Το Τρίγωνο Έβρου στον Εμφύλιο

*Απόσπασμα από το Ημερολόγιο του 551 Τάγματος Πεζικού, για την επίθεση στη Μπάρα Τριγώνου. 

*Μπάρα, Πεντάλοφος, Πετρωτά,Ορμένιο

και άλλα σημεία, πεδία μαχών

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

        Η περιοχή του Τριγώνου του νομού Έβρου, είναι η πινέζα του χάρτη της Ελλάδος!!! Αυτό είναι ένα σύνηθες αστειάκι για να προσδιορίσει πόσο απομακρυσμένη είναι αυτή η ευλογημένη αλλά και αδικημένη περιοχή. Υπάρχει όμως και ο ισχυρός αντίλογος, ότι αυτή η πινέζα συγκρατεί το χάρτη στη θέση του. Χωρίς αυτήν ο χάρτης πέφτει και σχίζεται…

        Η περιοχή αυτή δοκίμασε μεγάλες περιπέτειες παράλληλα με τις εθνικές περιπέτειες. Γνώρισε διάφορους κατακτητές και εισβολείς και μάτωσε κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου πολέμου. Δύσκολη χρονιά για τα χωριά του Τριγώνου, ήταν το 1947. Τότε που ακόμα η πλάστιγγα των εξελίξεων δεν έγερνε πάντα υπέρ του τακτικού στρατού της, αφού σε μερικά σημεία της χώρας, οι κομμουνιστές αντάρτες πετύχαιναν νίκες. Τον Αύγουστο εκείνης της χρονιάς οι αντάρτες είχαν κάνει μια προσπάθεια να κυριαρχήσουν στην… πινέζα, αλλά τελικά απέτυχαν.

        Αντιμαχόμενοι, ήταν το ανταρτικό συγκρότημα υπό τον καπετάν Ανανία (Θεόδωρος Κατμερίδης), που είχε στήσει τα λημέρια και το στρατηγείο του στο εγκαταλελειμμένο χωριό Μπάρα και το 551 Τάγμα Πεζικού του τακτικού στρατού υπό τον αντισυνταγματάρχη Χαράλαμπο Μούρκο, που είχε αναπτύξει τις δυνάμεις του στον Πεντάλοφο, στο Ορμένιο, στα Πετρωτά και όπου αλλού χρειάστηκε, γιατί ο αγώνας δεν ήταν στατικός, αφού οι αντάρτες κινούνταν συνεχώς και είχαν την υποστήριξη της Βουλγαρίας, σε όπλα, πολεμοφόδια, τρόφιμα, νοσοκομειακή περίθαλψη κ.λπ.

*Η περιοχή της Μπάρας, όπως είναι σήμερα (Φωτογραφία Βασ. Πενταλοφιώτη)

Η Μπάρα και πώς εγκαταλείφθηκε

        Η Μπάρα, όπου ο καπετάν Ανανίας είχε στήσει το στρατηγείο του, είναι μια ιδιάζουσα περίπτωση. Από τα πολύ παλιά χωριά του Έβρου, όταν απελευθερώθηκε η Ελλάδα το 1920 και χαράχτηκαν τα σύνορα με τη Βουλγαρία, βρέθηκε να είναι επάνω στην οροθετική γραμμή!!! Τα περισσότερα χωράφια των κατοίκων της βρέθηκαν σε βουλγαρικό έδαφος. Το ίδιο συνέβη και με το παρακείμενο χωριό Γιαλιά. Έτσι αυτά τα δύο χωριά άρχισαν σιγά- σιγά να εγκαταλείπονται. Αξίζει να αναφέρουμε ότι η Μπάρα το 1913 είχε 350 κατοίκους, το 1920 είχε 308 και το 1928 είχε μόλις 36 εναπομείναντες και με τον πόλεμο του 40 έφυγαν και αυτοί.

        Το 551 Τάγμα Πεζικού έφτασε αρχικά στη Χελιδόνα όπου στρατοπέδευσε στις 16 Φεβρουαρίου 1947, πραγματοποιώντας στη συνέχεια και για αρκετούς μήνες σειρά επιθέσεων εναντίον ανταρτών, που δρούσαν στις περιοχές Χιονάδων, Χανδρά, Μεγάλης Τραύας, Πολιάς, Λάδης, Κυπρίνου, Αβδέλας, Γιατράδων, Μεταξάδων κ.λπ. Αργότερα μετακινήθηκε στην ευαίσθητη περιοχή του Τριγώνου.

