Η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου 1878, ρωσική μαχαιριά στα μη Σλαβικά έθνη της Χερσονήσου του Αίμου

*Λαϊκή λιθογραφία, με τον Ιγνάτιεφ να αναγγέλει στη Μεγάλο Δούκα Νικόλαο την υπογραφή της συνθήκης του Αγίου Στεφάνου (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη)

 

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

 

 

Η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου του 1878, είναι μια από τις πλέον βραχύβιες συνθήκες, αλλά τα απόνερά της ταλαιπώρησαν για δεκάδες χρόνια τα κράτη και τους λαούς της Χερσονήσου του Αίμου, διότι γιγάντωσε τον εθνικισμό, την εκδικητικότητα και τον αδηφάγο μεγαλοϊδεατισμό των Βουλγάρων, παρά την γρήγορη κατάργησή της από το  Συνεδρία του Βερολίνου.

Αυτή η τραυματική συνθήκη ήταν αποτέλεσμα του Ρωσοτουρκικού πολέμου, που κατέληξε με ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τη δεύτερη μετά το 1829. Ο πόλεμος αυτός άρχισε το 1877, φούντωσε όλες τις ελπίδες των αλύτρωτων εθνών, ότι πλησιάζει η στιγμή της απελευθέρωσής τους από τον Τουρκικό ζυγό. Όλοι πίστευαν τις ψευδοπροφητείες για το «ξανθόν γένος» και όλοι- πλην των Βουλγάρων- απογοητεύθηκαν όταν οι Χριστιανοί Ρώσοι, έδειξαν αμέσως τις προτιμήσεις τους προς τους Βουλγάρους, που τους καθιστούσαν «χωροφύλακες» της περιοχής, αγνοώντας τους άλλους ομόδοξους λαούς. 

               Η νίκη των Ρώσων και η προέλασή τους προς την Κωνσταντινούπολη ανάγκασε τους Τούρκους να συμφωνήσουν  αρχικά σε ανακωχή η οποία υπογράφηκε στην Αδριανούπολη, στις 19 Ιανουαρίου. Τελικά, μετά από παρεμβάσεις της Αγγλίας και της Αυστρουγγαρίας, οι Ρώσοι ανέστειλαν την είσοδό τους στην Κωνσταντινούπολη και δέχτηκαν να υπογράψουν με τους Τούρκους τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, στο γνωστό προάστιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Με τη συνθήκη αυτή η Τουρκία αναγνώριζε την ανεξαρτησία της Σερβίας, του Μαυροβουνίου και της Ρουμανίας. Σημαντικό όμως σημείο της συνθήκης ήταν ότι η Τουρκία εξαναγκάσθηκε να κάνει εδαφικές παραχωρήσεις και να δεχθεί την ίδρυση αυτόνομης, φόρου υποτελούς ηγεμονίας της Βουλγαρίας, με σύνορα, που έφταναν από τη Μαύρη έως την Αδριατική Θάλασσα και το Αρχιπέλαγος του Αιγαίου!!! Η επικράτειά της συνολικής έκτασης 163.000 τετρ. χλμ. άρχιζε από τη Μήδεια, 60 μίλια από την Κωνσταντινούπολη, περιλάμβανε το Λουλέ Μπουργκάς (Αρκαδιούπολη) προχωρούσε βόρεια της Αδριανούπολης που την άφηναν στους Τούρκους και από εκεί κατέβαινε νότια έως το Δεδέαγατς (Αλεξανδρούπολη) και συνέχιζε αφήνοντας στην Τουρκία τη Χαλκιδική και την πόλη της Θεσσαλονίκης . Από εκεί προχωρούσαν τα βουλγαρικά σύνορα νότια της Καστοριάς και έφταναν έως 50 μίλια από την Αδριατική, περιλαμβάνοντας το Μοναστήρι, την Αχρίδα και τα Σκόπια!!! Οι Ρώσοι παραχώρησαν την Δοβρουτσά στους Ρουμάνους, αλλά κράτησαν για τον εαυτό τους τη Βεσσαραβία. Η υπογραφή της συνθήκης του Αγίου Στεφάνου προκάλεσε μεγάλο ερεθισμό της κοινής γνώμη της Ελλάδας.

