Οι αδελφές του Παπαδιάμαντη λιμοκτονούσαν- Το κράτος απουσίαζε...

*Αρχίζει ο δεύτερος έρανος, για τις αδελφές του μεγάλου Παπαδιάμαντη

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

                Το κράτος μας διαχρονικά, έχει επιδείξει αδικαιολόγητη έλλειψη φροντίδας και ανάλγητο κοινωνικό πρόσωπο για διακεκριμένους πολίτες του, που πρόσφεραν ανεκτίμητες υπηρεσίας στον Ελληνισμό, αλλά ατύχησαν στα τέλη της ζωής τους.

                Μια τέτοια περίπτωση είναι αυτή που αφορά τις αδελφές του μεγάλου συγγραφέα μας Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, οι οποίες ζούσαν μόνες και απροστάτευτες στη νησί τους τη Σκίαθο, μετά το θάνατο του αδελφού τους το 1911. Είχαν φτάσει στα όρια της λιμοκτονίας και παρά τον έρανο που είχε διενεργήσει η εφημερίδα «Εστία» (μάλλον το 1917) η κατάσταση της φοβερής φτώχιας τους, παρέμενε σε οξύτητα και το 1919-1920.

                Έτσι την ημέρα των Χριστουγέννων του 1919 η εφημερίδα «Μακεδονία» με αφορμή τις δημοσιεύσεις των αξεπέραστων χριστουγεννιάτικων διηγημάτων του Παπαδιαμάντη, έφερε στη δημοσιότητα ένα πρόβλημα γράφοντας:

                «Αλλοίμονον! Η ανάμνησίς του μας ενθυμίζει και την περιφρόνησίν προς την μνήμην του. Όχι μόνον όπως του ήρμοζε, κανένας ανδριάς δεν του εστήθη. Αλλ΄αφέθησαν και αι αδελφαί του να λιμοκτονούν! Αστοργία μεγαλυτέραν Πολιτείας δεν ηδύνατο να υπάρξη. Και όμως εψηφίσθησαν, τώρα προ ολίγων ημερών συντάξεις εις χήρας και ορφανά. Και κανείς δεν ενεθυμήθη τον Παπαδιαμάντην. Ούτε αυτοί οι λόγιοί μας, οι οποίοι ηνέχθησαν την ύβριν να γίνη έρανος, για να μην πεθάνουν από την πείνα αι αδελφαί του μεγάλου πνευματικού τροφοδότου της περασμένης γενεάς, της τωρινής, των μελλοντικών…».

*Ο Στέφανος Δάφνης

                Το σχόλιο αυτό προκάλεσε αίσθηση και έτσι την Πρωτοχρονιά του 1920 δημοσιεύθηκε πρωτοσέλιδα στη «Μακεδονία» επιστολή που την υπέγραφε ένας αναγνώστης με την ονομασία «Δάφνης» (Σ.Σ. δεν αποκλείεται να πρόκειται για τον γνωστό λογοτέχνη Θρασύβουλο Ζωιόπουλο, ο οποίος εμφανίζονταν στα γράμματα με το ψευδώνυμο Στέφανος Δάφνης) που με αφορμή το σχόλιο, προέτρεπε την εφημερίδα να ανοίξει έρανο για τις αδελφές του Παπαδιαμάντη.

                Στην επιστολή αυτή απάντησε ο διευθυντής της εφημερίδας Πέτρος Ξ. Λεβαντής λέγοντας ότι η εφημερίδα θα άνοιγε ένα τέτοια έρανο, αλλά την συγκράτησαν δύο πράγματα. Το πρώτο, ότι γνώμη της εφημερίδας ήταν, πως πράγματι είναι εξευτελιστικό για τη μνήμη του Παπαδιαμάντη «το να ζητά κανείς ελεημοσύνη για τες αδερφές του. Το άλλο- θα το πούμε θαρρευτικά- είναι ο φόβος της, ότι μια έκκλησις δεν ήθελε βρη την απαιτούμενη ηχώ. Δυστυχώς, διατρέχουμε μια περίοδο φρικτού υλισμού, που έχει διαστρεβλώση και τις πειο αγνές σκέψεις και τις πειο ευκολοενθουσίαστες ψυχές». Και παρά τις αρχικές επιφυλάξεις ο Λεβαντής, έγραψε ότι το ευγενικό γράμμα του Δάφνη ενισχύει τις αρχικές απόψεις της εφημερίδας, προσθέτοντας:

                «Και αποβλέποντες προς τον έρανο για τες αδερφές του Παπαδιαμάντη, όχι ως ελεημοσύνη, αλλ΄ ως φόρο τιμής προς τον μεγάλο διηγηματογράφο μας των διανοουμένων και των μη διανοουμένων, οι οποίοι όμως έμαθαν να τιμούν τα γράμματα, τον ανοίγει με τις θερμότερες ευχές ν’ αποδειχθούν αβάσιμοι οι φόβοι, ότι ο έρανος αυτός δεν θ’ αποδώσει τα πρεπούμενα αποτελέσματα».

*Ο Πέτρος Λεβαντής

 

                Σε υποσημείωσή του ο διευθυντής της «Μακεδονίας» έλεγε ότι το ποσό που θα αποφέρει ο έρανος θα διαβιβασθεί στην εφημερίδα «Εστία» ώστε μέσω αυτής να φτάσει στις αδερφές του Παπαδιαμάντη, αφού η «Εστία» την προπέρσινη χρονιά είχε ανοίξει και αυτή έρανο για τον ίδιο σκοπό!

                Στις 3 Ιανουαρίου, δημοσιεύεται στην πρώτη σελίδα της «Μακεδονίας» επιστολή του Εμμ. Αγγ. Τσαγκαράκη, ο οποίος δηλώνει «φτωχός φτωχότατος» αλλά στέλνει τον οβολό του για να αποτίσει φόρο τιμής στην μνήμη του μεγάλου διηγηματογράφου. Αλλά και άλλοι αναγνώστες άρχισαν να στέλνουν διάφορα μικρά ποσά.

                Από τις 4 Ιανουαρίου 1920 η εφημερίδα άρχισε να δημοσιεύει ονομαστικούς καταλόγους αναγνωστών της, που πρόσφεραν χρήματα για τον ευγενικό αυτό σκοπό. Για να μην πεθάνουν της πείνας οι αδελφές του Παπαδιαμάντη.

*Ο αρχιστράτηγος Λεωνίδας Παρασκευόπουλος

                Πρώτο το όνομα του αρχιστράτηγου Λεωνίδα Παρασκευόπουλου με μια συγκινητική αποστολή. Η εφημερίδα σχολίασε:

                «Ο τετιμημένος αρχιστράτηγός μας κ. Λ. Παρασκευόπουλος, όπως προεβλέπετο ανοίγει τον έρανο για τις αδελφές Παπαδιαμάντη. Η ανωτερότης του ήταν βέβαιο, ότι θα εκδηλώνονταν και εν τω επιπέδω της εκτιμήσεως και του σεβασμού προς τους ανθρώπους των γραμμάτων, τα οποία και ο ίδιος καλλιεργεί με τόσον ένθουν ζήλον. Ιδού η ωραιοτάτη επιστολή, ήν μας απηύθυνε μαζί με την εισφοράν του»:

                Φίλη Μακεδονία,

                Ομολογώ, ότι τα γραφόμενα εν τω φύλλω της 1^ης Ιανουαρίου για τον Παπαδιαμάντη μ’ ελύπησαν. Εσυλλογίσθηκα: πώς είναι δυνατόν, αι αδελφαί του μεγάλου διηγηματογράφου μας Παπαδιαμάντη να πένωνται και μάλιστα κατά την εποχήν ταύτην, όπου η Πατρίς μας μεγαλώνει και δοξάζεται.

                Τούτο ίσως θα προέρχεται εκ της αγνοίας του κόσμου. Δεν φαντάζομαι ότι μπορεί να λησμονηθή μια τέτοια δόξα των γραμμάτων. Ίσως αι μεγάλαι κρατικαί φροντίδες, ημπόδισαν τους αρμοδίους να σκεφθούν για τον θαυμαστόν αυτόν ήρωα. Έζησε εν τη μετριοφροσύνη του, σχεδόν άγνωστος. Όταν απέθανε, τότε εκαταλάβαμε τι θησαυρό εχάσαμε.

                Μεγάλη είναι η στρατιωτική δόξα και μαζύ με την πολιτική τοιαύτη, μεγάλωσαν την Πατρίδα και την εδόξασαν. Αλλά δεν αρκούν μόνον αυταί. Για να φανώμεν, ότι είμεθα άξιοι απόγονοι των ενδόξων προγόνων μας, πρέπει να μιμηθώμεν εκείνους, που ποτέ δεν λησμονούσαν τους μεγάλους φιλοσόφους των, ποιητάς των, αγωνιστάς των. Αν δε η αρχαία Ελλάς έφθασεν εις τοσούτον μεγαλείον δόξης είναι, διότι ετίμα όλους τους διακρινομένους πολίτας, όπου και αν ανήκαν.

                Γι’ αυτό λέγω, ότι μόλις ο λαός το μάθη, θα δείξη την προθυμίαν του, να προσφέρη ό,τι ημπορεί για να τιμήσει δια λαϊκού εράνου την μνήμην του κατ’ εξοχήν τέκνου του λαού μεγάλου διηγηματογράφου Παπαδιαμάντη.

                Προς τούτο θα σας παρακαλέσω να δεχθήτε ελάχιστον ποσόν, εκατόν δραχμών και να τας διαθέσητε υπέρ των αδελφών του.

Θεσσαλονίκη 3 Ιανουαρίου 1920.

Μεθ’ υπολήψεως

Αρχιστράτηγος Παρασκευόπουλος Λ.

*Ο Αλέξανδρος Παπαδιάμαντης (καθιστός) μέ τον Γιάννη Βλαχογιάννη

                Την ίδια μέρα η εφημερίδα «Μακεδονία» κατέθεσε 50 δρχ. και από 25 δρχ. κατέθεσαν οι Μ. Ζαφειρόπουλος και Μ. Βολουδάκης βουλευτές. Το ίδιο ποσό των 25 δρχ. κατέθεσαν και η Αγλαΐα Σχοινά, ο Άγγελος Τσαγγαράκης και οι υιοί Σταύρου Κωστάκη.

                Στις 5 Ιανουαρίου δημοσιεύθηκε νέος κατάλογος προσφορών. Πρώτο όνομα ο Γεώργιος Αδοσίδης Γενικός Διοικητής Μακεδονίας, που πρόσφερε 100 δρχ. Ανά 50 δρχ. πρόσφεραν ο Αλέξανδρος Λέτσας, ο Μιχαήλ Βάγιας και η εφημερίδα «Οπινιόν». Επίσης 100 δρχ. πρόσφερε το προσωπικό του Ωδείου Θεσσαλονίκης.

                Ο Γεώργιος Αδοσίδης σε επιστολή του προς τη «Μακεδονία» εξέφρασε την άποψη ότι ο έρανος αυτός «θα συντελέση εις ανακούφισιν των ευγενών υπάρξεων, αίτινες συνεμερίσθησαν την υπερήφανον και μονήρη πενίαν του ποιητού, όστις ησθάνθη και απεικόνισε τόσον βαθειά την Ελληνικήν ζωήν».

                Ειδικά το προσωπικό του Ωδείου, όπως έγραψε σε επιστολή ο διευθυντής του Αλέξανδρος Καζαντζής, ανέλαβε την υποχρέωση να πουλήσουν βιβλία του Παπαδιαμάντη και να στείλουν το αντίτιμο στη «Μακεδονία».

                Την ημέρα των Θεοφανείων 6 Ιανουαρίου 1920 υπήρξε και άλλος κατάλογος δωρητών. Ο Ν. Τζερμιάς πρόσφερε 25 δρχ. όπως και οι Χ. Δάλλας, Στυλ. Πρωτονοτάριος, Αντ. Ούλας και Γ. Παπαηλιάκης.   

                Ο επόμενος κατάλογος, δημοσιεύθηκε στις 10 Ιανουαρίου. Ο δήμαρχος Θεσσαλονίκης Κωνστ. Αγγελάκης πρόσφερε 50 δρχ. όπως και η Νίνα Α. Αγγελάκη, ο ταγματάρχης Βυζάς και ο λοχαγός Αποκορίτης. Από 25 δρχ. κατέθεσαν ο ανθυπολοχαγός Χριστ. Κυριάκης, ο ταγματάρχης Μηχανικού Πρωτόπουλος και ο υπολοχαγός Ροδόπουλος. Δεκαπέντε δρχ. έδωσε ο αντισυνταγματάρχης Καλλ. Γεράσιμος. Από 10 δρχ. έδωσαν ο ανθυπολοχαγός Κοκόλας, ο ανθυπασπιστής Π. Καραντζάς, ο ανθυπολοχαγός Νικ. Κατσαρός, ο υπολοχαγός Ν. Αγγελίδης, ο υπίατρος Δημ. Παπαδόπουλος, ο ανθυπολοχαγός Κωνστ. Γεωργίου, ο ανθυπολοχαγός Κωνστ. Κόντος, ο λοχαγός Ηλίας Σιωνίδης, ο λοχαγός Άγγελος Βουτσινάς, ο ανθυπολοχαγός Ιωάννης Τσονόπουλος, ο υπίλαρχος Οθωναίος (Σ.Σ. δεν πρόκειται για τον γνωστό στρατηγό) ο μοίραρχος Μ. Οικονομόπουλος, ο λοχαγός Ζωισόπουλος, και ο υπολοχαγός Ιω. Στεφανόπουλος. Από 5 δρχ. έδωσαν ο λοχαγός Ζορμπάς, ο ανθυπολοχαγός Βαλκάκης, ο υπολοχαγός Περδίκης, ο ανθυπίλαρχος Γεώργ. Μπατζούλης, ο ανθυπασπιστής Ζαφείριος Πετρίδης, και ο ανθυπολοχαγός Νικολαΐδης.

*Σχόλιο από τη "Μακεδονία" Χριστούγεννα του 1919

                Κατάλογος εισφορών με μικρά ποσά δημοσιεύθηκε και στις 11 Ιανουαρίου 1920. Το συνολικό ποσό των χρημάτων έφτασε τις 1505 δρχ.

                Στις 12 Ιανουαρίου 1920 δημοσιεύθηκαν δύο ονόματα. Το όνομα του βιοπαλαιστή Γεώργ. Λαλιώτη, που πρόσφερε 100 δρχ. που τις συνόδευσε με μια συγκινητική επιστολή και το όνομα του Νικ. Γερμανού που πρόσφερε 50 δρχ. Ο Νικ. Γερμανός διετέλεσε βουλευτής και ήταν το 1926 ο ιδρυτής της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης. Το συνολικό ποσό έφτασε τις 1655 δρχ.

                Επόμενη δημοσίευση καταλόγου προσφορών έγινε στις 14 Ιανουαρίου με τους Α. Μπιράκη και Κ. Καμπά να καταθέτουν από 25 δρχ. έκαστος και 15 δρχ. ο Τζανέτος. Συνολικά είχαν συγκεντρωθεί 1729 δρχ.

*Η μαρτυρία του Κώστα Φαλτάιτς

                Πώς ήταν οι αδελφές του Παπαδιαμάντη; Κατ’ αρχήν ήταν τρείς και οι τρείς άγαμες, έρημες χωρίς κανένα προστάτη. Μια αυθεντική περιγραφή έχουμε από τον δημοσιογράφο της καθημερινής εφημερίδας  «Ένωσις» των Αθηνών, Κώστα Φαλτάιτς, ο οποίος περί τις 17 Ιανουαρίου 1919 είχε επισκεφθεί τη Σκίαθο και δημοσίευσε εντυπώσεις του στις 24 του μηνός. Αναζήτησε το σπίτι του μεγάλου δημιουργού. Βρήκε τρείς μαυροφορεμένες γυναίκες «πολύ περασμένες στα χρόνια, γρηές πια καθότανε τριγύρω από σβησμένο τζάκι. Δεν υπήρχαν ούτε ξύλα, ούτε φωτιά. Και σ’ όλα το σπίτι η γύμνια και η δυστυχία. Η αξιοπρεπής, η υπομονετική, η σιωπηλή, μα γι΄ αυτό τόσο ωμή δυστυχία». Υπήρχε μόνο μια φωτογραφία του Παπαδιαμάντη, η γνωστή του φωτογραφία. Ο Φαλτάιτς έμαθε από τον κόσμο του νησιού ότι η έλλειψη κάθε πόρου ζωής στις τρεις αδελφές «είναι πιο απίστευτη απ’ ό,τι θα μπορούσε να σκεφθή και ο πιο απαισιόδοξος και ο πιο βαθειά γνωρίζων την τύχη των ανθρώπων του τόπου μας, που εδούλεψαν για την τέχνη». Επίσης διατύπωνε στο ρεπορτάζ του μια καταγγελία: «Εκτός από τα λίγα εκατοντάδραχμα που τους έρριξε τότε σαν κομμάτι κόκκαλο ο εκδότης για την έκδοση όλου του έργου του Παπαδιαμάντη και εκτός από άλλες τρακόσες δραχμές που έδωσε η πριγκίπισσα Μαρία περνώντας κάποτε από τη Σκιάθο, καμιά άλλη βοήθεια από κανένα δεν είδανε τόσο χρόνια οι αδερφέ του Παπαδιαμάντη. Ούτε από Αθηναίο ούτε από Σκιαθίτη».

                Ο Φαλτάιτς έγραψε επίσης ότι οι τρείς αδερφές «κινδυνεύουνε μα ποθάνουνε φέτος από την ασιτία, την γύμνια, την απελπισία, το σκοτάδι και το κρύο. Η καθημερινή τους τροφή καθώς έμαθα, είναι μόνο χόρτα, που τα μαζεύουμε οι ίδιες από το βουνό».! Έγραψε επίσης ότι και ο τάφος του συγγραφέα δεν ήταν παρά λίγο χώμα χωρίς ούτε μια πέτρα, που να δείχνει τα σύνορά του…   

                Στο ρεπορτάζ του για τις αδερφές του Παπαδιαμάντη είχε δώσει τίτλο «Μία σκληρά εγκατάλειψις- ΤΑ ΜΑΥΡΑ ΚΟΥΤΣΟΥΡΑ» δανειζόμενος τον προφητικό τίτλο ενός ομώνυμου διηγήματος του Παπαδιαμάντη.

                Η ευγενική πρωτοβουλία των δύο εφημερίδων, απάλυνε τον πόνο των πενομένων αδελφών του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, αλλά δεν έλυσε το πρόβλημά τους, όπως επέβαλε η αντίληψη περί κοινωνικού κράτους.

                Άλλωστε αρκετά χρόνια αργότερα την ίδια τύχη είχε αντιμετωπίσει και η χήρα του εθνικού ευεργέτη Γρηγόρη Μαρασλή, που είχε καταφύγει στην Αθήνα, μετά την επανάσταση των μπολσεβίκων στη Ρωσία. Σχετική καταγγελία είχε κάνει τότε το περιοδικό «Νουμάς».

                Ταιριάζουν οι στίχοι του Νίκου Γκάτσου, που γράφτηκαν πολύ αργότερα, αλλά παραμένουν πάντοτε επίκαιροι:

Τα ψεύτικα τα λόγια τα μεγάλα

μου τα ‘πες με το πρώτο σου το γάλα.

Μα τώρα που ξυπνήσανε τα φίδια

εσύ φοράς τα αρχαία σου στολίδια

και δε δακρύζεις ποτέ σου μάνα μου Ελλάς

που τα παιδιά σου σκλάβους ξεπουλάς.

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης