1973: Νέο καθεστώς και «δημοψήφισμα»

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ https://www.kathimerini.gr/1036901/gallery/epikairothta/politikh/neo-ka8estws-kai-dhmoyhfisma

*Ουρά έξω από εκλογικό τμήμα. Στη διόλου αδιάβλητη ψηφοφορία υπέρ του νέου καθεστώτος εμφανίστηκε ότι ψήφισε το 78,4% και εναντίον το 21,6%.

Γράφει ο κ. ΣΩΤΗΡΗΣ ΡΙΖΑΣ*

Η ανακοίνωση της εξάρθρωσης μιας κίνησης στο Ελληνικό Βασιλικό Ναυτικό στις 24 Μαΐου 1973 αποτέλεσε την αφετηρία αλλεπάλληλων γεγονότων εντός του επομένου εξαμήνου. Έως το τέλος αυτής της διαδικασίας, στις 25 Νοεμβρίου 1973, η ελληνική σκηνή θα έχει υποστεί βαθιές αλλαγές.

Η κίνηση του Ναυτικού, αυτό που έμεινε γνωστό ως Κίνημα του Ναυτικού, ήταν ευρεία. Συμμετείχαν περισσότεροι από 70 αξιωματικοί οι οποίοι ήταν προσανατολισμένοι στην αποκατάσταση της συνταγματικής νομιμότητας και συνεπώς στην επάνοδο του κοινοβουλευτισμού. Το σύστημα αξιών και το κοινωνικό στίγμα του Ναυτικού διέφερε από αυτό του Στρατού. Το σώμα των αξιωματικών που αποφοιτούσαν από τη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων ήταν περισσότερο αστικό και λιγότερο λαϊκό ή αγροτικό σε σχέση με αυτό της Σχολής Ευελπίδων. Γενικότερα, οι αξιωματικοί του Ναυτικού δεν αισθάνονταν αποξενωμένοι από το κοινοβουλευτικό καθεστώς και τον θρόνο, όπως συνέβαινε με τους πρωταγωνιστές του στρατιωτικού πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου 1967.

*Το καλοκαίρι του 1973, ο Γεώργιος Παπαδόπουλος αναλάμβανε Πρόεδρος της Δημοκρατίας.

Οι Ένοπλες Δυνάμεις και η δικτατορία

Η δικτατορία ήταν ένα καθεστώς που στηριζόταν κυρίως σε ομάδες αξιωματικών μέσων και κατώτερων βαθμών του στρατού ξηράς. Το Ναυτικό και η Αεροπορία παρέμεναν μάλλον στο περιθώριο του συστήματος εξουσίας της δικτατορίας. Το 1972 και το 1973 το αίσθημα αδιεξόδου και η ανησυχία από την παράταση του στρατιωτικού καθεστώτος εντάθηκαν στις τάξεις του Ναυτικού. Το στρατιωτικό καθεστώς δεν υποστήριζε ότι επιδιώκει την εγκαθίδρυση ενός μόνιμου ολοκληρωτικού συστήματος, όπως τα αυταρχικά καθεστώτα του Μεσοπολέμου. Απέφευγε όμως να εγκαινιάσει μια διαδικασία επιστροφής στον κοινοβουλευτισμό, όπως είχε συμβεί στην Τουρκία το 1961 ή το 1973, στην περίπτωση αυτή μάλιστα επρόκειτο για επιστροφή των Ενόπλων Δυνάμεων στους στρατώνες έπειτα από άσκηση απροκάλυπτης εποπτείας επί του Κοινοβουλίου.

Η αντίληψη που κυριαρχούσε μεταξύ των αξιωματικών του Ναυτικού υπεδείκνυε την ανάγκη αποκατάστασης της συνταγματικής νομιμότητας. Αν και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το στέμμα είχε στο Ναυτικό πιστούς υποστηρικτές, το βασικό στοιχείο στις αντιλήψεις των αξιωματικών ήταν ότι ο θρόνος αποτελούσε τον φορέα της νομιμότητας. Αυτή την αντίληψη απηχούσε και η δήλωση του Κωνσταντίνου Καραμανλή στις 23 Απριλίου 1973, ένα μήνα πριν από την εξάρθρωση της κίνησης. Η κίνηση δεν βρισκόταν σε στενό συντονισμό με τον εξόριστο βασιλιά ή τον Καραμανλή, αν και αμφότεροι ήταν εν γνώσει της ύπαρξής της και εύχονταν για την επιτυχία της. Αμφέβαλλαν όμως για τις δυνατότητές της να προκαλέσει εξελίξεις.