*Βρύση για χρήση των κτηνοτρόφων, στην περιοχή της Μπάρας (Αρχείο Βασ. Πενταλοφιώτη)

Η επίθεση κατά της Μπάρας

        Το καλοκαίρι του 1947, ήταν εποχή δράσης για τις δύο αντιμαχόμενες μερίδες. Αποστολή των αντάρτικων δυνάμεων του Τριγώνου, ήταν μεταξύ άλλων και η βίαιη στρατολόγηση κατοίκων. Σε μια μόνο περίπτωση εκείνο το καλοκαίρι- όπως περιέγραψε αργότερα ο Βαγγέλης Κασάπης (Κρίτων)- είχαν στείλει από το Τρίγωνο στο Μικρό Δέρειο, 150 νεοστρατολογηθέντες αντάρτες (στην πραγματικότητα βιαίως στρατολογηθέντες χωρικοί) οι οποίοι είχαν αναγκασθεί να βαδίζουν επί πέντε μέρες καταδιωκόμενοι από τον εθνικό στρατό, νηστικοί και διψασμένοι… Στην περίπτωση αυτή αποκαλύφθηκε, πάντα κατά τις καταγγελίες του Κρίτωνα, ότι εντοπίσθηκαν δύο αντάρτες να κουβαλούν τουριστικούς σάκους 15-20 οκάδων ο καθένας. Περιείχαν φαγώσιμα από καταλήστευση των χωριών, που μοίραζε στον πληθυσμό η οργάνωση ΟΥΝΡΑ (Οργανισμός Περιθάλψεως και Αποκαταστάσεως των Ηνωμένων Εθνών). Όπως αποκαλύφθηκε εκεί, οι δύο σάκοι προορίζονταν για τα στελέχη του ΚΚΕ, τον ακροναυπλιώτη Κανάκη και τον καπετάνιο Γιώργη Γκαγκούλια!!! Ενώ οι αντάρτες πεινούσαν, τα στελέχη έκαναν καλή ζωή...

        Στις 19 Ιουλίου 1947 στο 551 Τάγμα Πεζικού έφτασε η πληροφορία από δύο παραδοθέντες αντάρτες, ότι το κρησφύγετο ενός τάγματος ανταρτών, που δρούσε στην ευρύτερη περιοχή του Τριγώνου ήταν στο εγκαταλελειμμένο χωριό Μπάρα, επάνω στην οροθετική γραμμή, στα δυτικά του Πενταλόφου. Οι ίδιοι οι παραδοθέντες αντάρτες είχαν προσφερθεί να οδηγήσουν εκεί τα τμήματα του στρατού. Αμέσως το 551 Τάγμα Πεζικού που είχε διοικητή τον αντισυνταγματάρχη Χαράλαμπο Μούρκο, άρχισε τις προετοιμασίες της επίθεσης. Καταρτίσθηκε ένα απόσπασμα υπό τον λοχαγό Γεώργιο Μανωλόπουλο, διοικητή του 1ου λόχου που έδρευε στον Πεντάλοφο και του 2ου λόχου που έδρευε στο Ορμένιο υπό τον υπολοχαγό Βαλαή Αναστάσιο. Το μεσημέρι της 20ης Ιουλίου το απόσπασμα ξεκίνησε για τη Μπάρα με αποστολή να αιχμαλωτίσει τους αντάρτες ή να τους εξοντώσει. Το κρησφύγετό τους οι αντάρτες το αποκαλούσαν “Στρατηγείο της Μπάρας”. Η κύκλωσή του όμως ήταν ανέφικτη γιατί τα νώτα της Μπάρας, ήταν σχεδόν μέσα στο Βουλγαρικό έδαφος, αφού το χωριό ήταν επάνω στη μεθόριο!!!

