις των ιχνών της ατραπού το δε πέριξ έδαφος ήτο απότομον και καλυμμένον  από πυκνούς θάμνους». Η φύση ήταν σκληρή για τους ανθρώπους.

*Τα μουλάρια ήταν ο μέγιστος βοηθός και συμπαραστάτης στρατιωτών και ανταρτών. Και συχνά έπεφταν θύματα από νάρκες ή σε μάχες. Γι' αυτά δεν γράφηκαν ύμνοι. Ήταν παράπλευρες απώλειες 

                Δεν ήταν θύματα μόνο οι άνθρωποι, αλλά και τα κακόμοιρα τα ζώα, που τα χρησιμοποιούσαν άκαρδα, για να προφυλάγονται από τις νάρκες. Ένα τέτοια περιστατικό συνέβη στην περιοχή Ξυνού Νερού Φλώρινας τη 1^η Ιουνίου 1949, Μια φάλαγγα του 504 Τάγματος Πεζικού, που έπρεπε να μετακινηθεί σε μια επικίνδυνη περιοχή, έβαλε μπροστά ένα κοπάδι πρόβατα. Κατά την πορεία, μια νάρκη Τελερμάιν που είχε παγιδευτεί με μια άλλη τύπου Σουμάιν, εξερράγησαν. Αποτέλεσμα; Είκοσι δύο πρόβατα, που ανήκαν σε κατοίκους του Ξυνού Νερού σκοτώθηκαν επιτόπου.  Και αυτό συνέβαινε σε πολλά σημεία των πολεμικών μετώπων. Οι παράπλευρες απώλειες, που δεν θα τις καταγράψει καμιά ιστορία…

                Ο πόλεμος πάντα γεννά προβλήματα, έστω και αν πλησιάζει το τέλος του.  Είναι Απρίλιος 1949. Οι άνδρες του 593 Τάγματος Πεζικού είναι καθηλωμένοι στα βουνά σε υψόμετρο 1496 μ. στην ευρύτερη περιοχή της Φλιάμας, έχοντας μπροστά τους τον ορεινό όγκο του Γράμμου. Στο Ημερολόγιο του Τάγματος διαβάζουμε στις 6 Απριλίου ότι τις τελευταίες δύο μέρες οι άνδρες είναι χωρίς κλινοσκεπάσματα και αντίσκηνα και χωρίς τρόφιμα!!! Τελικά αεροπλάνα τύπου Ντακότα εμφανίζονται και ρίχνουν «τροφή μάχης» μιας μόνο μέρας…

                Αλλά είπαμε και στην αρχή. Ο εμφύλιος πόλεμος, σε κάθε περίπτωση είναι κατάρα. Η χώρα μας δοκιμάστηκε σκληρά. Ευχή μας και παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές ας είναι: Ποτέ ξανά!!!

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

ΠΗΓΗ

*Αρχεία Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού

*Τύπος εποχής