Ο ΕΡΩΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΘΡΑΚΩΝ ΠΑΝΑΡΧΑΙΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΣ[1]

*Σάτυρος και Μαινάδα σε ερωτική περίπτυξη. Θρακικό νόμισμα του 6ου π.Χ. αιώνα. Βρίσκεται σε Βουλγαρικό Μουσείο.

*Θεσμοθετημένη πολυγαμία.

*Οργιαστικές τελετές, που αφηγούνται οι αρχαίοι συγγραφείς.

*Διόνυσος, Βενδίς, Κοττυτώ και σύγχρονα καρναβάλια.

*Ο «παρεξηγημένος» Γιάννης Δήμαρχος, με τις πολλές γυναίκες.

*Τι μαρτυρούν τα δημοτικά τραγούδια.

*Ο ερωτισμός των Πομάκων.

Σελίδες από το βιβλίο 
του Παντελή Στεφ. Αθανασιάδη 
"Ψηφίδες από τη Θράκη του χτες".

          Ο ερωτισμός, ήταν στοιχείο συνοδευτικό της φήμης, της μυθολογίας και της ιστορίας των Θρακών και μάλιστα διαχρονικά. Στην εικόνα αυτή, συνέβαλε βασικά η πολυγαμία των αρχαίων Θρακών, αλλά και η διαδεδομένη λατρεία θεοτήτων, που σχετίζονταν με οργιαστικές τελετές και άλλα στοιχεία, στα οποία σήμερα δίδεται διάθεση ερωτική, αλλά και καθαρά σεξιστική.

          Άλλωστε , στις μέρες μας, ένα από τα χαριτολογήματα του ανδρικού πληθυσμού του νομού Έβρου, ήταν ότι «εμείς καταγόμαστε από τον μοναδικό αρσενικό νομό της Ελλάδας». Ένα χαριτολόγημα που αργότερα, το διεκδίκησε και ο έτερος ιστορικά νεόκοπος νομός, ο νομός του Πειραιά!!!

          Συνώνυμη του χαρακτηριστικού ερωτισμού των Θρακών, ήταν η λατρεία του Διονύσου. Πιθανολογείται, ότι από τους χρόνους των Πελασγών, λατρεύονταν στη Θράκη ο θεός του κρασιού και της γονιμότητας. Ο Διόνυσος, ο γιος της Σεμέλης, ανατράφηκε από νύμφες στα Θρακικά βουνά κατά την Ελληνική Μυθολογία. 

          Οι αρχαίοι Έλληνες, όπως είναι γνωστό, πήραν από τους Θράκες τη λατρεία των Μουσών, την καλλιέργεια της γης, αλλά και ορισμένους κανόνες και τεχνικές της πολεμικής τέχνης. Άλλωστε κατά την Μυθολογία ο Διόνυσος εισήγαγε την άμπελο στη Θράκη και δώρισε από εκεί στους ανθρώπους τον οίνο.

          Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι λειτουργούσε Μαντείο του Διονύσου στις ψηλές κορφές της Ροδόπης. Αργότερα το Μαντείο αυτό είχε επισκεφθεί ο Μέγας Αλέξανδρος και ο πατέρας του Οκταβιανού Αυγούστου.

          Στα Άβδηρα υπήρχε ναός του Διονύσου και ετελούντο αγώνες τα «Διονύσια».          

          Αγαπημένο θέμα των ψηφιδωτών στα κτίριά τους ήταν η άκρως ερωτική μυθολογική σκηνή της συνεύρεσης της Λήδας με το Δία, ο οποίος είχε μεταμφιεσθεί σε κύκνο. Ένα τέτοιο μισοκατεστραμμένο ψηφιδωτό του 2^ου  μ. Χ. βρέθηκε στην Πλωτινούπολη, δίπλα στο Διδυμότειχο. Σ’ αυτό η Λήδα εικονίζεται γυμνή και ανάμεσα στα πόδια της εικονίζεται ο κύκνος. Οι διαστάσεις του δαπέδου είναι 3,14Χ3,10 μ.

Τα Διονυσιακά όργια

*O Διόνυσος. Λεπτομέρεια από τον κρατήρα του Δερβενίου.(Μουσείο Θεσσαλονίκης)

          Μιλώντας με σημερινούς όρους και σημασίες, συνήθως δίνουμε διαστρεβλωτικές έννοιες, σε όσα οι Αρχαίοι εννοούσαν όταν χρησιμοποιούσαν τις ίδιες ακριβώς λέξεις. Έτσι θα πρέπει θα πρέπει να διευκρινίσουμε εδώ, ότι οι όροι «μυστηριακές τελετές» ή «οργιαστικές τελετές» δεν έχουν το ίδιο ακριβώς νόημα με τη σημερινή χρήση τους. Βασικά η λέξη «μυστηριακός» προέρχεται από το αρχαίο ρήμα μυώ , που σημαίνει κλείνω τους οφθαλμούς. Όταν αναφερόμαστε σε θρησκευτικές τελετουργίες η λέξη «μυώ», σημαίνει ότι οδηγώ κάποιον στα απόκρυφα πράγματα μιας θρησκείας. Αυτό σημαίνει ότι «μύστης» είναι αυτός που συμμετέχει από κοινού με τα μέλη μιας μυστηριακής κοινότητας, σε κοινές δοξασίες, κοινές τελετές, κοινά συμπόσια και σε ό,τι άλλο περιλαμβάνεται σε κάθε περίπτωση, που μπορεί να είναι οινοποσία, χορός, γλέντι και ό,τι άλλη ήθελε προκύψει.

          Η λέξη «όργιο» εξάλλου στην αρχαία σημασία της, καθώς τη συναντούμε σε όλες τις μυστηριακές θρησκείες, δεν σημαίνει απαραιτήτως σεξουαλικό όργιο ή άλλες πράξεις ακολασίας. Αντίθετα είχε τη σημασία της συμμετοχής σε πράξεις κάθαρσης της ψυχής και σώματος.

          Ταυτόσημος του ασυγκράτητου ερωτισμού και των οργίων, είναι ο θεός Διόνυσος, οι τελετές του, αλλά και όσοι τον ακολουθούσαν.