        Έτσι τα τμήματα του στρατού αποφάσισαν να επιτεθούν αιφνιδιαστικά κατά μέτωπο και πλευρικά για να πιάσουν τους αντάρτες στον ύπνο. Υπήρξε όμως μια απρόβλεπτη ατυχία… Ο μάγειρας των ανταρτών είχε ξυπνήσει πολύ νωρίς για να ετοιμάσει πρωινό ρόφημα και αντελήφθη την προσέγγιση των στρατιωτών. Πυροβόλησε στον αέρα και ξύπνησαν όλοι. Δημιουργήθηκε ατμόσφαιρα σύγχυσης και αμηχανίας. Κατά την στρατιωτική αναφορά της αποχής “αλλόφρονες και πολλοί άνευ περισκελίδων ετράπησαν προς το εσωτερικόν της Βουλγαρίας και ούτω δυστυχώς δεν επετεύχθη η σύλληψις αυτών. Έσχον όμως αρκετούς εκτός μάχης”.

*Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου της Μπάρας σε φωτογράφηση του 1978 (Αρχείο Βασ. Πενταλοφιώτη)  

        Τελικά το απόσπασμα μάζεψε λάφυρα, όπως 18 ημιαυτόματα όπλα ξένης προέλευσης, ένα κιβώτιο αμυντικών χειροβομβίδων με εμπυρεύματα, έναν όλμο ατομικό γερμανικού τύπου με 10 βλήματα,μεγάλη ποσότητα φυσιγγίων διαφόρων τύπων, ένα κιβώτιο χωρητικότητας ενός κυβικού μέτρου, γεμάτο με υγειονομικό υλικό, ιταλικής προέλευσης, δύο βουλγαρικά κιβώτια εκρηκτικών με βραδύκαυστο φιτίλι, δύο καζάνια συσσιτίου, διάφορα άλλα μαγειρικά σκεύη και ολόκληρο το αρχείο του ανταρτικού τάγματος του καπετάν Ανανία!!! Επίσης περιήλθαν στην κατοχή του στρατού ένα άλογο, ένα πρόβατο και διάφορα ατομικά είδη ανδρικά και γυναικεία. Βρέθηκαν ακόμα, ποσότητες τροφίμων, που είχαν αρπάξει οι αντάρτες από τα χωριά. Τα τρόφιμα αυτά καταστράφηκαν επιτόπου γιατί υπήρχε δυσκολία στη μεταφορά τους. Τα λάφυρα απεστάλησαν στο Γ΄ Σώμα Στρατού. Τα τάγμα κράτησε μόνο τον όλμο με τα βλήματα, τις χειροβομβίδες που βρέθηκαν εκεί και το υγειονομικά υλικό για τις δικές του ανάγκες.

        Η υπόθεση αυτή με τους αντάρτες που έδωσαν στον στρατό χρήσιμες πληροφορίες επιβεβαιώνεται και από την πλευρά των ανταρτών. Ο Χρήστος Παπαδόπουλος αντάρτης με καταγωγή από την Ελιά Τριγώνου στο βιβλίο του “Ζω και θυμάμαι” (σελ.147-8) γράφει:

        “Είχε σταλεί μια τριμελής ομάδα ανταρτών στο Ορμένιο. Τους δόθηκε αποστολή να πάνε στην περιοχή Ορμενίου και να παρακολουθήσουν τις συνήθειες του αποσπάσματος του Δήμου Κεκέ, που οι άνδρες του ήταν ως επί το πλείστον Ορμενιώτες. Έπρεπε να μάθουν πού λημεριάζει, πού κινείται την ημέρα και ανάλογα το τάγμα των ανταρτών να πάρει μέτρα για να τους πιάσει ή να τους χτυπήσει για να απαλλάξουν τον κόσμο από αυτούς. Η τριμελής αυτή ομάδα με καταγωγή από το Ορμένιο όχι μόνο δεν συλλέξανε πληροφορίες για τους αντάρτες αλλά πήγαν και παραδόθηκαν στην αντίπαλο πλευρά και μια διμοιρία του στρατού και το απόσπασμα πήγαν τη νύχτα και περικύκλωσαν τα λημέρια στη Μπάρα και τους επιτέθηκαν τα χαράματα προκαλώντας μεγάλες υλικές ζημιές και τραυματίζοντας έναν αντάρτη με το ψευδώνυμο Πορφύριος, στο χέρι”.

*Γενική άποψη του Πενταλόφου

Η μάχη του Πενταλόφου

        Ένα άλλα σημαντικό περιστατικό τον Αύγουστο του 1947 ήταν η μάχη του Πενταλόφου.

        Στις 10 Αυγούστου έφτασαν στο 551 Τάγμα Πεζικού πληροφορίες ότι παρατηρείται συγκέντρωση ανταρτών δυνάμεως 2 ταγμάτων στην περιοχή Τριγώνου για να επιτεθούν κατά το λόχου, που έδρευε στον Πεντάλοφο.

        Πράγματι τη νύχτα της 9ης Αυγούστου περί τη 1.45΄ τα δύο ανταρτικά τάγματα, που είχαν δύναμη περίπου 500 ανδρών επιτέθηκαν κατά του Πενταλόφου. Ταυτόχρονα έβαλαν και κατά του Κυπρίνου από την περιοχή των Κομάρων, για να διασπάσουν τις δυνάμεις του στρατού.

        Αμέσως για την αντιμετώπιση της επίθεσης ένα τμήμα υπό τον λοχαγό Γεώργιο Μανωλόπουλο που βρίσκονταν στην περιοχή Κυπρίνου δια του χωριού Μηλιά κινήθηκε προς το φυλάκιο 40 της ελληνοβουλγαρικής μεθορίου για να αποκόψει την υποχώρηση των ανταρτών στο Βουλγαρικό έδαφος.

        Ταυτόχρονα διατάχθηκε ο λοχαγός Αντώνιος Πατσαρίσης, διοικητής του 4ου λόχου, που ήταν στο Ορμένιο να κινηθεί ώστε να πλήξει τους επιτιθέμενους αντάρτες από τα βόρεια, αποκόπτοντας την υποχώρησή τους προς τη Βουλγαρία.

*Σημεία της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού για τον υπολογισμό των συντεταγμένων (Αρχείο Βασ. Πενταλοφιώτη)

        Μόλις άρχισε να ξημερώνει διατάχθηκε ο λόχος του Πενταλόφου, που ήδη είχε αμυνθεί σκληρά, να αναλάβει αντεπίθεση. Και πράγματι κατόρθωσε να τρέψει σε φυγή τους επιτιθέμενους αντάρτες.

        Εν τω μεταξύ το τμήμα που κινήθηκε από τον Κυπρίνο βρέθηκε κοντά στο ύψος του 13ου βουλγαρικού φυλακίου, το οποίο βρίσκονταν μεταξύ του 40ου και του 41ου ελληνικού φυλακίου. Στο σημείο εκείνο, συνάντησε αντάρτες και άρχισε μάχη μαζί τους. Όμως στρατιώτες του βουλγαρικού φυλακίου άρχισαν να πυροβολούν από τα νώτα τους Έλληνες στρατιώτες για να διευκολύνουν τη φυγή των ανταρτών στο βουλγαρικό έδαφος. Από τα πυρά αυτά έχασε τη ζωή του ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Ευάγγελος Ψυχογιός και ο στρατιώτης Αντωνόπουλος Ευάγγελος. Έτσι το τμήμα του Μανωλόπουλου βαλλόμενο από νώτα από τους Βούλγαρους στρατιώτες του φυλακίου και από αντάρτες που μπόρεσαν να εισέλθουν στο βουλγαρικό έδαφος και να πυροβολούν από εκεί, αναγκάσθηκε να συμπτυχθεί προς τον Πεντάλοφο στις 9 το πρωί.

        Ταυτόχρονα τα άλλα τμήματα υπό τους Βαλαή και Πατσαρίση συνέχισαν να μάχονται και να επιχειρούν ελιγμούς για να κυκλώσουν τους αντάρτες, οι οποίοι όταν αντιλήφθηκαν ότι κινδυνεύουν, διέρρευσαν όπως- όπως στο βουλγαρικό έδαφος, μεταξύ του 39ου και του 40ου φυλακίου.

        Έτσι γλύτωσε ο Πεντάλοφος από την άλωση, το καλοκαίρι του 1947.

