1912: Οταν άλλαξε ο χάρτης της Βαλκανικής

Από το ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ

http://www.tovima.gr/world/article/?aid=436891&wordsinarticle=Κουλούρη

*Ο βασιλεύς Γεώργιος Α΄ και ο διάδοχος Κωνσταντίνος, εισέρχονται στην απελευθερωμένη Θεσσαλονίκη

*Εκατό χρόνια από τους Βαλκανικούς Πολέµους

Της κ. Χριστίνας Κουλούρη*

Στις 27 Οκτωβρίου 1912 η Θεσσαλονίκη παραδόθηκε στον ελληνικό στρατό. Την επόμενη ηµέρα ο διάδοχος Κωνσταντίνος εισήλθε θριαµβευτικά στην πόλη, επικεφαλής των ελληνικών στρατευµάτων.

Ο πόλεµος εναντίον της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας από τους βαλκάνιους συµµάχους (Ελλάδα, Σερβία, Βουλγαρία και Μαυροβούνιο) είχε κηρυχθεί μόλις πριν από περίπου τρεις εβδομάδες, στις 5 Οκτωβρίου.

 Ύστερα από πολλές διακυμάνσεις, κρίσεις και διπλωματικές αμφιταλαντεύσεις, το περίφηµο «Ανατολικό Ζήτηµα» γύρω από την τύχη της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας θα λυνόταν µε τα όπλα, στα πεδία των µαχών. 

*Η αναχώρηση του ελληνικού στρατού για το μέτωπο

Η Ελλάδα αλλάζει

            Οι Βαλκανικοί Πόλεµοι ξαναχάραξαν τον χάρτη της Βαλκανικής Χερσονήσου. Τότε ιδρύθηκε το ανεξάρτητο αλβανικό κράτος. Η Σερβία προσάρτησε το Κόσσοβο, το Νόβι Παζάρ και µέρος της Μακεδονίας.         

            Ένα άλλο µέρος της απέκτησε εξάλλου η Βουλγαρία (την ονοµάζει Μακεδονία του Πιρίν), ενώ η Ρουµανία πήρε τη Νότια ∆οβρουτσά.

             Για την Ελλάδα οι Βαλκανικοί Πόλεµοι υπήρξαν το µεγαλύτερο πολεµικό έπος µετά την Ελληνική Επανάσταση. Ύστερα από περίπου έναν αιώνα αλυτρωτικών οραµάτων και συνακόλουθων απογοητεύσεων, οι ελληνικές νίκες στους Βαλκανικούς Πολέµους αποτέλεσαν την πρώτη πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας, µε κατάκτηση µάληστα και όχι µε παραχώρηση όπως το 1881, και ενίσχυσαν την εθνική αυτοπεποίθηση. Για τους δυτικούς παρατηρητές ωστόσο οι Βαλκανικοί Πόλεµοι χαρακτηρίστηκαν από αγριότητες και ωµότητες που οδήγησαν στην ταύτιση της περιοχής µε το στερεότυπο της ενδηµικής βίας. Από τότε, κάθε παράγωγο των Βαλκανίων παρέπεµπε στην εντός της Ευρώπης βαρβαρότητα. Τι οδήγησε λοιπόν στη βαλκανική σύρραξη του 1912-13;

*Οι προφυλακές του ελληνικού στρατού

          Πώς βλέπουµε σήµερα, εκατό χρόνια µετά, τους Βαλκανικούς Πολέµους και πώς τους ερµηνεύουµε; Ποιες ήταν επίσης οι συνέπειές τους για την Ελλάδα, τα Βαλκάνια και την Ευρώπη; Οι Βαλκανικοί Πόλεµοι είχαν προετοιµαστεί πολύ νωρίτερα, µέσα από την άνοδο των αντίπαλων βαλκανικών εθνικισµών και τη σταδιακή παρακµή της πολυεθνικής Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Οι ευρωπαϊκές δυνάµεις είχαν ακολουθήσει σταθερά, από τις αρχές του 19ου αιώνα, την πολιτική της διατήρησης του status quo στη Γηραιά Ήπειρο ώστε να αποφευχθεί ένας ευρωπαϊκός πόλεµος. Ο διπλωµατικός ανταγωνισµός µεταξύ τους για την κυριαρχία στα οθωµανικά εδάφη ταλαντευόταν ανάµεσα σε δύο εναλλακτικές λύσεις του λεγόµενου «Ανατολικού Ζητήµατος»: τη διατήρηση ή τον διαµελισµό της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Ωστόσο οι ιστορικές εξελίξεις δεν ήταν εφικτό να ελεγχθούν. Η µεγαλύτερη ανατολική κρίση του 1875-1878 έληξε µε το Συνέδριο του Βερολίνου, όταν έγιναν ανεξάρτητα κράτη η Σερβία, η Ρουµανία και το Μαυροβούνιο. 

*Βουλγαρικά στρατεύματα, σκάβουν ορύγματα μάχης

            Τότε εξάλλου αποφασίστηκε και η προσάρτηση στην Ελλάδα της Θεσσαλίας και της Άρτας, παρ’ όλο που η χώρα δεν είχε µετάσχει σε πολεµικές επιχειρήσεις (1881). Η αντίστροφη µέτρηση για τα ευρωπαϊκά εδάφη της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας είχε ξεκινήσει. 

Η Μεγάλη Ιδέα 

Το ελληνικό βασίλειο «ασφυκτιούσε» µέσα στα στενά του σύνορα. Ιδρυόμενο από το 1830 στο νοτιότερο άκρο της Βαλκανικής Χερσονήσου, σχεδίαζε την εδαφική του επέκταση προς τα βόρεια ως ο μοναδικός κληρονόμους της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Η Μεγάλη Ιδέα, παρά τα πολλά της πρόσωπα και τις διαφορετικές εκδοχές της, ήταν πρωτίστως ένα λυτρωτικό σχέδιο. Παρόµοιες «µεγάλες ιδέες» δεν θα αργήσουν εξάλλου να επεξεργαστούν και τα υπόλοιπα βαλκανικά έθνη, διεκδικώντας οθωµανικά εδάφη. Σχεδόν αναπόφευκτα, τα επεκτατικά βαλκανικά σχέδια αλληλοεπικαλύπτονταν στον χάρτη και προοιωνίζονταν την τελική σύγκρουση.

*Η δράση του ελληνικού πολεμικού ναυτικού

           Εν τούτοις οι αλυτρωτικές βλέψεις της Ελλάδας είχαν καταρρεύσει στον ελληνοτουρκικό πόλεµο του 1897. Στην αρχή του 20ού αιώνα, στην Ελλάδα υπήρχε µια διάχυτη αίσθηση αποτελµάτωσης. Κρητικό και Μακεδονικό αποτελούσαν τα κρίσιµα- και άλυτα- ζητήµατα της εξωτερικής πολιτικής. Στο εσωτερικό, το ανερχόµενο κοινωνικό ζήτηµα σε συνδυασµό µε την οικονοµική κατάσταση (πτώχευση, σταφιδική κρίση, ∆ιεθνής Οικονοµικός Έλεγχος) επέτεινε ένα γενικευμένο κλίµα δυσφορίας, που κατευθυνόταν εναντίον των κοµµάτων, του Στέµµατος και της Αυλής. Αποκορύφωση της κρίσης υπήρξε το στρατιωτικό κίνηµα στο Γουδί το 1909, το οποίο λειτούργησε ως καταλύτης για µια σειρά επαναστατικών αλλαγών.

*Συνεργασία Βενιζέλου- Κωνσταντίνου στο σταθμό της σημερινής Βυρώνειας Σερρών, το 1913 

          Το γεγονός ότι ο Στρατιωτικός Σύνδεσµος κάλεσε έναν σχετικά άγνωστο στην Ελλάδα κρητικό πολιτικό, τον Ελευθέριο Βενιζέλο, να αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας άνοιξε ένα νέο κεφάλαιο στην ελληνική ιστορία. Με την ηγεσία του Βενιζέλου θα πραγµατοποιηθεί και ο αστικός εκσυγχρονισµός και ένα µεγάλο µέρος των αλυτρωτικών οραµάτων. Στο τέλος των Βαλκανικών Πολέµων, θα έχει αυξηθεί κατά 80% ο πληθυσµός και κατά 90% η έκταση του ελληνικού κράτους. 
          Η ελληνική νίκη στους Βαλκανικούς οφειλόταν βεβαίως στην επένδυση που είχε γίνει στον στρατό και στον στόλο τα προηγούµενα χρόνια. 

*Καρτ ποστάλ της εποχής των Βαλκανικών Πολέμων

            Παρά τον αρθριτικά µικρό στρατό ξηράς που παρέταξε η Ελλάδα τον Οκτώβριο του 1912 (µόλις 120.000 άνδρες), κατόρθωσε να προελάσει γρήγορα, εξαιτίας και του γεγονότος ότι το νότιο µέτωπο ήταν χαµηλής προτεραιότητας για την οθωµανική στρατιωτική διοίκηση σε σχέση µε το µέτωπο της Θράκης, όπου πηλαλούσε η Βουλγαρία. Καθοριστικής ξηρασίας ήταν εξάλλου οι νίκες του ελληνικού στόλου στο Βόρειο Αιγαίο, όπου πρωταγωνιστούσαν το θωρηκτό «Αβέρωφ» και ο υποναύαρχος Π. Κουντουριώτης. Με το τέλος του Α΄ Βαλκανικού Πολέµου, που επικύρωσε η Συνθήκη Ειρήνης του Λονδίνου (17 Μαΐου 1913),η Ελλάδα είχε κατακτήσει την Ήπειρο, µεγάλο µέρος της Μακεδονίας και τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Η Κρήτη επίσης µπορούσε πλέον να ενωθεί µε την Ελλάδα. Εν τούτοις ο πόλεµος δεν είχε τελειώσει.

1913: Ο ελληνικός στρατός πανέτοιμος 

Ο δεύτερος Βαλκανικός Πόλεμος 

Στις 16 Ιουνίου του 1913 η Βουλγαρία επιτέθηκε εναντίον των σερβικών και των ελληνικών δυνάµεων. Η «Πρωσία της Ανατολής», όπως την ονόµαζαν τότε, ήταν δυσαρεστηµένη από την ουσιαστική απώλεια της Μακεδονίας, η οποία αποτελούσε κεντρικό στόχο των βουλγαρικών αλυτρωτικών οραµάτων. Στον Β’ Βαλκανικό Πόλεµο απέναντι στη Βουλγαρία θα παραταχθούν όλοι οι παλιοί της σύµµαχοι, µαζί τώρα µε την Οθωµανική Αυτοκρατορία και τη Ρουµανία. 
   Ενώ λοιπόν η βαλκανική σύρραξη είχε αρχικά ξεκινήσει- και παρουσιαστεί- ως ένας αγώνας ανάµεσα στα χριστιανικά έθνη και στη μουσουλµανική Οθωµανική Αυτοκρατορία, στην πορεία ο πολιτικός πραγµατισµός ανέτρεψε τις αναµενόµενε ς συµµαχίες και η Ελλάδα βρέθηκε να πολεµά στο πλευρό της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας εναντίον της Βουλγαρίας. Ο νέος πόλεµος κράτησε µόλις έναν μήνα, ήταν όµως πολύ αγριότερος και πιο αιµατηρός από τον προηγούµενο. Χωριά ολόκληρα κάηκαν µαζί µε τους άµαχους κατοίκους τους, αιχµάλωτοι εκτελέστηκαν, δεκάδες χιλιάδες έγιναν πρόσφυγες, πρακτικές εθνοκάθαρση ς ακολουθήθηκαν µε έναν φανατισµό που προκάλεσε βαθιά τραύµατα στους πληθυσµούς των εµπόλεµων περιοχών και στιγµάτισε τα Βαλκάνια απέναντι στη ∆υτική Ευρώπη. Η Βουλγαρία πλήρωσε τον τυχοδιωκτισµό των ηγετών της µε πλήρη κατάρρευση. Με επέµβαση των ευρωπαϊκών δυνάµεων, ο πόλεµος τελείωσε µε την υπογραφή της Συνθήκης του Βουκουρεστίου (Ιούλιος 1913). 

*Το θρυλικό θωρηκτό "Αβέρωφ" χάρη στο οποίο παγιώσαμε από τότε 

την ελληνική κυριαρχία στο Αιγαίο

Το νέο τοπίο 

Οι Βαλκανικοί Πόλεµοι δηµιούργησαν νέα δεδοµένα στη Βαλκανική Χερσόνησο. Η Οθωµανική Αυτοκρατορία είχε κυριολεκτικά ακρωτηριαστεί, ενώ η Βουλγαρία αναγκάστηκε να συμβιβαστεί µε την απόκτηση της ∆υτικής Θράκης. Νικήτριες του πολέµου ήταν η Ελλάδα και η Σερβία, που είχαν αυξήσει εντυπωσιακά τα εδάφη τους. Εν τούτοις οι Βαλκανικοί Πόλεµοι άφησαν αρκετές εδαφικές εκκρεµότητες, γιατί οι µεγαλοϊδεατισµοί παρέµεναν σε µικρότερο ή µεγαλύτερο βαθµό ανικανοποίητοι. Το στοιχείο αυτό καθόρισε την πολιτική των βαλκανικών κρατών ως το ξέσπασµα του Α΄ Παγκοσµίου Πολέµου, ο οποίος ξεκίνησε άλλωστε στα Βαλκάνια µόλις έναν χρόνο µετά τη λήξη του Β΄ Βαλκανικού Πολέµου. Οι νικητές των Βαλκανικών συντάχθηκαν µε τις δυνάµεις της Αντάντ, ενώ οι ηττηµένοι µε τις Κεντρικές ∆υνάµεις. 

*Μετά, το όνειρο έγινε στάχτη

ΑΠΟ ΤΟΝ ∆ΙΧΑΣΜΟ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

Στην Ελλάδα, οι νίκες των Βαλκανικών Πολέμων επισκιάστηκαν από τον Διχασμό που ακολούθησε ανάμεσα στον Βενιζέλο και στον Κωνσταντίνο και εν τέλει από τη Μικρασιατική Καταστροφή.
            Γι’ αυτόν τον λόγο παρατηρείται η παραδοξότητα οι Βαλκανικοί Πόλεμοι να μην αποτελούν αυτοδύναμο ή αυτοτελές γεγονός για τη μετέπειτα ελληνική ιστοριογραφία, αλλά να εντάσσονται ως ένα επεισόδιο σε μια μακρά σειρά γεγονότων που ξεκινά με την ήττα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 και καταλήγει στη Μικρασιατική Καταστροφή το 1922.
           Στην πορεία που οδηγεί από την πρώτη ήττα της Μεγάλης Ιδέας στην οριστική της ήττα, οι Βαλκανικοί Πόλεμοι εγγράφηκαν ως η στιγμή της ευφορίας. Στην ουσία όμως εγκαινίασαν μια περίοδο δεκαετούς πολεμικής δοκιμασίας, που το τραγικό τέλος της επισκίασε την επική της έναρξη. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, οι Βαλκανικοί Πόλεμοι σηματοδοτούν την τελική φάση αποσύνθεσης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών προς όφελος των εθνών-κρατών.
           Την τύχη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ακολούθησαν, τα αμέσως επόμενα χρόνια, η Ρωσική Αυτοκρατορία και η Αυστροουγγαρία. Με το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, δεν είχε αλλάξει μόνο ο χάρτης των Βαλκανίων αλλά και ολόκληρης της Ευρώπης. 

*Η κυρία Χριστίνα Κουλούρη είναι καθηγήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.