*Ο πρέσβης Νικολάϊ Ιγνάτιεφ 

Κινητήριος μοχλός της συνθήκης αυτής, ήταν ο εμπνευστής και επικεφαλής του Πανσλαβικού Κομιτάτου, πρεσβευτής της Ρωσίας στην Κωνσταντινούπολη στρατηγός Κόμης Ιγνάτιεφ, ο οποίος μάλιστα μετά την υπογραφή δήλωσε με απροσμέτρητη κυνικότητα στους Βούλγαρους: «Τώρα οι Έλληνες ας πάνε κολυμπώντας εις την Κωνσταντινούπολιν»!!! Οι ξένοι ανταποκριτές μετέδιδαν από την Κωνσταντινούπολη ότι ο Ιγνάτιεφ διεκήρυττε αναφανδόν ότι η δημιουργία της Βουλγαρίας είναι χτύπημα κατά των επί της Κωνσταντινουπόλεως αξιώσεων των Ελλήνων. «Το νέον βουλγαρικός κράτος, έλεγε, θ’ ανεγείρη ανυπέρβλητον φραγμόν μεταξύ Κωνσταντινουπόλεως και του ελληνικού στοιχείου και θα επαναγάγη τας αδικαιολογήτους αξιώσεις των Ελλήνων εις το μέτρον του λογικού και του δυνατού».

Η συνθήκη Αγίου Στεφάνου ήταν μια διμερής συνθήκη που συνομολογήθηκε μεταξύ της Ρωσικής και Οθωμανικής αυτοκρατορίας, θέτοντας τέρμα στον Ρωσοτουρκικό πόλεμο. Υπογράφηκε στις 19 Φεβρουαρίου 1878 (π.η.) από τους πληρεξούσιους των Αυτοκρατόρων, του Τσάρου Αλεξάνδρου Β΄ και του Σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ Β΄, Ρώσους πρέσβεις Νικολάι Ιγνάτιεφ και Αλεξάντερ Νελίντοφ και τον Τούρκο  υπουργό Εξωτερικών Σαφβέτ Πασά και τον πρέσβη στη Γερμανία Σαντουλάχ Μπέη.

               Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις αντέδρασαν γιατί δεν δέχονταν να δημιουργηθεί ένα ισχυρό  και εκτεταμένο σλαβικό κράτος υπό τον έλεγχο μάλιστα της Ρωσίας και ο αυτοκράτορας της Αυστρουγγαρίας πρότεινε της σύγκληση ευρωπαϊκού συνεδρίου αρχικά στη Βιέννη και τελικά αποφασίσθηκε να γίνει στο Βερολίνο. Το συνέδριο αυτό ανέτρεψε μεν τη δημιουργία της λεγόμενης Μεγάλης Βουλγαρίας, επέτρεψε τη δημιουργία της αυτόνομης Ανατολικής Ρωμυλίας, με το μεγάλο ποσοστό ελληνικού αμιγούς πληθυσμού, αλλά δεν εξασφάλισε ότι η Βουλγαρία δεν θα την προσαρτούσε βίαια, σε μικρό χρονικό διάστημα. Στο Βερολίνο, επήλθε η μεγάλη ανατροπή στη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου. Οι σπόροι όμως του πανσλαβισμού, που είχαν ριχτεί νωρίτερα (εκκλησιαστικό σχίσμα) είχαν ανθίσει το 1878 και όταν αποκόπηκε ό,τι είχε βλαστήσει έως τότε, είχε αφήσει βαθιές ρίζες, που μερικά χρόνια αργότερα, γέννησαν τους κομιτατζήδες, την πρωτοφανή βία, τον αχαλίνωτο εθνικισμό και την απίστευτη εκδικητικότητα.

*Το τηλεγράφημα προς το Στέιτ Ντιπάρτμεντ για την υπογραφή της συνθήκης του  Αγίου Στεφάνου

Το αμερικανικό ενδιαφέρον από το κάστρο του απομονωτισμού

 

Την εποχή εκείνη οι ΗΠΑ δεν είχαν ανάμιξη στις ευρωπαϊκές υποθέσεις. Εφάρμοζαν την πολιτική του απομονωτισμού στη μακρινή τους ήπειρο. Αυτή η πολιτική των ΗΠΑ ανάγονταν στο 1823, και έμεινε στην ιστορία με το όνομα «Δόγμα Μονρόε». Με αυτό καθίστατο σαφές ότι οι ΗΠΑ θα επέλεγαν ουδέτερη στάση έναντι των ευρωπαϊκών υποθέσεων. Ο πρόεδρος Τζέιμς Μονρόε (1817- 1825) πρώτος εξήγησε τις βασικές αρχές της πολιτικής αυτής, στην έβδομη επίσημη ομιλία του για την Κατάσταση του έθνους.

Ωστόσο οι διπλωματικοί της αντιπρόσωποι στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες ενημέρωναν το 1878 το Στέιτ Ντιπάρτμεντ. Από έγγραφα που έχουν διασωθεί στα αμερικανικά εθνικά αρχεία προκύπτει ότι διαμόρφωσαν την άποψη, πως οι σημαντικότερες συνέπειες στις οποίες πρακτικά οδηγούσε η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, είναι εκείνες που δημιουργούνται από την επίδραση που ασκούσε συνολικά στα έθνη της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Με τα άρθρα τα οποία δημιουργούν τη Νέα Βουλγαρία-υπογράμμιζαν οι Αμερικανοί διπλωμάτες- θα δημιουργηθεί ένα ισχυρό κράτος Σλάβων υπό την αιγίδα και τον έλεγχο της Ρωσίας, που θα έχει σημαντικά λιμάνια στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας και του Αρχιπελάγους του Αιγαίου και θα παρέχει ουσιαστικά σε αυτή τη χώρα, κυρίαρχη επιρροή, τόσο στην πολιτική όσο και στις εμπορικές σχέσεις σε αυτές τις θάλασσες. Θα συγκροτηθεί έτσι, ώστε να συγχωνεύσει μια σημαντική μάζα πληθυσμού που είναι ελληνική και που βλέπει με ανησυχία την προοπτική της απορρόφησης σε μια κοινότητα ξένη προς αυτήν όχι μόνο ως προς την εθνικότητα αλλά και ως προς τις πολιτικές τάσεις και στη θρησκευτική πίστη, γιατί είχε προηγηθεί και το σχίσμα των Εκκλησιών.          

Οι διατάξεις με τις οποίες το νέο κράτος της Βουλγαρίας θα υπόκειται σε έναν ηγεμόνα τον οποίο πρακτικά θα επιλέξει η Ρωσία, η διοίκησή του που θα πλαισιώνεται από έναν Ρώσο επίτροπο και η πρώτη λειτουργία των θεσμών του που θα άρχιζε υπό τον έλεγχο μιας σταθμεύουσας δύναμης του ρωσικού στρατού, έδειχναν επαρκώς τι θα συμβεί πολιτικά στο μέλλον. Διέβλεπαν μάλιστα ότι ορισμένες διατάξεις θα επεκτείνουν αυτή την επιρροή της Ρωσίας ακόμη και πέρα ​​από τα όρια της λεγόμενης Νέας Βουλγαρίας.

Είχε όμως και άλλες πτυχές η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου.

*Χάρτης με τα όρια της λεγόμενης Νέας Βουλγαρίας

Από Κυριακή σε Κυριακή και πάλι Κυριακή

 

Στις 10 Μαρτίου 1878 ημέρα Κυριακή, ο Ραούφ Πασάς αναχώρησε για την Αγία Πετρούπολη, μαζί με τον στρατηγό κόμη Ιγνάτιεφ, ως ειδικός απεσταλμένος από την πλευρά της Τουρκίας για την ανταλλαγή των επικυρώσεων της συνθήκης. Στις 17 Μαρτίου, πάλι Κυριακή, ανταλλάχθηκαν οι επικυρώσεις στη ρωσική πρωτεύουσα και στις 24 Μαρτίου, ξανά Κυριακή, επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, φέρνοντας μαζί του από την αιχμαλωσία τον Οσμάν Πασά, τον υπερασπιστή της Πλέβνας. Από την τουρκική πλευρά, εθεωρείτο γενικώς, ήρωας του πολέμου.

Ο Αμερικανός πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη Οράτιος Μέιναρντ, παρατήρησε και το γνωστοποίησε στον υπουργό Εξωτερικών της χώρας του Ουίλιαμ Μάξγουελ Έρ, ότι κάθε μία από αυτές τις ημερομηνίες ήταν Κυριακή!!!  Έτσι όλες οι προβλεπόμενες διαδικασίες υπογράφηκαν μέρα Κυριακή, επικυρώθηκαν Κυριακή και ο ειδικός απεσταλμένος Ραούφ Πασάς επέστρεψε από την αποστολή του την Κυριακή.

«Είτε αυτό ήταν μια απλή σύμπτωση, είτε σχεδιάστηκε ως σημαντική τήρηση Χριστιανικών εθίμων, δεν είμαι ενημερωμένος» τόνιζε ο Μέιναρντ.

Αλλά τα περίεργα στη διαδικασία της υπογραφής της συνθήκης του Αγίου Στεφάνου είχε και συνέχεια κατά την πρέσβη των ΗΠΑ, που ανέφερε:

«Για να ολοκληρώσω σωστά αυτό το ενδιαφέρον κεφάλαιο της τουρκικής ιστορίας και να το ολοκληρώσω σωστά, προσπάθησα χωρίς επιτυχία να προμηθευτώ για να σας το μεταδώσω, ένα αυθεντικό αντίγραφο της ίδιας της συνθήκης. Η αίτησή μου στην Υψηλή Πύλη αποκάλυψε το γεγονός, ότι η κυβέρνηση της Τουρκίας, δεν έχει τυπώσει αντίγραφα ακόμη και για χρήση των γραφείων της. Ο ίδιος ο Εξοχότατος Σαφβέτ Πασάς, ο Υπουργός Εξωτερικών και ένας από τους πληρεξούσιους διαπραγματεύτηκαν τη συνθήκη, χρησιμοποιώντας ένα αντίγραφο μιας εφημερίδας, η οποία την είχε δημοσιεύσει ως τρέχουσα είδηση!!! Ωστόσο, έδωσε ευγενικά στην υπηρεσία μου το πρωτότυπο δημοσίευμα, είτε για να το αντιγράψω απλώς, είτε για να το αντιγράψω με την εικόνα κειμένου της εφημερίδας. Αυτό έγινε, και σε αυτή τη μορφή επισυνάπτεται αντίγραφο του πρωτότυπου γαλλικού κειμένου, το οποίο πιστεύω ότι είναι ακριβές. Καθώς κανένα από τα δύο συμβαλλόμενα έθνη η Ρωσία και η Τουρκία, δεν χρησιμοποιούν την αγγλική γλώσσα, δεν υπάρχει, φυσικά, καμία εξουσιοδοτημένη μετάφραση σε αυτήν τη γλώσσα. Επισυνάπτω ένα αντίγραφο, που δημιουργήθηκε για την κυβέρνηση της Αυτής Βρετανικής Μεγαλειότητας, και αναμφίβολα είναι σωστό».

Και ο Λεονάρντο κατέληγε διερωτώμενος, μήπως αυτή η συνθήκη, που είναι το τέλος ενός πολέμου, θα είναι και η αρχή ενός άλλου.

*Η εφημερίδα "Ανατολικός Αστήρ" με το ρεπορτάζ της δοξολογίας στην Άγιο Στέφανο

Τουρκικός εναγκαλισμός προς την Αγγλία

Ο πρέσβης των ΗΠΑ στην Κωνσταντινούπολη Οράτιος Μέιναρντ πληροφορούσε τον υπουργό Εξωτερικών Έβαρτς, στις 29 Απριλίου 1878, ότι από την υπογραφή της συνθήκης του Αγίου Στεφάνου, την περασμένη στις 3 Μαρτίου σταμάτησαν γενικά οι πολεμικές συγκρούσεις. Θεωρούσε όμως ότι η στάση ορισμένων άλλων δυνάμεων, ιδίως της Μεγάλης Βρετανίας και της Αυστρίας, ήταν τόσο διφορούμενη, που μια ατμόσφαιρα αβεβαιότητας εμπόδιζε την επιστροφή της ηρεμίας. Ο ρωσικός στρατός περίπου 90.000 άνδρες, παρέμενε στην ευρύτερη περιοχή και οι Τούρκοι ήταν απασχολημένοι με τη συγκέντρωση των διάσπαρτων δυνάμεών τους και τη στρατολόγηση νεοσύλλεκτων ισχυρίζονταν ότι διέθεταν σχεδόν 150.000 άνδρες γύρω από την Κωνσταντινούπολη, τους οποίους διοικούσε ο Γαζί Οσμάν Πασάς, που ήταν τότε το καμάρι του οθωμανικού στρατεύματος. Τους τελευταίους δύο μήνες-ανέφερε ο Μέιναρντ- η πόλη ήταν γεμάτη από Ρώσους, κυρίως αξιωματικούς και άνδρες του στρατού, συνήθως με πλήρη στρατιωτική στολή.

Ο Μέγας Δούκας Νικόλαος, επικεφαλής της διοίκησης, επισκέπτονταν συχνά στην πόλη με την αυτοκρατορική θαλαμηγό «Λεβάδια», και αντάλλασσε φιλοφρονήσεις με τον Σουλτάνο και άλλους Τούρκους αξιωματούχους. Ο στρατηγός Σκομπέλεφ διατηρούσε κοινωνικές επαφές με Αμερικανούς, Άγγλους και άλλες εθνικότητες της Κωνσταντινούπολης. Με τη γερμανική πρεσβεία είχαν διατηρηθεί κανονικές σχέσεις. Στο ξέσπασμα του πολέμου, Ρώσοι υπήκοοι στην Τουρκία, τέθηκαν υπό την προστασία της Γερμανικής πρεσβείας από το 1877.

Ο Οράτιος Μέιναρντ έκανε και κάποια σημαντική πρόβλεψη: «Καθώς διαμορφώνεται η διαμάχη μεταξύ Μεγάλης Βρετανίας και Ρωσίας, γίνεται φανερό ότι η Τουρκία, από πολιτική αναγκαιότητα, έστω και όχι από επιλογή, θα ταχθεί στο πλευρό της πρώτης». Ήταν κάτι, που αργότερα και έως τις μέρες μας, επιβεβαιώθηκε…

Άλλωστε ο Αμερικανός πρέσβης σε εκείνη την αναφορά παρατηρούσε ότι η Ρωσία δεν είχε επανενεργοποιήσει ακόμα την πρεσβεία της στην Υψηλή Πύλη, δίνοντας ένα προφανές πλεονέκτημα στη Μεγάλη Βρετανία, «της οποίας ο διπλωματικός εκπρόσωπος παρέμεινε εδώ, και ήταν σε εγρήγορση και ενεργητικότητα».

Σύμφωνα με την εφημερίδα της Κωνσταντινούπολης «Ανατολικός Αστήρ, η αγγλική κυβέρνηση έδωσε εντολή στον πρεσβευτή της να συλλέξει στοιχεία για τον αριθμό των Ελλήνων, που επρόκειτο να υπαχθούν στη Βουλγαρική Ηγεμονία.

Ταυτόχρονα το Οικουμενικό Πατριαρχείο άρχισε να συντάσσει καταλόγους για τον ακριβή πληθυσμό των Ορθόδοξων Ελλήνων της Μακεδονίας και της Θράκης. Ένα έργο που ανέλαβαν ο «Μακεδονικό Σύλλογος» της Κωνσταντινούπολης και οι αντίστοιχοι σύλλογοι «Θρακικός» , «Ηπειρωτικός» αλλά και ο «Φιλολογικός». Ο συντονισμός είχε ανατεθεί στους Οδ. Ιάλεμο, Α. Βασιάδη  και Σ. Βουτυρά.

Στον Άγιο Στέφανο, λόγω της παρουσίας των Ρώσων τελέσθηκε και θεία λειτουργία και δοξολογία στον φερώνυμο ιερό ναό, συλλειτουργούντων του Μητροπολίτη Δέρκων Ιωακείμ και του Ρώσου αρχιμανδρίτη, του Έλληνα ιερέα του χωριού, ενός Ρώσου ιεροδιακόνου και δύο Ελλήνων ιεροδιακόνων. Στη λειτουργία αυτή είχε παραστεί και ο Μέγας Δουξ του Ρωσικού επιτελείου, ο οποίος πήρε αντίδωρο από το χέρι του μητροπολίτη.

Με τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, παρά τον βραχύ της βίο, άρχιζε μια μακρά περίοδο εκδικητικής συμπεριφοράς των Βουλγάρων εξαιτίας ης οποίας χύθηκε πολύ αίμα, καταστράφηκαν περιουσίες, φώλιασε πολύ τρόμος και επικράτησε ανυπέρβλητο μίσος. 

 

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

ΠΗΓΕΣ

*Αρχείο εφημερίδας «Ανατολικός Αστήρ» Κωνσταντινούπολης 1878, Βιβλιοθήκη της Βουλής

*Εθνικά Αρχεία των ΗΠΑ (https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1878/d178)