*Σημερινή άποψη των Πετρωτών

Η μάχη των Πετρωτών

        Τον Αύγουστο του 1947 το 551 Τάγμα Πεζικού αξιοποιώντας τις καταθέσεις παραδοθέντων ανταρτών, είχε πληροφορίες ότι οι αντάρτες ετοιμάζονται, σε ομάδες των 40-50 ατόμων να μπουν στα χωριά του Τριγώνου για λεηλασίες τροφίμων και άλλων ειδών.

        Πρώτη μέριμνα ήταν να διαταχθεί ο λόχος που έδρευε στο Ορμένιο να οργανώσει ενέδρες για να εμποδίσει ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Πράγματι στήθηκαν ενέδρες σε καίρια σημεία, εκείνες τις ημέρες.

        Την νύχτα της 12ης Αυγούστου μια ενέδρα περί τη Φτελιά αντιλήφθηκε κινήσεις ανταρτών, τους οποίους πυροβόλησε. Όμως από άλλο δρόμο εκινείτο και μια φάλαγγα από βοϊδάμαξες γεμάτες τρόφιμα. Τότε ο λόχος του Ορμενίου τέθηκε σε καταδίωξη των ανταρτών και συνεπλάκη μάλιστα με την οπισθοφυλακή της φάλαγγας έξω από τα Πετρωτά. Σε καταδίωξη των ανταρτών τέθηκε και τμήμα του λόχου Πενταλόφου υπό τον υπολοχαγό Βαλαή. Τελικά όμως οι βοϊδάμαξες με τα τρόφιμα πέρασαν την ελληνοβουλγαρική μεθόριο μεταξύ του 31ου και 32ου ελληνικού φυλακίου!!! Πέρασαν βέβαια τα σύνορα και οι ανταρτικές δυνάμεις, που για αντιμετωπίσουν τον τακτικό στρατό χρησιμοποίησαν και όλμο βαρέως γερμανικού τύπου.

*Μία από τις πολλές πυραμίδες, που προαδιορίζουν την ελληνοβουλγαρική μεθόριο σήμερα (Αρχείο Βασ. Πενταλοφιώτη)

Οι νάρκες, ο αόρατος εχθρός

        Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου, σε όλο τον ελληνικό χώρο, έγινε ευρεία χρήση ναρκών, με μεγάλες απώλειες και από τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές, τόσο σε νεκρούς όσο και σε τραυματίες, που κατέληγαν δια βίου ανάπηροι. Νάρκες πολλές τοποθετήθηκαν το 1947 από τους αντάρτες στην περιοχή των χωριών του Τριγώνου, αλλά και στην ελληνοβουλγαρική μεθόριο.

        Στις 27 Αυγούστου ο λοχαγός Γ. Μανωλόπουλος επιβιβάσθηκε με 12 στρατιώτες σε αυτοκίνητο για να μεταβεί στο 43ο φυλάκιο, ώστε να έρθει σε επαφή με τον Βούλγαρο λοχαγό Ζέλεφ, διοικητή της Βουλγαρικής Προκάλυψης του Ορτάκιοϊ για να συνεχισθεί η συζήτηση και να υπογραφεί πρωτόκολλο επίλυσης μεθοριακών επεισοδίων, βάσει σχεδίου που είχε ήδη προετοιμασθεί. Ο Μανωλόπουλος είχε μεταβεί πριν από 4 μέρες στο ίδιο σημείο για να υπογραφεί αυτό το πρωτόκολλο, αλλά τότε δεν είχε επιτευχθεί συμφωνία.

        Στις 27 Αυγούστου λοιπόν και ενώ το ελληνικό αυτοκίνητο είχε φτάσει περίπου 300 μέτρα από το ελληνικό φυλάκιο και 500 από το βουλγαρικό, “πάτησε” δύο νάρκες, ανατινάχθηκε και καταστράφηκε. Ο Μανωλόπουλος τραυματίσθηκε, όπως και οι 12 στρατιώτες που επέβαιναν. Δύο στρατιώτες λίγο αργότερα υπέκυψαν στα τραύματά τους. Βρέθηκε και μια τρίτη νάρκη, που δεν εξερράγη.

        Τρεις μέρες αργότερα, στις 30 Αυγούστου το 551 Τάγμα Πεζικού επέδωσε στους Βουλγάρους επιστολή με την οποία τους καλούσε να συνεχισθούν οι συνομιλίες για να υπογραφούν τα πρωτόκολλα. Ταυτόχρονα διατύπωνε έντονη διαμαρτυρία για την ανοχή που έδειχναν οι Βουλγαρικές αρχές Προκάλυψης ως προς την τοποθέτηση ναρκών ακόμα και κοντά στο φυλάκιό τους.

*Τριγωνομετρικό στην περιοχή του Τριγώνου Βορείου Έβρου (Αρχείο Βασ. Πεντελοφιώτη)

Άκαρπες συναντήσεις με Βουλγάρους

        Οι συναντήσεις με τους Βουλγάρους, όταν αυτές ήταν απαραίτητες, συνήθως ήταν άκαρπες. Για παράδειγμα μια τέτοια συνάντηση έγινε στις 13 Μαρτίου 1947.

        Τότε ο διοικητής του 551 Τάγματος Πεζικού αντισυνταγματάρχης Χαράλαμπος Μούρκος με μια διμοιρία υπό τον υπολοχαγό Παπαφωτίου πήγαν για συνάντηση με τους Βουλγάρους στο 45ο φυλάκιο. Εκ μέρους των Βουλγάρων προσήλθαν ο συνταγματάρχης Ντιμίτρι Αγγέλεφ Γκίλιν και ο λοχαγός Ζέλεφ διοικητής λόχου προκαλύψεως.

        Ο Μούρκος διαμαρτυρήθηκε για παραβιάσεις του ελληνικού εδάφους και για συνεργασία των Βουλγαρικών αρχών με τους αντάρτες. Οι Βούλγαροι διαμαρτυρήθηκαν γιατί ελληνικά αεροπλάνα παραβίασαν το δικό τους εναέριο χώρο και πολυβόλησαν το βουλγαρικό φυλάκιο που ήταν απέναντι από δικό μας υπ’ αριθμ 40.

        Ο Μούρκος απάντησε ότι εφόσον από τα βουλγαρικά φυλάκια θα εξορμούν αντάρτες και πρακτικά θα καθιστούν τα φυλάκια αυτά ως οχυρά τους “θα τα κάψω” και εάν καταδιώκονται από εμάς αντάρτες και αυτοί ξαναμπαίνουν στο βουλγαρικό έδαφος “θα τους κυνηγήσω και εντός αυτού” προειδοποίησε και πάλι ο Έλληνας αντισυνταγματάρχης. Για τα αεροπλάνα εξήγησε ότι πετούν κατά μήκος της μεθορίου καταδιώκοντας αντάρτες και έχουν δοθεί αυστηρές οδηγίες στους αεροπόρους να προσέχουν. Έκανε επίσης έκκληση να εκδηλωθούν από τους Βουλγάρους φιλικά αισθήματα προς την Ελλάδα, σταματώντας την ενίσχυση των ανταρτών. Ματαίως, όπως αποδείχθηκε... Αποφασίσθηκε να υπογραφεί πρωτόκολλο σε επόμενη συνάντηση.

        Παρά τα πρωτόκολλα που κατά καιρούς υπογράφονταν η βουλγαρική βοήθεια προς τους αντάρτες ήταν γεγονός, άσχετα με τις αλλαγές πολιτικού καθεστώτος στη γειτονική χώρα.

        Τελικά το Τρίγωνο, παρέμεινε η πινέζα του χάρτη της Ελλάδος, αλλά κράτησε γερά το χάρτη για να μην πέσει η Ελλάδα!!!

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

ΠΗΓΕΣ

*Αρχεία Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού/ΓΕΣ, Ημερολόγια 551 Τάγματος Πεζικού.

*Θεόδωρου Κυρκούδη “Το Τρίγωνο, η Μεσοποταμία του Έβρου” Έκδοση Δήμου Τριγώνου, 2004.

*Βαγγέλη Κασάπη (Κρίτωνα) “Ο Εμφύλιος στην Έβρο” Αλεξανδρούπολη 1999.

*Χρήστου Παπαδόπουλου “Ζω και θυμάμαι”.