Η πρόωρη απώλεια Καρτάλη και Σβώλου

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ  http://www.kathimerini.gr/769879/article/epikairothta/ellada/h-prowrh-apwleia-kartalh-kai-svwloy

*Φεβρουάριος 1956. Ηγετικά στελέχη του Κέντρου σε προεκλογική εκδήλωση στην Αθήνα. 

Στην πρώτη σειρά διακρίνονται οι Στ. Αλαμανής, Γ. Καρτάλης, Σοφ. Βενιζέλος.

Γράφει ο κ. ΧΡΗΣΤΟΣ ΧΡΗΣΤΙΔΗΣ*

                Προσωπικότητες εγνωσμένου κύρους και επιστημονικής κατάρτισης, ιδεαλιστές με έντονη δράση κατά την Κατοχή, ο Γεώργιος Καρτάλης και ο Αλέξανδρος Σβώλος υπήρξαν κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο βασικοί εκφραστές των ποικίλων τάσεων που είχαν ήδη αναπτυχθεί μέσα στον χώρο, που θα μπορούσε σχηματικά να ονομαστεί Κεντροαριστερά.

                Λίγα χρόνια αργότερα, οι δύο άνδρες επρόκειτο να συναντηθούν σε μία προσπάθεια συγκρότησης ενός πολιτικού φορέα σοσιαλδημοκρατικού προσανατολισμού, του Δημοκρατικού Κόμματος Εργαζομένου Λαού, που αν και δεν γνώρισε ευρεία εκλογική απήχηση, επέδρασε σημαντικά στις πολιτικές ισορροπίες του ευρύτερου κεντρώου χώρου κατά τα αμέσως επόμενα χρόνια. Πορείες παράλληλες, με κοινούς στόχους, που όμως επρόκειτο να μείνουν απραγματοποίητοι: ο αιφνίδιος θάνατος των δύο ανδρών, σε διάστημα μικρότερο των δύο ετών, άφησε ανολοκλήρωτο το όραμα για την ανάπτυξη του δημοκρατικού σοσιαλισμού, λίγα χρόνια μετά το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου.

*Ο Αλέξανδρος Σβώλος ορκίζεται πρόεδρος της κυβέρνησης της ΠΕΕΑ. Απρίλιος 1944. Φωτογραφία Σπύρου Μελετζή

Δημοκρατικό Κόμμα Εργαζομένου Λαού

                Σταθερά αντίθετα τόσο με τη στάση του ΚΚΕ μετά τα Δεκεμβριανά, όσο και με τη Δεξιά της ίδιας περιόδου, τα διάφορα ρεύματα της Κεντροαριστεράς είχαν ήδη κατά τα δύσκολα χρόνια του Εμφυλίου επιδιώξει τη συγκρότηση ενός σοσιαλιστικού κόμματος. Όμως, σε περιβάλλον ακραίας πόλωσης, τέτοιες φωνές έδειχναν ανίσχυρες ανάμεσα στα δύο άκρα που εν πολλοίς τις συνέθλιβαν. Παράλληλα, η αδυναμία συγκρότησης μιας ενιαίας και αυτόνομης Κεντροαριστεράς οδήγησε τη μεγαλύτερη μερίδα αυτών των δυνάμεων σε ευρύτερους σχηματισμούς. Στις εκλογές του 1950, ο Αλέξανδρος Σβώλος εκλέχθηκε βουλευτής του Σοσιαλιστικού Κόμματος στο πλαίσιο της Δημοκρατικής Παράταξης, που είχε ενσωματώσει μεγάλο μέρος των ψηφοφόρων της Αριστεράς, λιγότερο από έναν χρόνο από την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού τον Αύγουστο του 1949. Την ίδια περίοδο, ο Γεώργιος Καρτάλης αναλαμβάνει υπουργός Οικονομικών στην κυβέρνηση Πλαστήρα, για ένα διάστημα περίπου τεσσάρων μηνών.

                Οι εκλογές του 1951 θα μεταβάλουν άρδην τις πολιτικές ισορροπίες: ο Αλέξανδρος Σβώλος και το Σοσιαλιστικό Κόμμα συνθλίβονται μένοντας χωρίς κοινοβουλευτική εκπροσώπηση, ως αποτέλεσμα της στροφής των ψηφοφόρων του κόμματος προς την ΕΠΕΚ και τη νεοϊδρυθείσα ΕΔΑ. Αντιθέτως ο Καρτάλης ως υπουργός Συντονισμού στη νέα κυβέρνηση Πλαστήρα, αναδεικνύεται σε ηγετική μορφή της ΕΠΕΚ. Πεπεισμένος για την ορθότητα της αυστηρά αντιπληθωριστικής πολιτικής του, ο Θεσσαλός πολιτικός αγνόησε το πολιτικό κόστος και τις σφοδρότατες αντιδράσεις ψηφοφόρων που είχαν στηρίξει την ΕΠΕΚ και βρίσκονταν πλέον αντιμέτωποι με την αύξηση της ανεργίας και τη μείωση των εισοδημάτων τους. Κατά την περίοδο αυτή τέθηκαν οι βάσεις για τη νομισματική μεταρρύθμιση του Μαρκεζίνη το 1953 και την οικονομική ανάπτυξη που ακολούθησε, κάτι που αναγνωριζόταν ήδη από τα μέλη της αμερικανικής αποστολής που διέβλεπαν ότι με την πολιτική του μία βιώσιμη ελληνική οικονομία ήταν απτός στόχος.

*Σκίτσο του Γεώργιου Καρτάλη

                Σε επίπεδο πολιτικών ισορροπιών, όμως, τα δεδομένα είχαν πλέον μεταβληθεί. Η σαρωτική νίκη του Ελληνικού Συναγερμού, υπό τον στρατάρχη Αλέξανδρο Παπάγο κατά τις εκλογές του 1952, οδήγησε την ΕΠΕΚ σε έναν κύκλο εσωκομματικών συγκρούσεων και αμφισβήτησης κεντρικών πολιτικών επιλογών της ηγεσίας, που κατέληξε στη διαγραφή του Καρτάλη και άλλων δύο βουλευτών από το κόμμα την άνοιξη του 1953. Λίγους μήνες αργότερα, οι φυγόκεντρες τάσεις στο ήδη πολυδιασπασμένο Κέντρο επρόκειτο να ενισχυθούν. Στα μέσα του Ιουλίου της ίδιας χρονιάς ο Καρτάλης ίδρυσε το Δημοκρατικό Κόμμα, στο οποίο εντάχθηκαν και άλλοι πλαστηρικοί βουλευτές, αφήνοντας την ΕΠΕΚ–λίγες μόλις ημέρες πριν από τον θάνατο του ιδρυτή της– πλήρως αποδυναμωμένη σε επίπεδο κοινοβουλευτικής εκπροσώπησης και λαϊκής απήχησης.

                Την 1η Σεπτεμβρίου 1953, το νεοπαγές κόμμα συγχωνεύεται με το Σοσιαλιστικό Κόμμα του Σβώλου συγκροτώντας από κοινού το Δημοκρατικό Κόμμα Εργαζομένου Λαού, στο οποίο μάλιστα οι δύο άνδρες θα αναλάμβαναν συναρχηγοί. Η προσπάθειά τους– η οποία εξ αρχής πολεμήθηκε από στελέχη του ευρύτερου κεντρώου χώρου– κατέτεινε στην άμβλυνση των διαιρετικών τομών που είχαν οξυνθεί κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου εντός της Κεντροαριστεράς με στόχο την «εγκαθίδρυσιν εις την Ελλάδα πλήρους πολιτικής και κοινωνικής δημοκρατίας». Όπως ανέφερε η ιδρυτική διακήρυξη του κόμματος, «τα δύο κόμματα συγχωνεύονται χάριν της ευρυτέρας ανασυντάξεως όλων των δημοκρατικών, προοδευτικών αγροτικών, σοσιαλιστικών και εργατικών στοιχείων και ότι θα επιδιώξουν την τοιαύτην ανασύνταξιν ως και τον συνασπισμόν της αντιπολιτεύσεως κατά της κυβερνήσεως της οικονομικής ολιγαρχίας».

*Ο Αλέξανδρος Σβώλος αναχωρώντας για το Συνέδριο του Λιβάνου. Δεξιά ο Στέφανος Σαράφης

Ισχνή απήχηση

                Παρά, όμως, την αρχική αισιοδοξία, η παντοδυναμία του Συναγερμού και του Αλέξανδρου Παπάγου προσωπικά ήταν αναμφισβήτητη, ενώ το Κέντρο παρέμενε σε εσωτερική περιδίνηση και η απήχηση του ΔΚΕΛ συνέχιζε να είναι ισχνή. Τοποθετώντας στην κορυφή της ατζέντας του ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης και πολιτικών ελευθεριών, το Δημοκρατικό Κόμμα επιχείρησε να εκφράσει το μεγάλο εκείνο τμήμα των ψηφοφόρων που παρέμενε εγκλωβισμένο μεταξύ των κυρίαρχων πολιτικών σχηματισμών. Ζητήματα όπως η ανάγκη κατάργησης του μέτρου του εκτοπισμού και η νομιμοποίηση του Κομμουνιστικού Κόμματος αναδείχθηκαν από τον Αλέξανδρο Σβώλο οξύνοντας τις καταγγελίες των πολιτικών τόσο του συντηρητικού όσο και του κεντρώου χώρου περί «συνοδοιπορίας» με την Αριστερά. Παρά το αρνητικό κλίμα που είχε δημιουργηθεί εναντίον τους, οι δύο αρχηγοί συνεργάστηκαν στις δημοτικές εκλογές του 1954 με την ΕΔΑ στους μεγαλύτερους δήμους της χώρας. Η εκλογή των υποψηφίων που στήριζαν σε πολλές μεγάλες πόλεις–μεταξύ των οποίων και οι τρεις μεγαλύτεροι δήμοι– μετέβαλε προσωρινά το κλίμα, χωρίς όμως να συντελέσει στην οριστική συσπείρωση των κεντροαριστερών ψηφοφόρων υπό τη δική τους κομματική σημαία. Μπορεί, μάλιστα, βάσιμα να υποστηριχθεί ότι η συνεργασία με την ΕΔΑ ήταν μία κεντρική πολιτική επιλογή, η οποία όμως στέρησε από τον Γεώργιο Καρτάλη τη δυνατότητα μεγαλύτερης στήριξης από μη αριστερούς ψηφοφόρους, που παρέμεναν ακόμη εξαιρετικά επιφυλακτικοί απέναντι σε κάθε ενδεχόμενο συνεργασίας ή προγραμματικής σύγκλισης με την Αριστερά.

*Ο Γεώργιος Καρτάλης (με το παπιγιόν) στη Βουλή

Ετερόκλητη συμμαχία της αντιπολίτευσης

                Μέσα στον επόμενο χρόνο, ο θάνατος του Αλέξανδρου Παπάγου πυροδότησε σειρά πολιτικών εξελίξεων μετά την ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Οι εκλογές που προκηρύχθηκαν για τις 19 Φεβρουαρίου 1956 επρόκειτο να γίνουν με ένα εξαιρετικά σύνθετο εκλογικό σύστημα, το λεγόμενο «τριφασικό», γεγονός που επέβαλλε τη συγκρότηση ενός ευρύτερου εκλογικού σχηματισμού των κομμάτων της αντιπολίτευσης. Κομβικό ρόλο στις σχετικές διαπραγματεύσεις είχε το ΔΚΕΛ και ο Γεώργιος Καρτάλης προσωπικά, ο οποίος είχε εξ αρχής διαγνώσει την αναγκαιότητα ενός τέτοιου εγχειρήματος απέναντι στον δυναμισμό της νεοπαγούς ΕΡΕ του Καραμανλή. Τελικά, λίγο πριν από τις εκλογές συγκροτείται η Δημοκρατική Ένωση, εντός της οποίας συνυπάρχουν τα κόμματα του Κέντρου, η ΕΔΑ και το Λαϊκό Κόμμα. Παρά τον ετερόκλητο χαρακτήρα αυτού του σχήματος, λιγότερο από επτά χρόνια από το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου, τα εκλογικά και πολιτικά δεδομένα της εποχής έμοιαζαν να βαρύνουν περισσότερο στις σχετικές αποφάσεις από τις βαθιές ιδεολογικές διαφορές των υποψηφίων του. Παρά την τελική επικράτηση της ΕΡΕ, η ενίσχυση του ΔΚΕΛ κατά τις εκλογές του 1956 υπογράμμισε τη δυναμική που άρχιζε πλέον να εμπεδώνεται για το κόμμα των Σβώλου- Καρτάλη.

