Οι Ελληνόφρονες Στενημαχίτες

*Στενήμαχος, σήμερα Ασσένοβγκραντ.

Γράφει  ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

          Οι Στενημαχίτες φημίζονταν για την παλικαριά τους και για το Ελληνικό τους φρόνημα. Ένας συνδυασμός εκρηκτικός, αφού τους έκανε παράτολμους μπροστά στον κατακτητή, αλλά και στους Βούλγαρους, που τους υπέβλεπαν.

          Τα χρόνια γύρω στο 1862, αποδείχθηκαν κρίσιμα για τους τολμητίες νέους της Στενημάχου, οι οποίοι σκέφτονταν πάντα διάφορους τρόπους για να δείχνουν τον Ελληνισμό, που είχαν βαθιά μέσα στις καρδιές τους.

          Αποκαλυπτική είναι εν προκειμένω η αναφορά του υποπροξένου της Φιλιππούπολης Γ. Δ. Κανακάρη[1] με ημερομηνία 20 Μαίου 1862. 





Στην αναφορά αυτή περιγράφει την άμιλλα που είχε γεννηθεί μεταξύ των νέων της Στενημάχου, οι οποίοι την εποχή εκείνη πήγαιναν στην Ελλάδα, αφήνοντας το βόλεμα των σπιτιών τους, έμεναν όσο καιρό χρειαζόταν για να πολιτογραφηθούν Έλληνες υπήκοοι, δούλευαν σκληρά σε γεωργικές εργασίες ή σε άλλα επαγγέλματα ως ημερομίσθιοι και όταν εξασφάλιζαν Ελληνικό διαβατήριο, επέστρεφαν στην τουρκοκρατούμενη πατρίδα τους, καυχώμενοι μάλιστα για την ελληνική υπηκοότητά τους.

          Ορισμένοι μάλιστα επέστρεφαν φορώντας ελληνικές ενδυμασίες. Άλλωστε η Στενήμαχος είχε παράδοση στις ελληνικές φορεσιές, από το 1821. Τότε με την Ελληνική Επανάσταση πολλοί Στενημαχίτες είχαν πάρει μέρος στους αγώνες της Παλιγγενεσίας και αργότερα επέστρεψαν στην πατρίδα τους φορώντας φουστανέλες, ενώ η ανδρική ενδυμασία στη Θράκη ήταν τα πουτούρια. Αυτούς με τις φουστανέλες τότε, οι Στενημαχίτες τους ονόμασαν Μόραληδες, δηλαδή Πελοποννήσιους.

Αυτή η νέα μόδα, τόσα χρόνια μετά τους Μόραληδες, όχι μόνο δεν καλάρεσε στους Οθωμανούς και τους Βουλγάρους, αλλά κίνησε και τις υποψίες των αρχών. Ακολούθησαν κάποιες εισηγήσεις προς την Υψηλή Πύλη και το Γενικό Διοικητή της Αδριανούπολης, με αποτέλεσμα να διορίσουν στη Στενήμαχο Μουδίρη, έναν πολύ έμπιστο του Μουτασερίφη, κάτοχο μάλιστα της ελληνικής γλώσσας, για να ελέγξει την κατάσταση.

*Στενήμαχος

          Αυτός αμέσως πήρε πολύ αυστηρά μέτρα απαγόρευσης της αποδημίας των νέων Στενημαχιτών. Αλλά παρά τα αυστηρά μέτρα δεν κατόρθωσε και πολλά πράγματα, γιατί οι ασυγκράτητοι νεαροί Στενημαχίτες, εύρισκαν τρόπους να εφοδιάζονται με οθωμανικά διαβατήρια, που τους επέτρεπαν να μεταβαίνουν στις παράλιες πόλεις και από εκεί με πλοία να διαφεύγουν στην Ελλάδα. Μόνο τον Απρίλιο του 1862 κατά τον υποπρόξενο Κανακάρη έφυγαν 30 Στενημαχίτες.