Η δήλωση του Καραμανλή απέβλεπε πάντως και στη δημιουργία κατάλληλου πολιτικού κλίματος για την έναρξη μιας διαδικασίας μετάβασης προς τον κοινοβουλευτισμό. Ο Ευάγγελος Αβέρωφ, στενός συνεργάτης του Καραμανλή, αποτελούσε ένα είδος πολιτικού συμβούλου των αξιωματικών οι οποίοι σκόπευαν να καταλάβουν τη Σύρο και να απαιτήσουν την επάνοδο στη συνταγματική νομιμότητα. Συνεπώς, ανεξάρτητα από την ενεργό ή μη εμπλοκή του βασιλιά και του Καραμανλή, προφανές ήταν ότι σε περίπτωση επιτυχίας του κινήματος οι εξελίξεις θα τους ευνοούσαν, καθώς ο Κωνσταντίνος θεωρείτο ακόμα φορέας νομιμότητας και ο Καραμανλής η πλέον ή και η μόνη αξιόπιστη πολιτική λύση εκ μέρους του παλαιού πολιτικού κόσμου. Από αυτή την πολιτική διαπίστωση κρίνονταν και οι συνέπειες του κινήματος, ιδίως όταν ακολούθησε, στις 24 Μαΐου, η ανταρσία του αντιτορπιλικού «Βέλος». Η ανταρσία έλαβε τέτοιας έκτασης δημοσιότητα, ώστε να μην μπορεί να αμφισβητηθεί η ύπαρξη και η έκταση της κίνησης από την κοινή γνώμη, ελληνική και διεθνή.

*Ο Κωνσταντίνος, με την Άννα Μαρία στο πλευρό του, σε ανακοίνωσή του προτρέπει τους πολίτες να ψηφίσουν «Όχι».

Κατάργηση της βασιλείας

Οι πολιτικές συνέπειες της κίνησης θύμισαν εν μέρει το γνώριμο ιστορικό μονοπάτι των στρατιωτικών επεμβάσεων του Μεσοπολέμου. Όπως συνέβη με το λεγόμενο αντεπαναστατικό κίνημα του Οκτωβρίου του 1923 και το βενιζελικό κίνημα του Μαρτίου του 1935, η ήττα των κινηματιών και η συνακόλουθη πλήρης ανατροπή της ισορροπίας δυνάμεων στο εσωτερικό του στρατού οδήγησε λίγους μήνες μετά σε πολιτειακή μεταβολή: στην ανακήρυξη της αβασίλευτης δημοκρατίας το 1924 και, αντιστρόφως, στην παλινόρθωση της βασιλείας το 1935.

Το ίδιο θα συνέβαινε και το 1973. Ο βασιλιάς ήταν εξόριστος από τον Δεκέμβριο του 1967 λόγω της αποτυχημένης προσπάθειάς του, του λεγόμενου βασιλικού αντικινήματος, να ανατρέψει την ομάδα των συνταγματαρχών που είχε επικρατήσει με το πραξικόπημα του 1967. Αν και τυπικά η χώρα παρέμενε βασιλευομένη δημοκρατία έως το 1973, δεν υπήρχαν πλέον πιθανότητες συμβιβασμού μεταξύ του θρόνου και του στρατιωτικού καθεστώτος. Το ζήτημα παρέμενε άρρητα εκκρεμές λόγω του γεγονότος ότι η ηγεσία της δικτατορίας, ιδίως ο Παπαδόπουλος, δεν είχε αποφασίσει τι είδους εξελίξεις επιθυμούσε και ποιος θα ήταν ο ρόλος του ιδίου σε αυτές. Η εξάρθρωση του κινήματος του Ναυτικού αποτέλεσε τον καταλύτη για τις εξελίξεις αυτές.

Πρόεδρος χωρίς αντίπαλο

Ο Παπαδόπουλος αποφάσισε την κατάργηση της βασιλείας, η οποία πραγματοποιήθηκε με συντακτική πράξη την 1η Ιουνίου 1973, και τη δρομολόγηση της επιστροφής σε μια δημοκρατία υπό την κηδεμονία του στρατού και του ιδίου προσωπικά ως Προέδρου της Δημοκρατίας. Η Ελλάδα θα γινόταν προεδρική και κοινοβουλευτική δημοκρατία ταυτόχρονα, αλλά στην πραγματικότητα η Βουλή θα τελούσε υπό περιορισμούς απαράδεκτους για κοινοβουλευτικό σύστημα. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας θα εκλεγόταν για επταετή θητεία με καθολική ψηφοφορία. Ειδικά όμως για την πρώτη οκταετία εφαρμογής του νέου Συντάγματος, δηλαδή έως το 1981, η προεδρία περιερχόταν στον Παπαδόπουλο, η ανάδειξη του οποίου ως Προέδρου χωρίς αντίπαλο θα επικυρωνόταν μαζί με το σχέδιο Συντάγματος στο δημοψήφισμα που επρόκειτο να διεξαχθεί.

Η μεθόδευση αυτή αποκάλυπτε ασφαλώς το γεγονός ότι ο Παπαδόπουλος είχε συνείδηση πως δεν διέθετε σημαντικό λαϊκό έρεισμα. Αυτός ήταν ένας από τους λόγους για τους οποίους η δικτατορία είχε παραταθεί χωρίς να επιχειρηθεί καν ελεγχόμενο πολιτικό άνοιγμα τα προηγούμενα χρόνια.

Εκτεταμένες εξουσίες

Οι προεδρικές εξουσίες ήταν εκτεταμένες. Εκτός από τα παραδοσιακά προνόμια του αρχηγού του κράτους να διαλύει τη Βουλή και να διορίζει και να παύει την κυβέρνηση, ο Πρόεδρος μπορούσε να προκηρύσσει δημοψήφισμα αλλά και να διορίζει απευθείας, χωρίς πρόταση του πρωθυπουργού, τους υπουργούς Εθνικής Αμύνης, Εξωτερικών και Δημοσίας Τάξεως. Νοθευόταν ακόμα ο χαρακτήρας της Βουλής ως σώματος αιρετών αντιπροσώπων, καθώς ο Πρόεδρος είχε το δικαίωμα να διορίζει είκοσι σε σύνολο διακοσίων βουλευτών. Αυτοί συμμετείχαν στη νομοθετική διαδικασία. Τέλος, είχε το δικαίωμα να κηρύξει κατάσταση πολιορκίας για ένα μήνα χωρίς προσυπογραφή του πρωθυπουργού. Οι διατάξεις αυτές μπορούσαν να αναθεωρηθούν, αλλά προς τούτο απαιτούνταν αυξημένες πλειοψηφίες, πιθανότατα μη επιτεύξιμες, καθώς κυμαίνονταν από τα επτά έως τα εννέα δέκατα του αριθμού των βουλευτών.

*Το «Ναι» δεσπόζει στην αφίσα μέσα στο εκλογικό τμήμα.

Διεξαγωγή δημοψηφίσματος

Το δημοψήφισμα με το οποίο τέθηκε προς έγκριση το σχέδιο Συντάγματος και όχι η πολιτειακή μεταβολή πραγματοποιήθηκε στις 29 Ιουλίου. Η πολιτειακή αλλαγή και το νέο συνταγματικό κείμενο είχαν συνδεθεί άμεσα με την επιστροφή σε ένα είδος αντιπροσωπευτικού συστήματος.

Πράγματι, το συνταγματικό κείμενο προέβλεπε τη διεξαγωγή εκλογών έως τις 31 Δεκεμβρίου 1974, αλλά όλοι οι ενδιαφερόμενοι αντιλαμβάνονταν ότι αυτές θα επισπεύδονταν. Υπέρ του νέου Συντάγματος εμφανίστηκε ότι ψήφισε το 78,4% των ψηφισάντων και εναντίον το 21,6%.

Στην πραγματικότητα το αποτέλεσμα δεν μπορεί να θεωρηθεί αδιάβλητο, καθώς επιτεύχθηκε με τα μέσα που μπορούσε να επιστρατεύσει ένα δικτατορικό καθεστώς. Αν και υπήρχε κάποια ελευθερία λόγου αυτή ήταν περιορισμένη, οι πολιτικές και στρατιωτικές αρχές στις επαρχίες κινήθηκαν υπέρ του «Ναι» και η αντιπολίτευση δεν διέθετε πρόσβαση στη ραδιοφωνία και την τηλεόραση.

*Γ. Μαύρος, Π. Κανελλόπουλος, Π. Παπαληγούρας και Γ. Ράλλης, σε συνέντευξη Τύπου 

δύο ημέρες πριν από το δημοψήφισμα, τάσσονται υπέρ του «Όχι». 

Μ.Γ. ΚΑΤΣΙΓΕΡΑΣ, «ΕΛΛΑΔΑ 20ός ΑΙΩΝΑΣ, ΟΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

Η κατάργηση της βασιλείας πάντως αποτέλεσε ένα πραγματικό γεγονός και ο πολιτικός κόσμος, προεξάρχοντος του Καραμανλή, δεν υποσχέθηκε την αποκατάστασή της αλλά τη διεξαγωγή ενός νέου δημοψηφίσματος σε συνθήκες πολιτικής ελευθερίας. Στις 19 Αυγούστου ο Παπαδόπουλος ορκιζόταν Πρόεδρος της Δημοκρατίας και παραχωρούσε αμνηστία, μέτρο το οποίο συμπεριέλαβε και τον Αλέξανδρο Παναγούλη, ο οποίος είχε επιχειρήσει τη δολοφονία του τον Αύγουστο του 1968. Επίσης, έπαυε η εφαρμογή του στρατιωτικού νόμου σε οποιοδήποτε σημείο της επικράτειας. Οι πολιτικές εξελίξεις αποκτούσαν συνεπώς άμεσο ενδιαφέρον. Δεν υπήρχε καμιά αμφιβολία ότι το νέο θεσμικό πλαίσιο δεν ήταν ικανοποιητικό, δεν έδινε καμιά εγγύηση ότι αποκαθιστούσε ένα καθεστώς όπου θα ασκούνταν ανεμπόδιστα οι ατομικές και πολιτικές ελευθερίες. Από την άλλη πλευρά όμως ήταν φανερό ότι αυτή τη φορά θα υπήρχαν εξελίξεις. Δεν επρόκειτο για τη συνήθη τακτική των προηγούμενων ετών, όταν αφήνονταν υπαινιγμοί για πολιτικές εξελίξεις σε ένα αόριστο μέλλον για να διαψευστούν εν συνεχεία από τα γεγονότα.

Σημασία, στο πλαίσιο αυτό, αποκτούσε σε ποιον θα ανετίθετο ο σχηματισμός πολιτικής κυβέρνησης. Θα υπήρχαν πολιτικοί που θα μπορούσαν να αναλάβουν το εγχείρημα μιας ελεγχόμενης επιστροφής σε έναν κοινοβουλευτισμό υπό περιορισμούς; Ήδη στις 6 Ιουνίου ο Παπαδόπουλος θα άρχιζε διερευνητικές συνομιλίες με τον Σπύρο Μαρκεζίνη. Προερχόταν από την ευρύτερη συντηρητική παράταξη αλλά δεν ήταν πια βασιλόφρων. Ήταν αρχιτέκτονας της νομισματικής αναπροσαρμογής του 1953, η οποία είχε εγκαινιάσει μια εικοσαετή περίοδο νομισματικής σταθερότητας, και αρχηγός ενός μικρού κόμματος, των Προοδευτικών. Τη στιγμή που ο Παπαδόπουλος αναλάμβανε τα καθήκοντά του στις 19 Αυγούστου οι συνομιλίες δεν είχαν καταλήξει σε οριστικό αποτέλεσμα.

* Ο κ. Σωτήρης Ριζάς είναι διευθυντής ερευνών στο Κέντρο Έρευνας Ιστορίας Νεώτερου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών.