1917-1922: Η ΥΠΟΒΑΘΜΙΣΗ ΤΟΥ ΠΟΝΤΙΑΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ

*Πόντιοι αντάρτες

   Γράφει ο Αντιστράτηγος ε.α. Κωνσταντίνος Πατιαλιάκας

Σύμφωνα με τον ισχύοντα Νόμο 2193 του 1994 η 19η Μαΐου θεσπίστηκε ως ημέρα μνήμης της γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου. Πόντος ένας τόπος ποτισμένος από Ελληνικό αίμα και θυσίες, όπου ο Ελληνισμός μεγαλούργησε ως ελεύθερος, αντιστάθηκε γενναία ως απειλούμενος και επιβλήθηκε ως σκλαβωμένος στους διάφορους κατακτητές με τα έργα, τη δραστηριότητα και τον πολιτισμό του.

Στον Πόντο, όπως και στην υπόλοιπη Μικρά Ασία ο Ελληνορθόδοξος πληθυσμός ξεκληρίστηκε με φωτιά και σίδερο και υπέστη απίστευτες δοκιμασίες, πριν οδηγηθεί στην αναγκαστική προσφυγιά.

*Προπαγανδιστική καρτ ποστάλ των Νεοτούρκων με τα απατηλά συνθήματα

Οι Έλληνες του Πόντου, όπως και όλοι οι χριστιανικοί πληθυσμοί, παραπλανήθηκαν από τις προθέσεις και τους σκοπούς των λεγόμενων «Νεοτούρκων», που επικράτησαν με την επανάστασή τους το 1908. Δυστυχώς οι μάσκες  έπεσαν σύντομα και αντί των περίφημων διακηρύξεων περί «ισότητας, αδελφότητας και δικαιοσύνης» το συνέδριο των Νεοτούρκων  στη Θεσσαλονίκη το 1911 αποφάσισε την εξόντωση όλων των χριστιανικών πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, χρησιμοποιώντας τη γνωστή μέθοδο, που προστάζει το κοράνι «Από το σπαθί στο σπαθί με το σπαθί». Από τις αρχές του 1914 άρχισε σταδιακά να υλοποιείται μια μεθοδική επιχείρηση εξαφάνισης του Ελληνικού και Αρμενικού στοιχείου της περιοχής. Κατά τη διάρκεια αυτής της φάσης (1η Φάση 1914-1919) έλαβαν χώρα μαζικές εξορίες στο εσωτερικό της Ανατολίας και στις ερήμους της Συρίας, οι οποίες συνοδεύονταν από βιασμούς γυναικών, αυθαίρετες εκτελέσεις και στερήσεις νερού και τροφής μέχρι θανάτου, ομαδικές σφαγές και δολοφονίες Ελλήνων κάθε ηλικίας, στημένες δίκες, καταδίκες και εκτελέσεις αθώων και η κατάταξη των νέων στα γνωστά  «Τάγματα Εργασίας» (Αμελέ Ταμπουρού), στα οποία ο θάνατος ήταν βέβαιος, εάν δεν κατόρθωναν να λιποτακτήσουν.

*Ο Μουσταφά Κεμάλ χορεύει ζεϊμπέκικο. Μεταγενέστερη φωτογραφία

Στις 19 Μαΐου 1919 ο Μουσταφά Κεμάλ αποβιβάστηκε στη Σαμψούντα για να ξεκινήσει η πιο άγρια φάση(2η 1919-1922) της Ποντιακής Γενοκτονίας από τις άτακτες ομάδες (Τσέτες), κάτω από τις οδηγίες Γερμανών και Ρώσων συμβούλων. Στις 29 Μαΐου ο Κεμάλ ανέθεσε στον περιβόητο αρχιλήσταρχο Τοπάλ Οσμάν τη διενέργεια επιχειρήσεων εξόντωσης του τοπικού πληθυσμού με εκτοπίσεις, σφαγές, δολοφονίες, βιασμούς, καταδίκες από τα λεγόμενα «Δικαστήρια της Ανεξαρτησίας «, πυρπολήσεις ιερών ναών και περιουσιών κ.α. Μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 τα θύματα των Ελλήνων του Πόντου ξεπέρασαν τις 200.000 και μερικοί μάλιστα υπολογίζουν αυτά σε 350.000 από το 1914 μέχρι το 1922. 

*Ο Ελευθέριος Βενιζέλος

Η ΥΠΟΒΑΘΜΙΣΗ ΤΟΥ ΠΟΝΤΙΑΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ 

ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Βασικό λάθος, κατά τους Έλληνες του Πόντου, του Πρωθυπουργού της Ελλάδας Ελευθερίου Βενιζέλου υπήρξε η υποβάθμιση του Ποντιακού κινήματος, ενός δυναμικότατου Ελληνικού ένοπλου και πολιτικού κινήματος, το οποίο δρούσε στη Βόρεια Μικρά Ασία και απειλούσε άμεσα τις γραμμές εφοδιασμού των στρατευμάτων του Μουσταφά Κεμάλ. Οι ‘Ελληνες του Πόντου είχαν διατυπώσει από νωρίς το αίτημα δημιουργίας δεύτερου Ελληνικού κράτους στα Νότια παράλια της Μαύρης Θάλασσας, ως μοναδική δυνατότητα επιβίωσης του Ελληνισμού στη γενέθλια γη. Τον Οκτώβριο του 1917 ο Κ. Κωνσταντινίδης, ένας από τους ηγέτες του Ποντιακού κινήματος και Πρόεδρος της δυναμικής οργάνωσης της Μασσαλίας, είχε ενημερώσει τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Στον Πόντο, όπου κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου οι Τούρκοι είχαν προβεί σε γενοκτονία του Ελληνικού πληθυσμού, δρούσε ένα πολύ δυναμικό αντάρτικο Ελληνικό κίνημα, το οποίο αριθμούσε 18.000 άνδρες. Το αίτημα των Ποντίων ήταν η ενίσχυση των ανταρτών κατά το υπόδειγμα του Μακεδονικού Αγώνα.

*Εικόνα από το αντάρτικο των Ποντίων (Αρχείο Α. Θεοφυλάκτου)

Ο Βενιζέλος, παρότι αμφιταλαντεύτηκε, επέλεξε να αγνοήσει τα αιτήματα των Ποντίων. Ποίοι όμως ήταν οι λόγοι, που επηρέασαν την στάση αυτή του Βενιζέλου και δεν αγωνίστηκε, ούτε επιδίωξε καν την απόκτηση των κατοικημένων κατά πλειοψηφία από Έλληνες παραλίων της Μαύρης Θάλασσας; Γιατί η όλη στάση του ήταν χλιαρή και άτονη και έφθασε στο σημείο να υποστηρίξει στη Συνδιάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων το Δεκέμβριο του 1918 την ενσωμάτωση του Πόντου στην Αρμενία; Κατά πολλούς ιστορικούς ερευνητές και αναλυτές η στάση του Βενιζέλου οφείλονταν στους παρακάτω λόγους:

       1. Ο Βενιζέλος απέβλεπε κατά πρώτο στην προσάρτηση- κατοχύρωση των νησιών του Βόρειου Αιγαίου, της Ιωνίας, της Ανατολικής και Δυτικής Θράκης και της Βόρειας Ηπείρου. Στις βλέψεις αυτές ήδη πλην της προσάρτησης- κατοχύρωσης των νησιών του Βόρειου Αιγαίου είχε συναντήσει σοβαρές αντιδράσεις των Συμμάχων, τις οποίες με άπειρες δυσκολίες προσπαθούσε η Ελλάδα να εξουδετερώσει ή να παρακάμψει. Κατόπιν αυτού ο Βενιζέλος πίστευε ότι η προβολή της επίλυσης και του Ελληνικού Ποντιακού προβλήματος θα φαινόταν ότι υποστηρίζει ουτοπικές και υπερφίαλες αξιώσεις.

2. Η γεωγραφική θέση του Πόντου, μακράν των βάσεων του Ελληνικού Στρατού και του Πολεμικού Ναυτικού, καθιστούσε αδύνατη την αποστολή στρατευμάτων και την υποστήριξή τους στις επιχειρήσεις απελευθέρωσης και παγίωσης της τάξης, της ειρήνης και της ασφάλειας της περιοχής του Πόντου, ακόμα και εάν οι Σύμμαχοι επιδίκαζαν την περιοχή του Πόντου στην Ελλάδα. Δεν πρέπει να παραβλέπεται ότι την ίδια χρονική περίοδο και αργότερα επιχειρούσαν στην Ιωνία Μονάδες του Ελληνικού Στρατού και βαθμηδόν η Στρατιά Μικράς Ασίας και άλλες Μονάδες για λόγους ασφαλείας στάθμευαν στη Δυτική και Ανατολική Θράκη. Η διασπορά των Μονάδων του Ελληνικού Στρατού σε τρεις περιοχές οπωσδήποτε θα επηρέαζε δυσμενώς την επιθετική ισχύ τους και ιδιαίτερα στην περιοχή του Πόντου, όπου ο Κεμάλ θα είχε τη δυνατότητα να τις προσβάλει και να τις καταστρέψει.

3. Ήδη είχαν αρχίσει Τουρκοσοβιετικές συνεννοήσεις και συμφωνίες, οι οποίες είχαν ενταθεί μετά τη συμμετοχή των Ελληνικών στρατευμάτων στην εκστρατεία κατά της Ουκρανίας. Αυτές δημιούργησαν μια νέα τάξη πραγμάτων στην περιοχή της Ανατολικής Μικράς Ασίας, του Πόντου, του Καυκάσου και της Περσίας και προξένησαν ανησυχίες στις Δυτικές Δυνάμεις, που ενδιαφέρονταν για την εκμετάλλευση των πετρελαιοφόρων περιοχών.

4. Τα γεωπολιτικά και γεωστρατηγικά συμφέροντα λοιπόν των Δυτικών Συμμάχων και της Σοβιετικής Ένωσης δεν θα επέτρεπαν τη δημιουργία ανεξαρτήτου Ελληνικού κράτους στην περιοχή του Πόντου, γεγονός που προβλημάτιζε και ανησυχούσε τον Βενιζέλο στο Ποντιακό κίνημα.

*Εικόνα από τα βουνά του Πόντου 

ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ

                Η στάση αυτή του Ελευθερίου Βενιζέλου εξόργισε τους Έλληνες του Πόντου και τις Ποντιακές οργανώσεις, οι οποίες με επικεφαλής το Μητροπολίτη Τραπεζούντος Χρύσανθο προσπάθησαν να παρέμβουν αυτοτελώς στις Συνδιασκέψεις Ειρήνης προωθώντας το αίτημα δημιουργίας Ελληνικού Κράτους στον Πόντο. Ο Βενιζέλος συνέχισε την πολιτική του και στις 4 Φεβρουαρίου 1919 δήλωσε στον Πρόεδρο των ΗΠΑ Ουίλσον ότι, παρότι οι Έλληνες του Πόντου επιδίωκαν την ανεξαρτησία, αυτός αντιτάχθηκε απόλυτα. Σε συνέντευξή του δε στην εφημερίδα Sunday Times δήλωσε ότι δέχεται να συμπεριληφθεί ο Πόντος στην Αρμενία.

*Ο Μητροπολίτης Τραπεζούντος Χρύσανθος

Στις 30 Ιουνίου 1919 ο Μητροπολίτης Χρύσανθος με υπόμνημά του προς τον Βρετανό Πρωθυπουργό ζήτησε ενίσχυση του Ποντιακού κινήματος. Η γενικότερη όμως στάση των Συμμάχων ήταν αρνητική. Σε έγγραφο του Τουρκικού Υπουργείου Εσωτερικών της ίδιας περιόδου γράφονταν μεταξύ των άλλων ανακριβειών για αποστολή Αξιωματικών του Ελληνικού Στρατού, ειδών οπλισμού και πυρομαχικών, εφοδίων και υλικών για την ενίσχυση του αγώνα των Ποντίων ανταρτών και η ανάγκη υποβολής διαβημάτων στους αντιπροσώπους των Συμμάχων, ώστε να αποτρέψουν τις ενέργειες της Ελλάδας.

Σφοδρή υπήρξε η αντίδραση των Ποντιακών οργανώσεων και το Υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδας κατακλύστηκε από τηλεγραφήματα τους από χώρες της Ευρώπης, Αμερικής, Ασίας και Αφρικής, με τα οποία κατήγγειλαν «την προβαλλομένην ιδέαν καθ΄ ην η πατρίς ημών φέρεται περιλαμβανομένη εντός μέλλοντος αρμενικού κράτους». Οι αντιδράσεις αυτές επηρέασαν την πολιτική της κυβέρνησης. Απεστάλησαν στον Πόντο και στον Καύκασο ο Συνταγματάρχης Δ. Καθενιώτης και ο πολιτικός εκπρόσωπος της κυβέρνησης Ι. Σταυριδάκης για να εκτιμήσουν την όλη κατάσταση. Ο Βενιζέλος φάνηκε ότι αποδέχθηκε τη συγκρότηση ειδικού Ποντιακού Σώματος στον Ελληνικό Στρατό, ώστε αργότερα να μεταφερθεί στον Πόντο για επιχειρήσεις. Όμως ακόμα και τότε ήταν ορατή η αποστασιοποίηση του Βενιζέλου από το Ποντιακό Ζήτημα, το οποίο δεν ενέτασσε στα ευρύτερα εθνικά σχέδια.

 Οι Πόντιοι συνέχισαν να επιζητούν τη βοήθεια της Ελλάδας και να απαιτούν την αποστολή Εκστρατευτικού Σώματος του Ελληνικού Στρατού. Είχαν μάλιστα συγκεντρώσει και τους απαιτούμενους πόρους για τη χρηματοδότηση της επιχείρησης. Βασικό τους επιχείρημα ήταν ότι οι Ποντιακές ανταρτικές δυνάμεις είχαν τη δυνατότητα να αποκόψουν τις γραμμές εφοδιασμού των Κεμαλικών στρατευμάτων από τη Σοβιετική Ένωση σε είδη οπλισμού, πυρομαχικών, υλικών και εφοδίων, απαραίτητων για τις επιχειρήσεις τους κατά της Στρατιάς Μικράς Ασίας.

*Ο χάρτης του Πόντου

Οι Πόντιοι αντάρτες ζητούσαν συνεχώς ενίσχυση από την Ελληνική Κυβέρνηση. Οι εκκλήσεις τους όμως για στρατιωτική βοήθεια έμειναν αναπάντητες. Σε επιστολή τους τον Αύγουστο του 1919 ανέφεραν τους αγώνες τους στην περιοχή του Πόντου και τις ανάγκες σε είδη οπλισμού, πυρομαχικά, στολές, κλινοσκεπάσματα, φάρμακα, υγειονομικό υλικό και δήλωναν ότι θα κάλυπταν οι ίδιοι τις δαπάνες. Δυστυχώς το Ελληνικό κράτος δεν μπόρεσε να κατανοήσει τη δυναμική του αγώνα των Ποντίων. Καμιά βοήθεια δεν αποστέλλονταν στους Έλληνες αντάρτες του Πόντου, τη στιγμή κατά την οποία ο Κεμάλ είχε προωθήσει στην περιοχή την  3η Στρατιά του Τουρκικού Στρατού. Στον Πειραιά φορτώθηκε ένα πλοίο με είδη οπλισμού και πυρομαχικών για να τα μεταφέρει στην Αμισό, αλλά όμως ποτέ δεν έφθασε. Την εγκατάλειψη αυτή οι Πόντιοι αποτύπωναν στα τραγούδια τους:

Στα βουνά της Πάφρας

οι πληγωμένοι είναι πολλοί.

Μην έρθεις γιατρέ, μην έρθεις,

δεν υπάρχει ελπίδα να σωθούν.

Εκτός από το Θεό

δεν έχουν κανέναν άλλο προστάτη.

Το Νοέμβριο του 1919 οι Βρετανοί απέρριψαν σχέδιο αποστολής του Ποντιακού τμήματος του Ελληνικού Στρατού στο Βατούμ και συγκρότησης επί τόπου Ποντιακού Στρατού. Ο Βενιζέλος με αφορμή την άρνηση των Βρετανών επανήλθε στις απορριπτικές του θέσεις και επανατοποθέτησε το Ποντιακό Ζήτημα στα πλαίσια του Αρμενικού. Η στάση αυτή προκάλεσε τη σφοδρή αντίδραση της Εθνοσυνέλευσης του Πόντου, ενώ ο Μητροπολίτης Χρύσανθος χαρακτήρισε τον Βενιζέλο «απληροφόρητο στο ζήτημα του Πόντου».

*Ο Δημήτριος Καθενιώτης

Το καλοκαίρι του 1920 ο Βενιζέλος έλαβε τις εκθέσεις των Καθενιώτη και Σταυριδάκη, με τις οποίες του εισηγούνταν να αποδεχθεί αμέσως τα αιτήματα των Ποντίων. Ο Βενιζέλος άλλαξε για άλλη μια φορά στάση και ανακοίνωσε στον Βρετανό Πρωθυπουργό Λόιδ Τζόρτζ το σχέδιό του για επέμβαση στον Πόντο με στόχο τη δημιουργία εκεί Ελληνικού Κράτους. Ήταν όμως πολύ αργά, γιατί στην Ελλάδα ήδη είχε αρχίσει η προεκλογική περίοδος. Οι Πόντιοι υπέβαλαν τα αιτήματά τους για ενίσχυση του κινήματός των και στη νέα κυβέρνηση, που σχηματίσθηκε μετά τις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920, χωρίς όμως αποτέλεσμα.

Ο Βασιλεύς Κωνσταντίνος, που επανήλθε στο θρόνο του, μετά από το δημοψήφισμα του Δεκεμβρίου του 1920, και η νέα Κυβέρνηση έδωσαν προτεραιότητα στην Ιωνία και δευτερευόντως στη Θράκη. Έτσι ο Ελληνισμός του Πόντου δεν αντιμετωπίστηκε πια ως «Ελλάδα» και η αλυτρωτική ιδεολογία, που ήταν η κινητήρια δύναμη μέχρι εκείνη τη στιγμή του Ποντιακού Κινήματος αντικαταστάθηκε από μια καθαρά στρατιωτική αντίληψη. 

*Ο επίλογος: Η δραματική προσφυγιά

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

                Η επάνοδος του Βασιλέως Κωνσταντίνου στο θρόνο επιδείνωσε τη στάση των Συμμάχων απέναντι στα συμφέροντα της Ελλάδας στη Μικρά Ασία και κατέστησε απαγορευτική κάθε προσπάθεια δημιουργίας ανεξάρτητου Ελληνικού Κράτους στην περιοχή του Πόντου. Οι επιχειρήσεις της Στρατιάς στη Μικρά Ασία κατά το 1921 και η επελθούσα Μικρασιατική Καταστροφή το 1922, αποτέλεσαν τη ταφόπετρα του Ποντιακού Κινήματος για δημιουργία ανεξαρτήτου Ελληνικού Κράτους στην περιοχή του Πόντου. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή ένα μέρος των Ελλήνων του Πόντου εγκατέλειψε τη γενέθλια γη για τη Σοβιετική Ένωση και το υπόλοιπο με τη Συνθήκη της Λωζάννης ακολούθησε το δρόμο της προσφυγιάς προς την Ελλάδα, όπου και εγκαταστάθηκε στη Βόρεια Ελλάδα, κυρίως στη Μακεδονία.

     Αντιστράτηγος ε.α. Κωνσταντίνος Πατιαλιάκας

ΠΗΓΕΣ

1. Εκστρατεία στη Μικρά Ασία της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού.

 2. Πως φθάσαμε στις αλησμόνητες πατρίδες των Ν. Μουτσόπουλου, Κ. Βακαλόπουλου και Α. Κεσόπουλου.

 3. Έτσι χάσαμε τη Μικρασία του Φάνη Κλεάνθη.