          Τα πράγματα δυσκόλεψαν πολύ με τον καιρό και το Δεκέμβριο του ίδιου έτους ο Διοικητής της Φιλιππούπολης κάνοντας χρήση Βεζυρικής διαταγής, άρχισε να καλεί όλους τους Έλληνες που είχαν την ελληνική υπηκοότητα από πολιτογράφηση και να τους αναγγέλλει την απόφαση της Υψηλής Πύλης, ότι δηλαδή αν δεν προτιμήσουν να εγκαταλείψουν την ελληνική υπηκοότητα που οι Τούρκοι θεωρούσαν ότι την έχουν καταχρηστικά, και να επανέλθουν στην πατρογονική τους υπηκοότητα , θα πρέπει να τελειώσουν και να κλείσουν γρήγορα τις υποθέσεις τους «ενταύθα ως ρααγιάδες και κατόπιν να αποχωρήσουν δια την Ελλάδα».

          Εκείνη η χρονιά ήταν πολύ δύσκολη για τους Έλληνες υπηκόους που έμεναν στη Θράκη και ειδικά στη Στενήμαχο. Μερικά από τα περιστατικά που έχουν διασωθεί στις προξενικές αναφορές, δείχνουν ανάγλυφα την άγρια καθημερινότητα, που βίωναν οι κάτοικοι της Θράκης, είτε ήταν εκ πολιτογραφήσεως Έλληνες υπήκοοι, είτε ήταν γηγενείς «ραγιάδες».

*Η Στενήμαχος σήμερα (Ασσένοβγκραντ)

          Τον Αύγουστο του 1862 ο διοικητής Φιλιππούπολης, θέλοντας να κάμψει το φρόνημα των Ελλήνων γενικά, έδωσε διαταγή να προσαγάγουν ενώπιον των αρχών της Στενημάχου τους εκεί Έλληνες υπηκόους. Οι ζαπτιέδες προσήγαγαν όσους βρήκαν αν και είχαν κανονικά διαβατήρια της Νομαρχίας Αττικής, ως Έλληνες υπήκοοι. Η πρώτη ερώτηση που τους υποβλήθηκε στο Διοικητήριο, από τον Μουτασερίφη της Φιλιππούπολης, ήταν πού γεννήθηκαν. Όταν αυτοί απάντησαν ότι γεννήθηκαν στη Στενήμαχο, διατάχθηκε η φυλάκισή τους αφού πρώτα ξυλοκοπήθηκαν και τους ελέχθη με ιταμότητα, ότι: Ή θα γίνουν ραγιάδες ή να αποχωρήσουν από την Τουρκία. Ένας από αυτούς έβαλε εγγυητή τον πατέρα του ότι θα φύγει για την Ελλάδα και αμέσως αφέθηκε ελεύθερος. Χωρίς να σταματήσει ούτε λεπτό, έφυγε τρέχοντας επί τρεις ώρες και κατέφυγε στη Φιλιππούπολη, όπου ειδοποίησε το ελληνικό υποπροξενείο για τα συμβάντα.

          Οι φυλακισθέντες ήταν οι Έλληνες υπήκοοι Αθανάσιος Παπαϊωάννου, Απόστολος Τσιρώνης, Αναστάσιος Τσιώλης, Γεώργιος Αθ. Καντζιαρόνας, Στέφανος Γ. Τουμπούλης, Αναστάσιος Μπατέλας, Δημήτριος Ι. Καπετάνου και Λάμπρος Στ. Σκίναρος. Ο τελευταίος, που είχε επανέλθει πρόσφατα από την Ελλάδα, είναι αυτός που απολύθηκε μόλις εγγυήθηκε ο πατέρας του ότι θα ξαναφύγει στην Ελλάδα. Ο Σκίναρος όπως προκύπτει από τη μαρτυρική κατάθεσή του πατέρα του, είχε μεταβεί στην Ελλάδα, όπου διέμεινε 30 μήνες και μόλις πήρε Ελληνικό διαβατήριο, επέστρεψε στη Στενήμαχο. Υπήρχε και ένας ακόμη μεταξύ των συλληφθέντων, που το όνομά του είναι δυσανάγνωστο.