*Κωνσταντίνος Καραμανλής

                Τέσσερις ημέρες μετά τις εκλογές, στις 23 Φεβρουαρίου 1956, ο Αλέξανδρος Σβώλος απεβίωσε. Ο θάνατός του στέρησε από τον χώρο της Κεντροαριστεράς μία προσωπικότητα ευρείας αποδοχής και αναγνώρισης, που θα μπορούσε να λειτουργήσει ως βασικός εκφραστής των σοσιαλιστικών ιδεών στην ελληνική κοινωνία. Εκ μέρους του Σοσιαλιστικού Συνδέσμου, ο Στράτης Σωμερίτης μίλησε για την αφοσίωση του Σβώλου στα ιδεώδη της δημοκρατίας και του σοσιαλισμού, ενώ και ο Γεώργιος Καρτάλης εξήρε την προσωπικότητα και τη μαχητικότητα του Σβώλου, καταλήγοντας: «Ο θάνατος σε άρπαξε βάρβαρα, σε μια ώρα που η παρουσία σου μεταξύ μας, ήταν πολύτιμη όσο ποτέ!».

                Πράγματι, σε μία περίοδο που η δυναμική του Κωνσταντίνου Καραμανλή αυξανόταν, η πολυδιάσπαση του ευρύτερου κεντρώου χώρου παρατεινόταν και οι προσπάθειες συνεννόησης που αναλήφθηκαν από διάφορα στελέχη, παρέμεναν ατελείς. Παρά την ενοποίηση του Κόμματος των Φιλελευθέρων του Γεωργίου Παπανδρέου με τη Φιλελεύθερη Δημοκρατική Ένωση του Σοφοκλή Βενιζέλου στις αρχές του 1957, το Δημοκρατικό Κόμμα του Καρτάλη παρέμεινε αυτόνομο. Λίγους μήνες αργότερα, ο Θεσσαλός πολιτικός απεβίωσε στο Λονδίνο. Ο θάνατός του– σε ηλικία μόλις 49 ετών– στέρησε οριστικά από το Κέντρο την πιθανότητα ανανέωσης της κομματικής του επετηρίδας απέναντι στην ΕΡΕ του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Η συνέχιση των εσωκομματικών συγκρούσεων μεταξύ των δύο συναρχηγών των Φιλελευθέρων κατά τα επόμενα χρόνια, επιβεβαίωνε αυτήν την παραδοχή.

*Ο Αλέξανδρος Σβώλος ως πρόεδρος της ΠΕΕΑ.

                Η δημιουργία ενός αξιόπιστου σοσιαλδημοκρατικού κόμματος, στα πρότυπα των αντίστοιχων κομμάτων της Δυτικής Ευρώπης, απαιτούσε σύγχρονες δομές που θα προέκυπταν μέσα από την κοινωνία, τις φοιτητικές και τις εργατικές οργανώσεις, κάτι που δύσκολα μπορούσε να συμβεί με τις υπάρχουσες δομές του Κόμματος των Φιλελευθέρων. Θα χρειαστούν αρκετά ακόμη χρόνια για την οριστική ενοποίηση του Κέντρου– στις αρχές της δεκαετίας του 1960– και τη σφυρηλάτηση νέων δεσμών με ευρύτερα κοινωνικά στρώματα μέσα από τον Ανένδοτο Αγώνα της Ένωσης Κέντρου. Και σε αυτήν τη διαδικασία, η έλλειψη του Γεωργίου Καρτάλη ίσως ήταν ακόμη πιο εμφανής. Είναι ενδεικτική η διατύπωση του Κωνσταντίνου Δεσποτόπουλου, από κείμενό του για τον Καρτάλη, λίγες ημέρες μετά τον θάνατό του: «Ανηρπάγη ο έξοχος ανήρ, πριν φθάση το ήμισυ του αιώνος η ζωή του. […] Και έχασεν ο λαός της Ελλάδος μεγαλοπράγμονα εμπνευσμένον προστάτην. Και έχασεν η Ελλάς την μεγαλυτέραν ελπίδα της διά πολιτικήν ηγεσίαν, αξίαν της ιστορίας της».

* Ο κ. Χρήστος Χρηστίδης είναι διδάσκων στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.