          Στα Άβδηρα υπήρχε ναός του Διονύσου αλλά και θρησκευτική οργάνωση, η οποία τελούσε τα περιώνυμα μυστήρια με τα μέλη της τους «συμμύστες» και τον επικεφαλής «αρχιβουκόλο». Ο τόπος που τελούνταν τα μυστήρια αυτά, ονομάζονταν «μάγαρον».

Άλλες οργιαστικές λατρείες

*Καλύβα Ξάνθης, φρούριο. Ανάγλυφο Πριάπου, 2ος π.Χ. αι. (Από τον τόμο Θράκη της Γεν. Γραμματείας ΠΑΜΘ, 1994)

          Στη Θράκη λατρεύτηκε επίσης η σεληνιακή θεότητα Βενδίς ή Βένδις. Η λατρεία αυτής της θρακικής θεότητας, γίνονταν σε βαθιές σπηλιές. Οι γιορτές της είχαν οργιαστικό περιεχόμενο, χωρίς να αποκλείεται ακόμα και η θυσία νεανίδων προς τιμή της. Έμοιαζαν με τις αντίστοιχες γιορτές της Φρυγίας προς τιμήν του θεού Σάβαζου. Σε ορισμένα αγάλματα η Βενδίς, παριστάνετο ως ανδρογυναίκα, που κρατάει δύο λόγχες.

          Οι Θράκες που κατοικούσαν κατά τους κλασσικούς χρόνους στον Πειραιά είχαν ιδρύσει ιερό της,  που ονομάζονταν «Βενδίδειο» και στις 19 και 20 του μηνός Θαργιλιώνος οργάνωναν θεαματικές γιορτές με λαμπαδηφορίες εφίππων. Αυτές τις γιορτές είχε παρακολουθήσει και ο Σωκράτης, ο οποίος κατεβαίνοντας στον Πειραιά για το σκοπό αυτό είχε μείνει στο σπίτι του αδελφού του ρήτορα Λυσία, του Πολέμαρχου.

          Αλλά και η θεά του έρωτα η Αφροδίτη, λατρεύονταν στη Θράκη με την επωνυμία Μορφώ. Στην Αίνο, παραθαλάσσια πόλη υπήρχε ναός της στην τοποθεσία Ζήρυνθος, όπου θυσιάζονταν σκύλοι προς τιμήν της.

Οι παρενδυματολογικοί Βάπτες

          Οργιαστική και ιδιαίτερα θορυβώδης ήταν και η λατρεία της Θρακικής θεότητα της Κοττυτώς. Οι ιερείς της ονομάζονταν Βάπτες, γιατί όταν γίνονταν η τελετή της μύησης, τους εμβάπτιζαν μέσα σε νερό για καθαρμό ψυχής και σώματος.

          Οι τελετές που οργάνωναν οι Βάπτες έμειναν στη ιστορία για την ακολασία τους και την ανηθικότητά που επικρατούσε. Άνδρες ντυμένοι γυναικεία, χόρευαν κάτω από τους ήχους έντονης και οργιαστικής μουσικής.

          Στην Αθήνα, όπου υπήρχαν οπαδοί της Κοττυτώς, οι οργιαστικές τελετές τους θεωρούνταν ξενόφερτες και πολλές φορές προκαλούσαν το δημόσιο αίσθημα εξαιτίας της ελευθεριότητάς τους, των νυκτερινών οργίων και του επιτρεπτού κάθε ακολασίας.

          Οι κωμικοί ποιητές πολλές φορές διέσυραν τους ιδιόρρυθμους Βάπτες, από σκηνής.

          Ιδιαίτερα μάλιστα ο κωμικός Εύπολις στην κωμωδία του «Βάπται» τα… είχε σούρει κατά το κοινώς λεγόμενο στον Αλκιβιάδη, ο οποίος όπως είναι γνωστό κατηγορήθηκε για ποικίλες παρεκκλίσεις, και για τον οποίο  υπήρχαν ενδείξεις, ότι ήταν Βάπτης. Ο Αλκιβιάδης, εξοργισμένος για το διασυρμό, εκδικήθηκε αργότερα τον Εύπολι, που τον έριξε στη θάλασσα κατά τη διάρκεια της εκστρατείας των Αθηναίων εναντίον της Σικελίας.

          Τους Βάπτες είχε διακωμωδήσει και ο Αριστοφάνης, ενώ για την ύπαρξη τους έκανε λόγο και ο Αισχύλος στο χαμένο έργο του για τους «Ηδωνούς». 

Σύζυγοι στην πυρά…

          Ο Ηρόδοτος, περιγράφει και ανθρωποθυσίες που έκαναν οι αρχαίοι πολυγαμικοί Θράκες.

          Όταν δηλαδή πέθαινε κάποιος, γίνονταν ένα συμβούλιο φίλων και συγγενών, οι οποίοι αποφάσιζαν ποια από τις συζύγους του τον αγαπούσε περισσότερο όσο ζούσε. Η… τυχερή σφαγιάζονταν από τον πλησιέστερο συγγενή και ενταφιάζονταν με το σύζυγό της. Οι υπόλοιπες ζούσαν… δυστυχισμένες, γιατί εθεωρείτο όνειδος να αγαπούν λιγότερο το σύζυγό τους!

          Ας μη νομισθεί όμως ότι ανθρωποθυσίες έκαναν μόνο οι αρχαίοι Θράκες. Η θυσία της Ιφιγένειας στην Αυλίδα ήταν κανονικότατη ανθρωποθυσία. Αλλά και ο Αχιλλέας στην κηδεία του φίλου του Πάτροκλου δεν δίστασε να διατάξει να σφαγιασθούν επί της πυράς, που θα κατέκαιε τη σορό του αγαπημένου του φίλου και δέκα νέοι Τρώες, πολεμιστές, γιοι διακεκριμένων αντιπάλων του.

Πολυγαμικοί…

          Η πολυγαμία των Θρακών, στοιχείο του υπερβάλλοντος ερωτισμού, αναφέρεται από πολλούς αρχαίους συγγραφείς.

          Ο Ηρόδοτος κάνει λόγο για την πολυγαμία του θρακικού φύλου των Τραυσών.

          Ο Αρριανός αναφέρει ότι η πολυγαμία τους είχε σκοπό την απόκτηση πολλών παιδιών. «Έθος ήν Θραξί πολλάς έχειν γυναίκας, ως αν εκ πολλών πολλούς έχοιεν παίδας και το έθος αυτοίς γενέσθαι από του βασιλέως αυτών Δολόγγου…».

          Την πολυγαμία των Θρακών περιγράφει και ο κωμικός Μένανδρος, γράφοντας, όπως διέσωσε ο Στράβων (Ζ΄ 296):

          «Πάντες οι Θράκες, μάλιστα δ’ οι Γέται, ου σφόδρα εγκρατείς εσμέν. Γαμεί γαρ ημών ουδέ είς, ει μη δέκ’ ή ένδεκα γυναίκας, δώδεκα τε ή πλείους τινάς. Αν δε τις τέτταρας ή πέντε γεγαμηκώς τύχη, καταστρέφη τις, ανυμέναιος, άθλιος, άνυμφος ούτος επικαλείτ’ εν τοις εκεί».

          Με άλλα λόγια, οι Θράκες και πολύ περισσότερο η φυλή των Γετών, δεν ήταν καθόλου εγκρατείς. Έπαιρναν  δέκα ή ένδεκα συζύγους και μερικοί περισσότερες. Αν κάποιος τύχαινε να νυμφευθεί με τέσσερις ή πέντε, εθεωρείτο παρακατιανός και ουσιαστικά άνυμφος!!!

          Ο τραγικός Ευριπίδης βάζει στο στόμα της Ανδρομάχης στην ομώνυμη τραγωδία του να λέει στη θυγατέρα της Ερμιόνη, ότι στη Θράκη «το λέχος δίδωσι πολλαίς, είς ανήρ κινούμενος».

          Ο Ηρακλείδης ο Ποντικός ανεβάζει τον αριθμό των γυναικών που έπαιρναν οι Θράκες, ακόμα και σε 30!!!  «Γαμεί έκαστος τρεις και τέσσαρας, εισί δε οί και τριάκοντα»!!!

          Η  εξήγηση που δίνει ο Ηρόδοτος για την πολυγαμία των Θρακών, είναι, ότι το φαινόμενο αυτό συνέβαινε διότι οι Θράκες πουλούσαν τα παιδιά τους. «Πωλέουσι τα τέκνα  επ’ εξαγωγή». Επιπλέον λόγο της πολεμικής ζωής τους και των ασθενειών, που οδηγούσαν στο θάνατο πολλά μικρά παιδιά, τους έστρεψαν στην πολυγαμία και στη συνακόλουθη παιδοποιία.

          Αυτές οι πωλήσεις, αλλά και οι ακούσιοι εξανδραποδισμοί Θρακών, για να διαθέτει η Αθήνα δούλους, γονιμοποίησαν σε βάθος χρόνου βιολογικά τους Αθηναίους. Στην Αθήνα των κλασσικών χρόνων υπήρχαν πολλές γυναίκες από τη Θράκη, τις οποίες οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν και σαν παλλακίδες, αφού το επέτρεπε ο νόμος. Υπήρχαν επίσης πολλές που ήρθαν στην Αθήνα ως νύφες. Η Θράκη, επειδή ήταν ο σιτοβολώνας της Αρχαίας Αθήνας, πολλοί επιφανείς Αθηναίοι συγγένευαν με θρακικούς βασιλικούς οίκους, με γάμους. Έτσι όμως γεννήθηκαν πολλοί επιφανείς Αθηναίοι.

          Ο Πλούταρχος (Βίος Θεμιστοκλή 1) γράφει: «Αβρότονον, Θρήϊσσα γυνή, αλλά τέκεσθαι τον μέγαν Έλλησι, φημί, Θεμιστοκλέα».

          Η μητέρα του Κίμωνα η Ηγησιπύλη, σύζυγος του Μιλτιάδη, είχε επίσης Θρακική καταγωγή.

          Ο στρατηγός των Αθηναίων Τιμόθεος, ήταν γιος μιας Θράσσας εταίρας, που μετά το γάμο της έγινε «σεμνή». Αλλά και ο στρατηγός Ιφικράτης είχε μητέρα Θράσσα, αλλά και σύζυγο. Επίσης και ο κωμικός Αντισθένης είχε μητέρα Θράσσα.

          Γενικά οι αρχαίοι Θράκες είχαν φιλελεύθερο πνεύμα. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι τις θυγατέρες τους δεν τις πρόσεχαν και τις άφηναν να έχουν σχέσεις με όσους άνδρες ήθελαν αυτές. Τις γυναίκες τους όμως τις φύλαγαν προσεκτικά.

          Πάντως παρά την έντονη λατρεία του Διονύσου στη Θράκη λατρεύονταν και η θεά Άρτεμις, σύμβολο της απόλυτης παρθενίας.

Τα Καβείρια Μυστήρια

          Τα Καβείρια Μυστήρια, που ετελούντο στη Σαμοθράκη, το μοναδικό νησί της Θράκης, αποτελούν μια άλλη περίπτωση, με έντονο και το ερωτικό στοιχείο.

          Χωρίς να είναι γνωστά πολλά πράγματα για το περιεχόμενο των Καβειρίων Μυστηρίων, επικρατεί η άποψη ότι εκτός του μυστηριακού χαρακτήρα τους, είχαν και έντονο το ερωτικό στοιχείο. Ο Όμηρος γράφει στην Ιλιάδα: «Ζαθέη Σαμοθράκη ένθα και όργια φρικτά θεών και άρρητα βροτοίσιν» (Σεπτή Σαμοθράκη, όπου τελετές προκαλούν ρίγη φόβου, οι οποίες τελούνται προ χάρη των θεών και είναι απόρρητες στους ανθρώπους).

          Από τον Ηρόδοτο επίσης («Ευτέρπη») γνωρίζουμε ότι στη Σαμοθράκη οι Κάβειροι τελούσαν μεταξύ άλλων τη Θυσία του Φαλλού. Επρόκειτο για ένα μεγάλο ομοίωμα του ανδρικού μορίου, το οποίο, συμβολίζοντας τη δύναμη της φύσης να γονιμοποιεί και να αναπαράγει αενάως, το περιέφεραν κατά τρόπο πανηγυρικό στις εορταστικές τελετές  προς τιμή του Διονύσου. 

          Η παράδοση αναφέρει, ότι στη Σαμοθράκη κατά τη διάρκεια  των Καβειρίων Μυστηρίων, γνωρίστηκαν και συνδέθηκαν ερωτικά ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος με την Ολυμπιάδα και από αυτή τη γνωριμία και το γάμο, γεννήθηκε ο Μέγας Αλέξανδρος.

Ορφέας και Ευρυδίκη: Υπόδειγμα συζυγικής πίστης

*Έργο του Θρακιώτη ζωγράφου Γιάννη Μητράκα. Ορφέας και Ευρυδίκη στη χώρα του Άδη, 1997, χρώματα αυγού, 97x158 εκ.

          Πάντως για να μην θεωρηθεί ότι αποδίδουμε στους Θράκες αχαλίνωτο ερωτισμό, θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι ο μύθος του Ορφέα, άνθισε στη Θράκη. Θραξ ήταν ο Ορφέας και αυτός είναι που αποτέλεσε και αποτελεί υπόδειγμα συζυγικής αγάπης, αφού κατά τον πασίγνωστο μύθο, και στην  Άδη κατέβηκε για να σώσει τη γυναίκα Ευρυδίκη.

          Ο Ορφέας γιος του Οίαγρου και της Μούσας Καλλιόπης, υπήρξε ο μεγαλύτερος μουσικός της Ελληνικής Μυθολογίας. Με τη μουσική του εξημέρωνε ακόμα και τα άγρια ζώα. Το όνομά του συνδέθηκε τις μυστηριακές τελετές, τα Ορφικά.

          Σύμφωνα με το μύθο η σύζυγός του Ευρυδίκη πέθανε όταν την δάγκωσε ένα φίδι. Απελπισμένος από το χαμό της ο Ορφέας αποφάσισε να κατεβεί στον Άδη. Εκεί παίζοντας την υπέροχη λύρα του γοήτευσε τους θεούς και τα τέρατα του Κάτω Κόσμου, που του επέτρεψαν να πάρει πίσω στον κόσμο των ζωντανών τη σύζυγό του Ευρυδίκη. Του έβαλαν όμως έναν απαράβατο όρο. Να μην γυρίσει να την κοιτάξει πριν αντικρίσουν το φως του ήλιου. Ο Ορφέας, δεν άντεξε να τη σέρνει πίσω του. Γύρισε να τη δει. Τότε εκείνη εξαφανίσθηκε δια παντός.

*Ο Ορφέας παίζει λύρα στη Θράκη. Γκραβούρα της Δημοτικής Βιβλιοθήκης της Νέας Υόρκης

          Ο Ορφέας καταλυπημένος από τον οριστικό χαμό της γυναίκας του, έγινε ακόμα και μισογύνης

          Τελικά, οι Βιστωνίδες γυναίκες που ήταν μαινάδες, οι οποίες ζούσαν γύρω από τη λίμνη Βιστωνίδα, σκότωσαν τον Ορφέα και τεμάχισαν το πτώμα του. Για να μην ξεχασθεί το έγκλημά τους, τις σημάδευαν με τατουάζ.

Στο Βυζάντιο…

          Πληροφορίες για τα ερωτικά συμβαίνοντα στη Θράκη κατά τη διάρκεια των Βυζαντινών χρόνων, δεν διαθέτουμε. Είναι βέβαιο, ότι η επικράτηση του Χριστιανισμού , περιόρισε κάθε είδους μυστηριακές και οργιαστικές τελετές. Αλλά είναι εξίσου βέβαιο, πώς μέσα από το νέο κοινωνικό καθεστώς, όπως αυτό διαμορφώθηκε, διασώθηκαν- φυσικά σε μικρότερη έκταση- κάποιες δοξασίες, και τελετές, τόσο στη Θράκη, όσο και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Στοιχεία, που αργότερα άρχισαν να φαίνονται μέσα από τα λαϊκά δρώμενα και τα δημοτικά τραγούδια, που διασώθηκαν έως τις ημέρες μας.

          Ο έκλυτος βίος, ήταν στοιχείο της καθημερινότητας και στο Βυζάντιο και είναι λογικό να επηρέαζε την περιφέρεια της αυτοκρατορίας και ιδιαίτερα τις περιοχές- όπως η Θράκη- που ήταν κοντά στην πρωτεύουσα.

Με οδηγό μας το δημοτικό τραγούδι

          Στους σχετικά νεώτερους χρόνους, όπου μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε σαν καθρέφτη των κοινωνικών δρωμένων τα δημοτικά τραγούδια, βλέπουμε ότι παρά πολλά από αυτά υμνούν, κάθε είδους ερωτική αταξία, από ένα απλό και αθώο φλερτ έως τον άνομο έρωτα προς την… κουμπάρα, θέμα κοινό και σε  δημοτικά τραγούδια άλλων περιοχών της χώρας. Ενδεικτικό είναι το ακόλουθο τραγούδι της περιοχής Σουφλίου, όπως το κατέγραψε, ο Λεωνίδας Τερζούδης.

          «Κάτω στην Αγιά Βαρβάρα,

          έκανα χρυσή κουμπάρα,

          κι έμαθα το μονοπάτι,

          πήγαινα και το βραδάκι.

          Και με πιάσαν μια βραδιά

          στης κουμπάρας τ’ν αγκαλιά.

          Δεν μου δώσαν και πολλές

          πεντακόσιες και καλές

          και μου τρύπ’σαν το κεφάλι

          σαν το τρύπιο το τσουκάλι…».

          Ο ερωτισμός, που ήταν διάχυτος από τις τρυφερές ηλικίες, τραγουδήθηκε πολλές φορές από το λαό της Θράκης, με στόχους πολλαπλούς, είτε της κοινωνικής κριτικής ( πολλές φορές τη λένε και… κουτσομπολιό οι σύγχρονοί συνέλληνες) είτε της διακωμώδησης. Ένα ενδεικτικό θρακικό δημοτικό τραγούδι είναι και το ακόλουθο:

          «Δώδεκα χρονώ κοράσιο,

          χήρα πάει στη μάνα της,

          τα στεφάνια στη ποδιά της

          κι έκλαιγε τον άνδρα της».

          Και η μάνα της, με τη γνώση και την εμπειρία που διέθετε, συμβούλευε απτόητη, την ανήλικη αλλά χήρα κόρη της.

          «Σώπα κόρη μ’ και μην κλαις,

          σώπα μην πικραίνεσαι,

          όμορφη κι αρχόντ’σα είσαι

          και ξαναπαντρεύεσαι».

          Έρωτες που υμνήθηκαν ήταν και αυτοί, που υπερέβαιναν τις φυλετικές προκαταλήψεις , τους κοινωνικούς διαχωρισμούς και αποκλεισμούς και τους θρησκευτικούς περιορισμούς. Και προς την  κατεύθυνση αυτή, η ερωτική διάθεση ήταν διάχυτη και… αντιρατσιστική, όπως μαρτυρεί το ακόλουθο δημοτικό τραγούδι που κατέγραψε ο Αυγερινός Μαυριώτης:

          «Αγάπησα μια τούρκισα και μιαν εβραιοπούλα,

          αγάπησα και μια ρωμιά της χήρας θυγατέρα.

          Η τούρκισα ήταν ζάχαρη, η οβριά ήταν μέλι

          και η ρωμιοπούλα κρύο νερό, που πίνουν οι αγγέλοι».

          Ένα σύγχρονο έντεχνο λαϊκό τραγούδι, που μπορεί να χαρακτηρισθεί ως… μνημείο ερωτισμού, είναι «Η Μαρία με τα κίτρινα» που ομολογεί ότι… από τον άντρα της αγαπά περισσότερο το γείτονα. Όμως η βάση, η μαγιά και αυτού του τραγουδιού, ανιχνεύεται στα δημοτικά τραγούδια της Θράκης. Ο στίχος του τραγουδιού είναι αποκαλυπτικός, όπως τον είχε καταγράψει ο Αυγερινός Μαυριώτης.

         

          Παπαδοπούλα του παπά

          ποιον αγαπάς καλύτερα,

          τον άντρα σου ή το γείτονα;

          Τον άντρα μου τον αγαπώ

          το γείτονα καλύτερα.

          Να γίνει ο άντρας μάρμαρο

          κι ο φίλος τριαντάφυλλο,

          για να πατώ στο μάρμαρο

          να κόβω το τριαντάφυλλο.

          Τον άντρα στα οργώματα

          το φίλο στα παπλώματα, κ.λπ.

  

Η περίπτωση του Γιάννη Δήμαρχου

          Αποκορύφωμα όμως του ερωτισμού των Θρακών, στα νεώτερα χρόνια, θεωρείται ένα από τα έσχατα παραδείγματα δημιουργίας δημοτικού τραγουδιού, το οποίο αναφέρεται στα ερωτικά κατορθώματα του Μπάρμπα Γιάννη, του Δημάρχου του χωριού Μεταξάδες. Το χωριό αυτό, που σήμερα είναι η έδρα του ομώνυμου καποδιστριακού Δήμου, βρίσκεται στα Δυτικά του Διδυμοτείχου, σχεδόν σε επαφή με τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα. Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας ονομάζονταν Τοκμάκι και εξέλεγε δήμαρχο, που είχε τον τίτλο του Μουχτάρη.

*Ο περίφημος Γιάννης Δήμαρχος, η Βασιλ΄κούδα του τραγουδιού και ο εγγονός του Γιάννης, Μεταξάδες 1956-57.
(Από το δίσκο "Χρόνης Αηδονίδης-Τραγούδια και Σκοποί της Θράκης") 

          Ο Μπάρμπα Γιάννης, πρόσωπο υπαρκτό, αλλά ίσως… λίγο παρεξηγημένο από το φερώνυμο τραγούδι του, υμνήθηκε για τις επιδόσεις του στις γυναίκες, με ένα τραγούδι, ίσως το πιο γνωστό χορευτικό της Θράκης σε ρυθμό Ζωναράδικο.

          «Στο Τοκμάκι, στ’ς Μεταξάδις, Γιάννης Δήμαρχος.

          Γιάννης έχει τρεις γυναίκις κι άλλην αγαπάει.

          Θα χουρίσει τη Θοδώρα, θα πάρ’ τη Βασιλ’κή

          Μάνα της την ουρμηνεύει, την παρακαλεί.

          -Βασιλ’κούδα μ’ μην τον παίρνεις, του Γιάνν’ του χουβαρντά.

          -‘Γώ τουν Γιάννη σαν δεν πάρω, δεν παντρεύουμι.

          Γιάννης είν’, μανά μ’ σαρμπέζης, είνι Δήμαρχος.

          Στο Τοκμάκι, στ’ς Μεταξάδις, Γιάννης Δήμαρχος

          Άειντι Βασιλ’κούδα μ’ Γιάννης Δήμαρχος.

          Η πραγματική ιστορία του Γιάννη Δήμαρχου, που αποτελεί σύγχρονο σύμβολο ερωτισμού, όπως έχει περιγραφεί από τον Ν. Διονυσόπουλο σε συνοδευτικό κείμενο του δίσκου του φημισμένου τραγουδιστή  Χρόνη Αηδονίδη «Τραγούδια και Σκοποί της Θράκης» (συνεργασία των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης και του Δημοκρτίτειου Πανεπιστημίου Θράκης), είναι η ακόλουθη:

          Ο Ιωάννης Μαντάς ή Μαντούδης (1881-1962) διετέλεσε Μουχτάρης στα ύστερα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας και στις αρχές της ελληνικής διοίκησης στη Θράκη. Από τη θητεία του εκείνη έμεινε γνωστός με το προσωνύμιο Γιάννης Δήμαρχος, που τον συνόδευε σε όλη του τη ζωή.

          Αρχικά πήρε για σύζυγό του την Τριανταφυλλιά, που είχε γεννηθεί το 1884. Γρήγορα όμως αυτή πέθανε και ως χήρος ο Γιάννης Μαντάς, νυμφεύθηκε με την Δέσποινα, η οποία είχε γεννηθεί το 1882. Με τη Δέσποινα έκανε μια κόρη το 1910, τη Ζωή. Λίγο καρό αργότερα οι Τούρκοι τον επιστρατεύουν- προφανώς λόγω των Βαλκανικών Πολέμων- στην  Αδριανούπολη και ενδεχομένως και στην Κωνσταντινούπολη για μερικά χρόνια. Στη διάρκεια της απουσίας του και εξαιτίας μια επιδημίας στο χωριό, πεθαίνει και η γυναίκα του και η κόρη του. Όταν τελικά επιστρέφει, κάνει και τρίτο γάμο με την Μαρία Τσιακιρούδη, γεννημένη το 1886, γνωστή στο χωριό με το προσωνύμιο Θοδώρα ή Θοδωρούλα. Δεν έκανε όμως παιδιά μαζί της. Έτσι και όταν έληξε η θητεία του ως Μουχτάρη, αποφασίζει να χωρίσει τη Θοδώρα και να κάνει γάμο με τη Βασιλική Μπακαλούδη (1887- 1975). Η Εκκλησία, δεν νομιμοποίησε ποτέ τον τέταρτο γάμο του, αφού αυτό δεν επιτρέπονταν από τους Ιερούς Κανόνες. Ο Γιάννης Δήμαρχος όμως αγνοώντας τις αντιρρήσεις της Εκκλησίας, αλλά και την κριτική της τοπικής κοινωνίας έζησε με τη Βασιλική ή Βασιλ’κούδα του τραγουδιού κατά την τοπική προφορά, με την οποία έκανε τρία παιδιά. Το Χρήστο που γεννήθηκε το 1926, την Τριανταφυλλιά που γεννήθηκε το 1929 και τον Παναγιώτη που γεννήθηκε το 1932. Ήταν η τελευταία οικογένειά του, με την οποία έζησε ευτυχισμένος τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του.

          «Όπως είναι αυτονόητο- αναφέρεται στο συνοδευτικό κείμενο του δίσκου- το γεγονός σκανδάλισε τη συντηρητική κοινωνία του χωριού, με αποτέλεσμα η κοινωνική κριτική να ασκηθεί με τη μορφή τραγουδιού. Το τραγούδι μορφοποιήθηκε από το βιολάτορα Γιώργη Ταυρίδη ή Μπουγά, που ήταν κα συγγενής του Γιάννη Δήμαρχου. Αν και το τραγούδι αποδίδεται στον Μπουγά, δεν έχει διευκρινιστεί εάν και κατά πόσο βασίστηκε σε παλαιότερη μελωδία, ούτε είναι σαφές κατά πόσο συνέβαλαν οι δύο άλλοι μουσικοί της κομπανίας του (Βαΐτσης Καραγκιοζούδης, Δημήτρης Σαμπανίδης) καθώς και ο γιατρός των Μεταξάδων, που η παράδοση τον θέλει ως κύριο εμπνευστή των στίχων».  

Ο φόρος του… έγγαμου ταύρου!!!

          Πάντως κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, όταν το συνολικό φορολογικό σύστημα ήταν πολύ διαφορετικό από το σημερινό, υπήρχαν πολλές επιμέρους υποχρεώσεις φορολογικής μορφής των Χριστιανών υπόδουλων, με στόχο να ενισχύεται η Εθναρχούσα Εκκλησία και να μπορεί να παρέχεται Ελληνική Παιδεία στα παιδιά τους. Υποχρέωσή τους ήταν να καταβάλλουν ένα ετήσιο τέλος στη Μητρόπολη της κατοικίας τους. Ειδικά για τους έγγαμους υπήρχε και ένας άλλος φόρος, ο λεγόμενος φόρος εγγάμου συμβιώσεως, που επέζησε και καταργήθηκε από τον υπουργό Συντονισμού του στρατάρχη Παπάγου τον Σπύρο Μαρκεζίνη. Ο φόρος αυτός ειρωνικά απεκαλείτο στο Διδυμότειχο, έδρα Μητρόπολης, στην τουρκική γλώσσα «μπουγά παρασί» δηλαδή… τα χρήματα του ταύρου!!! Και ο νοών νοείτω… 

          Πάντως τα αποκριάτικα έθιμα της Θράκης, όπως αυτά διαμορφώθηκαν μέσα στην Τουρκοκρατία, συνήθως έχουν διττή σημασία. Αφενός μεν την διακωμώδηση του Οθωμανού δυνάστη μέσα από την καρναβαλική καρικατούρα του αρχικαρνάβαλου που στη  Θράκη ονομάζεται Κιοπέκ Μπέης (Ο Μπέης των σκύλων) και αφετέρου την ελεύθερη έκφραση μια φορά το χρόνο, με όλα τα υπονοούμενα, ερωτικών και άλλων απροκάλυπτων πολλές φορές, στοιχείων ερωτικής συμπεριφοράς. Στα καρναβάλια που συνοδεύουν τον Κιοπέκ Μπέη γίνονται πολλά ευτράπελα περιστατικά, με αυτονόητα υπονοούμενα και μιμητικές φαλικές πράξεις. Παράλληλα όλες αυτές οι αποκριάτικες εκδηλώσεις, αποτελούν στην πράξη σπονδές στην ιδέα της γονιμότητας, που συνδέεται στενά, με κάθε έννοια ερωτισμού και αποτελεί τη βάση και της λατρείας του Διονύσου στην αρχαιότητα.

H περίπτωση ανταλλαγής συντρόφων (;) 
των Μπεκτασήδων

          Στη Θράκη, κατοικούν και οι Πομάκοι, γηγενές Θρακικό φύλλο, που εξισλαμίσθηκε βίαια. Οι Πομάκοι στην πλειοψηφία τους ανήκουν στην μουσουλμανική αίρεση των μπεκτασήδων, μια αίρεση η οποία βασικά πρεσβεύει την ανεξιθρησκία και ακολουθεί  πολλές δοξασίες που μοιάζουν με τις ελληνικές, κάτι που είναι φυσικό, αφού οι Πομάκοι πριν εξισλαμισθούν ήταν Χριστιανοί.

          Για τους Μπεκτασήδες, υπάρχει μια διάχυτη φημολογία για μυστηριακές ερωτικές τελετές, που γίνονταν τα παλαιότερα χρόνια και σχετίζονται με μια ιδιότυπα θεσμοθετημένη ανταλλαγή ερωτικών συντρόφων μια φορά το χρόνο!

          Σύμφωνα με τα λεγόμενα, τα οποία διαψεύδουν οι Πομάκοι και τα αποδίδουν σε κακή προπαγάνδα των Σουνιτών  τουρκογενών, μια φορά το χρόνο, σε ημερομηνία που προσδιορίζεται από την κίνηση της Σελήνης, σε κάθε κοινότητα Μπεκτασήδων, συγκεντρώνονται όλα τα ερωτικώς ενεργά έγγαμα ζευγάρια σε ένα ιερό χώρο, συνήθως το τζαμί, όπου γίνεται κάποια θρησκευτική τελετή.

          Σε μια δεδομένη στιγμή, σβήνουν τα φώτα και μέσα στο απόλυτο σκοτάδι, οι άνδρες αναζητούν τις γυναίκες και όποια πιάσουν πρώτη, αυτή είναι η ερωτική του σύντροφος για τη συγκεκριμένη βραδιά.

          Τα αγόρια που γεννώνται εννέα μήνες ακριβώς μετά τη συγκεκριμένη βραδιά, προορίζονται για ηγέτες των τοπικών κοινωνιών και η μόρφωση και ανατροφή τους, αποτελεί κύριο μέλημα και φροντίδα όλων των μελών της κοινότητας, ώστε να μορφωθούν και να σφυρηλατηθεί  κατάλληλα ο χαρακτήρας τους, για να ανταποκριθούν σε μεγαλύτερα καθήκοντα είτε θρησκευτικά είτε αυτοδιοικητικά.

          Για το έθιμο αυτό δεν υπάρχουν γραπτές πηγές και ερευνητικές τεκμηριώσεις. Ωστόσο από τις διηγήσεις προκύπτει, ότι αν πράγματι συμβαίνει ένα τέτοιο γεγονός, κάλλιστα μπορεί να ερμηνευθεί ως διονυσιακό κατάλοιπο. Πολλοί ισχυρίζονται, ότι τέτοια έθιμα αναφέρονται και μεταξύ των (νεοπλατωνιστών) Αλεβήδων της Μικράς Ασίας.

          Οι Πομάκοι, παρά το συντηρητικό χαρακτήρα τους, και τις κλειστές και μικρές κοινωνίες στις οποίες ζουν, δεν παύουν να τραγουδάνε και ερωτικά τραγούδια, όπως το χαρακτηριστικό «Άμπρε μάλκο μόμε», που σύμφωνα με τη μετάφραση του εκπαιδευτικού και συγγραφέα Πέτρου Θεοχαρίδη λέει μεταξύ άλλων:

          Αχ μικρό κορίτσι

          εσύ αγάπη γλυκιά μου

          μη στέκεσαι μπροστά μου

          γιατί καίγομαι για σένα.

          Ας καίγεσαι αγάπη μου, ας καίγεσαι

          έτσι και εγώ καίγομαι.

          Δεν ξέρω τι να κάνω…

          Πάντως λόγω των κοινωνικών συνθηκών που επικρατούν στα χωριά των Πομάκων συνήθως τα νυχτέρια, οι νυχτερινές συνάξεις δηλαδή (ένα είδος βεγγέρας) που γίνονταν στα σπίτια για να κεντούν οι γυναίκες ή να κάνουν άλλες αγροτικές δουλειές, όπως το ξεφλούδισμα τω καλαμποκιών, το παστάλιασμα των καπνών, ή το γνέσιμο του μαλλιού, πλέκονταν τα παλαιότερα χρόνια τα ειδύλλια των νέων. Συνήθως τα αγόρια στέκονταν γύρω από τον κύκλο των γυναικών παρατηρώντας με τα μάτια τους τα κορίτσια. Αν ένας νεαρός Πομάκος ήθελε να δείξει την ερωτική του προτίμηση σε κάποιο συγκεκριμένο κορίτσι, έπαιρνε το θάρρος και της πετούσε ένα λουλούδι. Αν το κορίτσι δεχόταν να πάρει το λουλούδι, σήμαινε ότι… αποδέχεται και το παλικάρι. Έτσι άρχιζε το ειδύλλιο, που με την επιμέλεια των γονέων κατέληγε σε αρραβώνα και γάμο.

          Εδώ θα πρέπει να υπενθυμίσουμε, ότι μια από τις πρώτες και σημαντικότερες συνέπειες του διάχυτου ερωτισμού, είναι και η αυξημένη τεκνογονία.

          Ένα τέτοιο φαινόμενο, μας παρουσίασε ο «ΧΡΟΝΟΣ» Κομοτηνής στις 14 Ιανουαρίου 2003. Σε ρεπορτάζ της Μαρίας Φανφάνη, αναφέρεται ότι στον απομακρυσμένο οικισμό Κύμη του Δήμου Οργάνης, που απέχει 200 μέτρα από την ελληνοβουλγαρική μεθόριο και κατοικείται από Πομάκους, κάθε οικογένεια έχει κατά μέσο όρο έξι παιδιά. Στην Κύμη της Ροδόπης, σ’ αυτό το «καρπερό χωριό» ζουν περίπου 100 οικογένειες. Οι γυναίκες ακολουθώντας τα παλαιά κοινωνικά πρότυπα, ακόμα και σήμερα δεν δέχονται να εξετασθούν από γιατρό, έστω και όταν κινδυνεύει η ζωή τους. Γεννούν μάλιστα όρθιες, έλκοντας ένα σκοινί, που είναι δεμένο στο ταβάνι του σπιτιού τους!!!.

Μαρτυρία Οδυσσέα Ελύτη

          Μια απρόσμενη επιβεβαίωση του διάχυτου και διαχρονικού ερωτισμού των Θρακών, μας δίνει ο νομπελίστας ποιητής Οδυσσέας Ελύτης.

          Είναι γνωστό, ότι ο μεγάλος μας ποιητής, πήρε μέρος το 1940 στο μεγάλο αγώνα του Ελληνισμού ενάντια στον Ιταλικό φασισμό. Πολέμησε στα χιονισμένα Βορειοηπειρωτικά βουνά και καρπός των βιωμάτων και των εμπειριών του, είναι τα δύο αξεπέραστα ποιητικά αριστουργήματά του, το «Άξιον Εστί» με την παγκόσμια ακτινοβολία και το «Άσμα Ηρωικό και Πένθιμο για το Χαμένο Ανθυπολοχαγό της Αλβανίας».

          Ειδικά αυτό το δεύτερο ,ενδιαφέρει εμάς τους Θρακιώτες, αν και συνήθως το αγνοούμε ή το προσπερνάμε αδιάφοροι.

          Ο αδικοχαμένος ηρωικός ανθυπολοχαγός της Αλβανίας, παρά το γεγονός ότι δεν διασώζεται το όνομά του ή άλλα στοιχεία της πραγματικής ταυτότητάς του, είναι Θράξ.

          Και αυτό το επιβεβαιώνει ο Ελύτης, που συγκλονισμένος από τον ηρωικό θάνατο του, γράφει στο ΣΤ΄ κεφάλαιο του ποιήματός του, προσδιορίζοντας τουλάχιστον την καταγωγή του.

Ήταν ωραίο παιδί. Την πρώτη μέρα που γεννήθηκε

Σκύψανε τα βουνά της Θράκης να φανεί

Στους ώμους της στεριάς το στάρι που αναγάλλιαζε

Σκύψανε το βουνά της Θράκης και το φτύσανε

Μια στο κεφάλι, μια στον κόρφο, μια μέσα στο κλάμα του.

Βγήκαν Ρωμιοί με μπράτσα φοβερά

Και το σηκώσαν  στου βοριά τα σπάργανα…

          Αυτός λοιπόν ο ηρωικός Θρακιώτης, ένας ημίθεος στα μάτια του ποιητή, ένας καθημερινός δικός μας άνθρωπος σαν όλους τους Θρακιώτες που έδωσαν δυναμικό παρών στο αντιφασιστικό αγώνα, κουβαλούσε μέσα του τα γονίδια του διαχρονικού και διάχυτου Θρακικού ερωτισμού. Και αυτό το έβλεπε από διαίσθηση ο ποιητής και δεν παρέλειψε να το περιλάβει στο αριστουργηματικό ελεγείο του, γράφοντας λίγο παρακάτω:

Ήταν γερό παιδί

Τις νύχτες αγκαλιά με τα νεραντζοκόριτσα

Λέρωνε τις μεγάλες φορεσιές των άστρων

Ήτανε τόσος ο Έρωτας στα σπλάχνα του

Που έπινε μέσα στο κρασί τη γέψη όλης της γης

Πιάνοντας ύστερα χορό μ’ όλες τις νύφες λεύκες

Ώσπου ν’ ακούσει και να χύσ’ η αυγή το φως μές στα μαλλιά του

Η αυγή που μ’ ανοιχτά μπράτσα τον έβρισκε

Στη σέλα δύο μικρών κλαδιών να γρατσουνάει τον ήλιο

Ή πάλι με στοργή να σιγονανουρίζει

Τις μικρές κουκουβάγιες που ξαγρύπνησαν…

Ά τι θυμάρι δυνατό το γυμνό του στήθος

Όπου ξεσπούσαν λευτεριά και θάλασσα…

Ήταν γενναίο παιδί

Με τα θαμπόχρυσα κουμπιά και το πιστόλι του

Με τον αγέρα στην περπατηξιά…

  

          Το ένστικτο του ποιητή, τον οδήγησε στον ιστορικά ορθό δρόμο, θέλοντας να περιγράψει τον ανθυπολοχαγό που έδωσε τη ζωή του μαχόμενος, στα χιονισμένα Βορειοηπειρωτικά βουνά.

Το σήμερα

          Τι γίνεται σήμερα; Πολλά πράγματα έχουν αλλάξει και η κατάσταση δεν είναι ίδια, όπως την περιγράφουν οι αρχαίοι συγγραφείς. Πώς μπορούσε άλλωστε να συμβεί αυτό; Πάντως, όπως μπορεί να διαπιστωθεί και από τη στατιστική, οι κοπέλες της Θράκης, κατ’ εξοχήν όμορφες, με ικανοποιητική μόρφωση και εξαιρετική κοινωνική συγκρότηση, αποτελούν το πρώτο στόχο των παρεπιδημούντων στα μέρη τους γαμπρών. Οι περισσότεροι των ανύπαντρων στρατιωτικών και δημοσίων υπαλλήλων που υπηρετούν στη Θράκη, συνήθως παντρεύονται Θρακιωτοπούλες, εκτιμώντας φυσικά όχι μόνο τα ερωτικά, αλλά όλα τα άλλα προσόντα τους, αφού αυτοί, προχωρώντας σε γάμο, θεμελιώνουν το δικό τους μέλλον και το μέλλον των παιδιών τους, που θα γεννηθούν. Το ίδια συμβαίνει και με τα παλικάρια της Θράκης, που θεωρούνται περιζήτητοι γαμπροί σε πολλά άλλα μέρη της Ελλάδας.

          Η ακριτική αυτή περιοχή σήμερα, παρουσιάζει λόγω… έρωτος, μεγάλη Διασπορά των παιδιών της, ίσως εφάμιλλη της Διασποράς που παρουσιάζει και λόγω της μετανάστευσης.

          Η Θράκη δεν έπαψε ποτέ, να είναι ερωτική…  

Π. Σ. ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ

Πηγές- Βοηθήματα

-Οδυσσέας Ελύτης «Άσμα Ηρωικό και Πένθιμο για τον Χαμένο Ανθυπολοχαγό της Αλβανίας» Εκδόσεις Ίκαρος 1945.

-Γ. Ευσταθίου «Η Θράκη από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της υποταγής της εις τους Ρωμαίους» Θεσσαλονίκη 1966.

-Αυγερινού Μαυριώτη «Το θρακιώτικο δημοτικό τραγούδι στον Έβρο και τη Σαμοθράκη» 2000.

-Λεωνίδα Τερζούδη «Λαογραφικά Σουφλίου» 2001.

-Πέτρου Θεοχαρίδη «Πομάκοι. Οι μουσουλμάνοι της Ροδόπης. Ιστορία, καταγωγή, γλώσσα, θρησκεία, λαογραφικά» Α΄ Έπαινος Ακαδημίας Αθηνών.

-Συλλογική εργασία «Θράκη» Έκδοση Γεν. Γραμματείας Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας- Θράκης.

---

[1] H παρούσα εργασία, παρουσιάστηκε σε πρώτη μορφή και ειδικά σε ό,τι αφορά την αρχαιότητα, στο Συμπόσιο περί Έρωτος των Αρχαίων Ελλήνων, που διοργάνωσε το Σεπτέμβριο του 2002, το Ίδρυμα Ανδρέα Λεντάκη στο νησί της Σύμης στο πλαίσιο του ομώνυμου Φεστιβάλ.

               Στη συνέχεια μια άλλη βελτιωμένη μορφή της, δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «ΙΣΤΟΡΙΑ» των εκδόσεων «Πάπυρος» (τεύχη Νοεμβρίου και Δεκεμβρίου 2002) και στις εφημερίδες «ΧΡΟΝΟΣ» της Κομοτηνής και «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΘΡΑΚΗ»  της Αλεξανδρούπολης (Δεκέμβριος 2002).

ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ "ΕΝ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΩ" 

ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟΥ