Γρηγόριος Παππαδόπουλος: Ένας αφανής υποστηρικτής Μακεδονίας και Θράκης

*Ο Γρηγόριος Παππαδόπουλος

*Επιφανής λόγιος του 19^ου αιώνα

*Βρήκε άδοξο θάνατο στις Σέρρες

*Παππαδόπουλος με δύο π-

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

                Στη Θράκη αγνοούμε πολλές φορές πτυχές της ιστορίας μας και προσπερνάμε αδιάφορα τα πρόσωπα που μόχθησαν γι’ αυτήν με κάθε τρόπο και από κάθε μετερίζι. Αυτά δεν πρέπει να συνεχίζονται. Πρέπει να σκαλίζουμε πάντα τις στάχτες της ιστορίας για να ανακαλύπτουμε λαμπερά καρβουνάκια, που έχουν σκεπαστεί και μπορούν να ξαναπυρώσουν τις καρδιές μας, με ανανεωμένη αγάπη για την πατρίδα μας τη Θράκη.

                Μια τέτοια περίπτωση είναι ο Γρηγόριος Παππαδόπουλος (με δύο π-  παρακαλώ!) που δεν ήταν Θραξ. Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1819. Εργάσθηκε όμως από το 1866 για τη σύσταση συλλόγου, που θα είχε ως αποστολή τη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων και την καλλιέργεια της εθνικής ιδέας, ιδίως στη Μακεδονία και τη Θράκη, γιατί έγκαιρα διέβλεπε τον κίνδυνο για τις περιοχές αυτές, λόγω της διασποράς βουλγαρόφωνων πληθυσμών και την υποδαύλιση του βουλγαρικού εθνικισμού από αυτούς που απεργάζονταν τα πανσλαβιστικά σχέδια. Το όραμά του αυτό ο Παππαδόπουλος, το υλοποίησε τελικά το 1869 με τη βοήθεια σημαντικών Ελλήνων, όπως ήταν ο Αλέξανδρος Σούτσος, ο Κωνσταντίνος Δόσιος, ο Μάρκος Ρενιέρης, ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, ο Λέων Μελάς, ο Χαρίλαος Τρικούπης κ.ά. Τον Απρίλιο εκείνου του έτους ιδρύθηκε ο Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων με πρώτο πρόεδρο τον Αλέξανδρο Σούτσο και γραμματέα τον Γρηγόριο Παππαδόπουλο, ο οποίος κράτησε το πόστο αυτό έως το 1873.
 

*Δείγμα της υπογραφής του Γρηγόριου Παππαδόπουλου. Φαίνονται καθαρά τα δύο π-

Βασικά, ο ιστορικός αυτός σύλλογος  αποσκοπούσε στην ενίσχυση της ελληνικής παιδείας  με τη σύσταση σχολείων, την πρόσληψη κατάλληλου διδακτικού προσωπικού και την προετοιμασία δασκάλων και νηπιαγωγών για τα σχολεία στις ελληνικές κοινότητες της Θράκης. Αποτέλεσε ουσιαστικά, φορέα των απόψεων του Υπουργείου Εξωτερικών, με το οποίο συνεργάστηκε στενά. Με άλλα λόγια η συνολική δραστηριότητα του Συλλόγου προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, αποσκοπούσε στην ενίσχυση και οργάνωση των πυρήνων ελληνικής παιδείας που υπήρχαν στη Μακεδονία και τη Θράκη, στην υποστήριξη της φιλεκπαιδευτικής και πολιτιστικής δράσης των συναφών ιδρυμάτων και σωματείων, και στην δημιουργία, οργάνωση, συντήρηση και επέκταση ενός δικτύου σχολείων εθνικού προσανατολισμού. Η δράση του Συλλόγου συνίστατο όπως έχουν γράψει ιστορικοί και μελετητές, στην καθοδήγηση, οργάνωση και πολύπλευρη υποστήριξη των κατά τόπους φορέων των περιοχών της Μακεδονίας και της Θράκης για την υλοποίηση των στόχων αυτών.

*Ο Γρηγόριος Παππαδόπουλος

Είναι γνωστό ότι από τα τέλη του 18ου αιώνα και κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, η ανάπτυξη της εκπαίδευσης στις ελληνικές κοινότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας υπήρξε θεαματική στα αστικά κέντρα. Σημαντικά ποσά διατέθηκαν από μέλη της ελληνικής εμπορικής αστικής τάξης της για τη δημιουργία ενός σχολικού δικτύου εξαιρετικά αναπτυγμένου για την εποχή του. Μετά τις μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ, που απέβλεπαν στον εκσυγχρονισμό και την αποτελεσματικότερη λειτουργία του οθωμανικού κράτους, οι ελληνικές κοινότητες αναδιοργανώθηκαν και η ελληνική εκπαιδευτική δραστηριότητα είχε μεγάλη άνθηση, ιδιαίτερα αφού αναγνωρίστηκε από το σουλτάνο το γενικό και αναφαίρετο δικαίωμα των κοινοτήτων και των φυσικών προσώπων να ιδρύουν εκπαιδευτικά ιδρύματα. Κατά τη δεκαετία του 1860, οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης και στη συνέχεια οι ‘Έλληνες των άλλων αστικών κέντρων της Αυτοκρατορίας άρχισαν να ιδρύουν συλλόγους και σωματεία με πολιτιστικούς και εκπαιδευτικούς σκοπούς.

*Εξώφυλλο απολογισμού του Συλλόγου Προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων

Σημαντικοί Θράκες παρείχαν στήριξη

Σημαντικοί Θράκες συνέδραμαν ποικιλοτρόπως τον Σύλλογο προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων. Από τους διασωθέντες ετήσιους απολογισμούς του συλλόγου πληροφορούμαστε ότι μεταξύ άλλων υπήρξε τακτικό μέλος από το 1872 ο διαπρεπής  Αδριανουπολίτης αρχαιολόγος Στέφανος Κουμανούδης. Τακτικό μέλος από το 1869 ήταν και ο ιατρός Σωτήριος Αντωνιάδης, από το 1872 ο σχολάρχης Βλάσιος Σκορδέλης και ο Ιωάννης Κοντομίχαλος από τη Φιλιππούπολη. Μέλη ήταν και οι Ροδοκανάκηδες από τη Μασσαλία, που ενίσχυαν σχολεία του Διδυμοτείχου και ο Ιωάννης Γραμμενίδης από το Ορτάκιοϊ «ο υπέρ των ελληνικών γραμμάτων μετά ζήλου μεριμνήσας». Επίτιμο μέλος  ήταν και ο Κ. Βατικιώτης που είχε διατελέσει πρόξενος της Ελλάδας στην Αδριανούπολη.

Τακτικά μέλη ήταν ακόμα από την Κωνσταντινούπολη, η Ελένη Αρχιγένη και η  Ζαρίφη Ελένη, o Ζαρίφης Γεώργιος, ο Ηροκλής Βασιάδης, ο Κωνσταντίνος Ζωγράφος και πολλοί άλλοι.

*Αποτύπωμα της σφραγίδας του Συλλόγου προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων

Ας επανέλθουμε όμως στον λόγιο Γρηγόριο Παππαδόπουλο. Γεννήθηκε το 1819 στη Θεσσαλονίκη. Πατέρας του ήταν ο Γεώργιος Παππάς και μητέρα του η Μαρία Θέμελη, κόρη τραπεζίτη, ο οποίος είχε απαγχονισθεί από τους Τούρκους όταν εξερράγη η Επανάσταση του 1821. Ο ίδιος επίσης έμεινε ορφανός από τον πατέρα του, υπέστη την δοκιμασία της φυλάκισης της μητέρας του, αλλά τελικά κατόρθωσαν να φύγουν στην Αλεξάνδρεια στο θείο του Ιωάννη Πετρόπουλο, που ήταν έμπορος. Πήγε σε σχολείο Γάλλων Λαζαριστών, όπου έμαθε Γαλλικά και Λατινικά. Όταν αργότερα οικογενειακώς μετακόμισαν στη Σύρο πήγε εκεί στο γυμνάσιο, του Νεόφυτου Βάμβα. Ο θείος του ήθελε να τον κάνει γιατρό και τον έστειλε στο Παρίσι το 1836. Αυτός όμως διαφωνώντας με το θείο του στράφηκε προς τη φιλοσοφία.

*Ο ηγεμόνας της Βλαχίας Αλέξανδρος Γκίκας

Το 1839 βρέθηκε στο Παρίσι ο ηγεμόνας της Βλαχίας Αλέξανδρος Γκίκας, ο οποίος προσέλαβε τον Γρηγόριο Παππαδόπουλο σαν γραμματέα του και σαν δάσκαλο των ανιψιών του. Αργότερα τον διόρισε καθηγητή της ιστορίας και της φιλοσοφίας στις ανώτερες τάξεις του Ακαδημαϊκού Λυκείου του Βουκουρεστίου και επόπτη των σχολείων της ηγεμονίας.

*Η Ελένη Γκίκα, γνωστή ως Δώρα Δ' Ίστρια, σε πίνακα του Petre Mateescu

Ανάμεσα στα ανίψια του Γκίκα ήταν και η Ελένη Γκίκα, η οποία αργότερα εξελίχθηκε σε συγγραφέα με το ψευδώνυμο Δώρα Δ’ Ίστρια. Θαύμαζε πάντα το δάσκαλό της και μαζί του είχε επισκεφθεί την Αθήνα για να γνωρίσει τα μνημεία της.

Όταν το 1842 εκθρονίστηκε ο Γκίκας και πήγε στη Γερμανία, τον ακολούθησε ο Παππαδόπουλος και έμεινε εκεί περί τα δύο χρόνια. Έτσι του δόθηκε η ευκαιρία να μελετήσει το εκπαιδευτικό και παιδαγωγικό πρόγραμμα, έχοντας πάντα κατά νου την εφαρμογή του στην Ελλάδα. Στη Γερμανία άρχισε να συλλαμβάνει την ιδέα ίδρυσης στην Αθήνα Ελληνικού Εκπαιδευτηρίου, στο οποίο να μπορούν παιδιά από την επαρχία και ειδικά από την Ανατολή.

Το 1844 τον κάλεσε στην Ελλάδα, ο πρωθυπουργός Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, που τον γνώριζε καλά, θέλοντας να τον χρησιμοποιήσει στην οργάνωση της εκπαίδευσης.

Ο Μαυροκορδάτος όμως χρησιμοποίησε τον Παππαδόπουλο και σε διπλωματικές αποστολές, με πρώτη τη διαπραγμάτευση με Ούγγρους για σύναψη συνθήκης συμμαχίας, η οποία τελικά εγκαταλείφθηκε γιατί έπεσε η κυβέρνηση του Μαυροκορδάτου και έγινε πρωθυπουργός ο Ιωάννης Κωλέτης. Ο Παππαδόπουλος όμως κατά την μετάβασή του, προσβλήθηκε από χολέρα, αλλά κατόρθωσε να θεραπευτεί.

Όταν ο Παππαδόπουλος επανήλθε στην Αθήνα διορίστηκε καθηγητής στο Γυμνάσιο Αθηνών (1844) και το 1848 διορίστηκε καθηγητής της καλλιτεχνικής μυθολογίας και της ιστορίας των εικαστικών τεχνών στο Πολυτεχνείο, θέση στην οποία παρέμεινε έως το 1863. Η διδασκαλία του απέκτησε μεγάλη φήμη. Κάποιες φορές μάλιστα πήγαινε στο Πολυτεχνείο για να παρακολουθήσει τρις διδασκαλίες του, το βασιλικό ζεύγος του Όθωνα και της Αμαλίας.

*Το Ελληνικό Εκπαιδευτήριο του Γρηγόριου Παπαδόπουλου, 

σήμερα κτίριο "Κωστή Παλαμά" του Πανεπιστημίου Αθηνών

Εν τω μεταξύ το 1849 ο Παππαδόπουλος άρχισε να υλοποιεί την ιδέα του για ίδρυση Ελληνικού Εκπαιδευτηρίου. Το 1856 κατόρθωσε να χτίσει ιδιωτικές εγκαταστάσεις πίσω από το Πανεπιστήμιο στην οδό Ακαδημίας και Μασσαλίας, σε μια έκταση, που ήταν... αλώνι!

Το 1870, όμως, ο Γρηγ. Παππαδόπουλος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το Ελληνικό Εκπαιδευτήριο που ίδρυσε, λόγω μεγάλων χρεών.

Το ακίνητο περιήλθε στην Εθνική Τράπεζα και ύστερα από πλειστηριασμό αγοράστηκε το 1863 με τίμημα 150.000 δραχμών από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, το οποίο στη συνέχεια έγινε ιδιοκτήτης και του διπλανού ακινήτου, επιφάνειας 1.000 πήχεων. Εκεί που αργότερα χτίστηκε η Νομική Σχολή.

Το κτίριο αυτό, είναι σήμερα το μόνο ορατό σημάδι από το πέρασμα του Γρηγόριου Παππαδόπουλου από την Αθήνα και φέρει το όνομα του Κωστή Παλαμά.

Ο Παππαδόπουλος δημοσιογραφούσε κατά καιρούς και στον «Αιώνα». Η αρθρογραφία  του ήταν επιθετική προς τους ξένους και το γεγονός αυτό δυσαρεστούσε τα Ανάκτορα και αυτό, πίστευαν πολλοί, ήταν η αιτία που ο Παππαδόπουλος δεν διορίζονταν καθηγητής στο Πανεπιστήμιο.

*Ο πρωθυπουργός Επαμεινώνδας Δεληγεώργης

Τμηματάρχης στο υπουργείο Εξωτερικών

Τελικά μετά από πίεση του πρωθυπουργού Επαμεινώνδα Δεληγεώργη, διορίστηκε το 1870 τμηματάρχης στο υπουργείο Εξωτερικών. Από τη θέση αυτή ασχολήθηκε εντατικότερα με τον Ελληνισμό της Ανατολής και την αντιμετώπιση του πανσλαβιστικού κινδύνου. To 1869 κατόρθωσε να υλοποιήσει το μεγάλο σχέδιο του και προχώρησε στη δημιουργία του Συλλόγου προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, με τη βοήθεια και συμπαράσταση διακεκριμένων Ελλήνων, όπως προαναφέρθηκε.

Ο Γρηγόριος Παππαδόπουλος το 1862 διορίσθηκε και διευθυντής του Διδασκαλείου και σύμβουλος του υπουργείου Παιδείας. Σε δικές του ιδέες στηρίχθηκε η δημιουργία του Εργαστηρίου Απόρων Γυναικών και του Συλλόγου Γυναικών. Μετείχε επίσης στο Διοικητικό Συμβούλιο του Μουσικού και Δραματικού Συλλόγου. Μετά το θάνατό του τη θέση αυτή κατέλαβε ο ποιητής Αλέξανδρος Ραγκαβής.

Όταν προέκυψε η τέλεση των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων ο Παππαδόπουλος με τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Φίλιππου Ιωάννου έθεσαν τις βάσεις του προγράμματος των αγώνων, το είδος των αγωνισμάτων και την ονοματολογία τους.

Έγραψε πολλά βιβλία. Μερικοί τίτλοι του: «Περί Θρασυλλείου μνημείου» (1850), «Περί του Λυσικρατείου μνημείου» (1852), «Περί Δημοσθένους και της εν τω Βασιλικώ κήπω ανασκαφείσης μαρμαρίνης κεφαλής» (1855), «Περί μέτρων και σταθμών παρ' αρχαίοις» (1859), «Περί του εν Βλαχία Ελληνισμού» (1859), «Περί της τοπογραφίας της Πνυκός» (1861), «Άσματα των εν Κορσική Ελλήνων» (1865), «Περί της καταγωγής των εν Μάνη Στεφανοπούλων, χρονογραφία» (1859), «Περί γυναικός Ελληνίδος» (1866) κ.ά.  

*Οι Σέρρες του 19ου αιώνα

Το τραγικό τέλος του Παππαδόπουλου 

 Όπως είναι γνωστό το Βουλγαρικό εκκλησιαστικό σχίσμα, έγινε το 1870. Ο Γρηγόριος Παππαδόπουλος ήταν τότε στο υπουργείο Εξωτερικών. Πρωθυπουργός και υπουργός Εξωτερικών ο Επαμεινώνδας Δεληγεώργης. Η κατάσταση που δημιουργήθηκε κινητοποίησε το ελληνικό διπλωματικό σώμα. Οι συμβουλές και εισηγήσεις του Παππαδόπουλου, υπήρξαν πολύτιμες. Αυτό όμως δεν ήταν αρκετό. Κρίθηκε σκόπιμο να σταλεί ο ίδιος στη Μακεδονία και τη Θράκη, γιατί ήταν ο καταλληλότερος να συντονίσει τους Έλληνες προξένους και να οργανώσει το έργο τους. Σημειώθηκαν αντιδράσεις ξένης δύναμης και αναβλήθηκε η μετάβασή του στην αλύτρωτη Βόρεια Ελλάδα. Αυτό τελικά κατορθώθηκε με καθυστέρηση τον Οκτώβριο του 1873.

Ο Παππαδόπουλος βρέθηκε στις Σέρρες βοηθώντας παραπλανημένους βουλγαρόφωνους να εγκαταλείψουν τη σχισματική εκκλησία των Βουλγάρων και να επιστρέψουν στο Πατριαρχείο. Από εκεί, έγραφε στη σύζυγό του:

«Όσον μελετώ εκ του σύνεγγυς τα ζητήματα, πείθομαι ότι αι Σέρραι δύνανται να οργανωθώσι εις σπουδαιότατον προπύργιον του Ελληνισμού. Είναι σημείον επικαιρότατον. Δια τούτο σκέπτομαι, ότι βραδύτερον θα χρειασθεί ν’ αφήσω την εν τω Υπουργείω θέσιν μου και να εγκατασταθώμεν όλοι εδώ οικογενειακώς. Αλλ’ εδώ ως απλούς Πρόξενος πρέπει να διευθύνω τας ανά την Μακεδονίαν εθνικάς εργασίας».

*Η αναγγελία του θανάτου του Γρηγόριου Παππαδόπουλου στην "Παλιγγενεσία"

  Όμως το όνειρο αυτό δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Εκείνη τη χρονιά, δηλαδή το 1873 ο χειμώνας ήταν δριμύς. Μέσα στο Δεκέμβριο ο Παππαδόπουλος συνέχισε να περιοδεύει στα χωριά. Προσβλήθηκε από ισχυρή βρογχίτιδα, που οι κακουχίες των περιοδειών έκαναν τα αποτελέσματά της χειρότερα. Επέστρεψε σε κακή κατάσταση στις Σέρρες. Αμέσως το υπουργείο Εξωτερικών διέταξε ατμόπλοιο να τον παραλάβει από την Καβάλα και να τον μεταφέρει στη Θεσσαλονίκη.

Εκεί τον εξέτασε ο ιατρός Μιχαήλ Παπαδόπουλος, που συνεργάζονταν με τον συνεπώνυμό του ασθενή στο εθνικό αγώνα. Χλώμιασε ο γιατρός…     !

-Ωχριάς, διότι διέγνωσες ότι πεθαίνω, του λέγει ο Παππαδόπουλος και προσθέτει: Στρατιώτης της πατρίδας είμαι. Της οφείλω τη ζωή μου. Μόνο η ανάμνηση της οικογένειάς μου με κάνει να πονώ.

Ο Γρηγόριος Παππαδόπουλος πέθανε τελικά στις 23 Δεκεμβρίου 1873. Η είδηση του θανάτου του προκάλεσε μεγάλη συγκίνηση στη Μακεδονία. Η κηδεία του έγινε στη Θεσσαλονίκη με δαπάνη του Δήμου. Παρέστη ο Βαλής της Θεσσαλονίκης Μιδαάτ Πασάς, όλο το Προξενικό Σώμα, άγημα του τουρκικού στρατού, τα σχολεία της πόλης, ακόμα και τουρκικά και Εβραϊκά σχολεία (σημειώνεται ότι ο Παππαδόπουλος βρίσκονταν σε συνεννοήσεις για εισαγωγή της ελληνικής γλώσσας στο εβραϊκά σχολεία). Η ταφή του τιμής ένεκεν έγινε στον περίβολο του Μητροπολιτικού ναού, πίσω από το Άγιο Βήμα. Την ώρα που κατέβαζαν το φέρετρο ο Έλληνας πρόξενος Βατικιώτης, το κάλυψε με την ελληνική σημαία.

Όταν πέθανε ο Γρηγόριος Παππαδόπουλος, κάποιοι θεώρησαν ότι ο θάνατός του πιθανόν να οφείλονταν σε δηλητηρίαση από τους Βουλγάρους. Όμως κάτι τέτοιο δεν αποδείχθηκε.

*Το βοήθημα των 500 δρχ. στην οικογένεια...

Ο Ιωάννης Φιλήμων, έγραψε στον «Αιώνα»:

«Ουδεμίαν αναφέρομεν υπερβολήν εν τω «Αιώνι» μετά τον θάνατον του Γρηγορίου Παππαδοπούλου, λέγοντες ότι ήτο ο μόνος εν Ελλάδι, όστις εγίγνωσκεν ακριβώς εν τίσι παλιρροίαις διακυμαίνονται και μεταξύ τίνων ελπίδων και φόβων διαβιούσιν ου μόνον οι Έλληνες της Κρήτης και της Κύπρου, οι της Αιγύπτου και της Παλαιστίνης, οι της ελάσσονος Ασίας και της Αλβανίας αλλά προπαντός οι της Θράκης και της Μακεδονίας και οι της Ρωμουνίας…».  

Ο αποθανών άφησε μόνους τη χήρα και τα τέσσερα παιδιά τους. Η κόρη του Αρσινόη έγραψε ποίημα στη μνήμη του με τίτλο «Αστείρευτο δάκρυ». Λίγες μέρες μετά το θάνατό του και πριν λήξει το 1873, δόθηκε από το δημόσιο ταμείο στην οικογένειά του ένα προσωρινό βοήθημα 500 δρχ.

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

Υστερόγραφο: Ευχαριστώ την συγγραφέα κ. Χριστίνα Φίλιππα για την βοήθειά της.

ΠΗΓΕΣ

*«Εφημερίδα των Συντακτών», ρεπορτάζ  Χαράς Τζαναβάρα «Το ροζ κτίριο του Πολιτισμού» 23/10/2016

*Διονυσίου Στεφάνου, πρώην υπουργού και βουλευτού «Σκιαγραφία Γρηγ. Παππαδοπούλου». Δημοσιευμένη στο Μακεδονικό Ημερολόγιο του 1910

*Αρχείο εφημερίδων «Αιών» και «Παλιγγενεσία»

*«Ιστορικά» της «Ελευθεροτυπίας» Μάρτιος 2004