          Η σύλληψη των πρώτων έγινε στις 17 Αυγούστου, Την επομένη ο υποπρόξενος Κανακάρης έστειλε ένα πρόκριτο της Στενημάχου τον Ιωάννη Τζιάτζο να μάθει τι συμβαίνει και να μεσολαβήσει υπέρ των συλληφθέντων. Σε επιστολή του την ίδια μέρα αφού είδε ότι οι Τούρκοι ήταν εξαγριωμένοι έγραψε στον Κανακάρη: «Εάν δεν γενή διόρθωσις Κύριε Πρόξενε, είναι καλύτερον να φύγωσιν δια την πατρίδα μας, αλλέως δεν είμαστε ασφαλείς οι ίδιοι».

*Η Στενήμαχος. Προσφορά του κ. Θ. Ορδουμποζάνη

          Οι ίδιοι οι φυλακισμένοι σε επιστολή που έγραψαν στις 19 Αυγούστου και έστειλαν στον υποπρόξενο[2] περιέγραφαν από πρώτο χέρι τις συνθήκες σύλληψης και ανάκρισής τους και ζητούσαν βοήθεια.

          Οι συνθήκες σύλληψης δύο Ελλήνων υπηκόων, στις 18 Αυγούστου, έχουν ενδιαφέρον. Ένας ζαπτιές συνάντησε στην αγορά της Στενημάχου, τους Αθανάσιο Παπαϊωάννου και Λάμπρο Σκίναρο, Έλληνες υπηκόους και τους ζήτησε να μεταβούν στο Διοικητήριο. Ο Παπαϊωάννου ζήτησε προθεσμία μισής ώρας. Δεν πέρασαν όμως λίγα λεπτά και ο ζαπτιές επανήλθε μαζί με 20 άλλους ζαπτιέδες και στρατιώτες, οι οποίοι έριξαν κάτω τους δύο Έλληνες υπηκόους  και τους έδεσαν τα χέρια. Ένας ζαπτιές μάλιστα ονόματι Μουσταφάς, πομάκος Στενημαχίτης, πάτησε με το ένα πόδι το λαιμό του Παπαϊωάννου και με το άλλο τον κλωτσούσε στο πρόσωπο.

          Η ανάκρισή τους στο Διοικητήριο έγινε σε συνθήκες βαναυσότητας.

*Η Φιλιππούπολη

          Όπως οι ίδιοι έγραφαν, στις ανακρίσεις τους, παρίστατο και ο Άγγλος υποπρόξενος της Φιλιππούπολης Μπλουντ, ο οποίος φορούσε και... φέσι ενώπιον των Οθωμανών!

          Στο Διοικητήριο της Στενημάχου τους έδωσαν 8ήμερη προθεσμία να εγκαταλείψουν την Τουρκία εκτός αν επιθυμούσαν να αποβάλουν την Ελληνική υπηκοότητα και να γίνουν ραγιάδες, όπως περιφρονητικά αποκαλούσαν οι Τούρκοι τους ελληνικής καταγωγής πολίτες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Εκείνοι απάντησαν ότι θα συμβουλευθούν τον Έλληνα πρόξενο.

          -Κόνσουλος τανιμάϊς, απάντησε ο Διοικητής. Ο Άγγλος πρόξενος μετέφραζε στα ελληνικά και ταυτόχρονα τους παρακινούσε να γίνουν ραγιάδες για το δικό τους το συμφέρον. Τους έλεγε:

          -Γιατί δεν παραδίνετε τα διαβατήριά σας και να υπογράψετε ότι είστε ραγιάδες; Πού τάχα βασίζεστε; Νομίζετε ότι έχετε Βασιλέα; (ΣΣ. Βασίλευε ακόμα ο Όθωνας) Ιδού, οι Έλληνες της Σμύρνης και της Αδριανούπολης έγιναν ραγιάδες.

          Ξαφνικά και ενώ γινόταν η συζήτηση, ακούσθηκε η προσταγή:

          -Αρς!

          Περίπου 20 ζαπτιέδες και στρατιώτες, τους άρπαξαν και τους οδήγησαν στο δεσμωτήριο.

          Οι μέρες περνούσαν και τα κλίμα βάραινε. Στις 20 Αυγούστου 14 άλλοι Έλληνες υπήκοοι κάτοικοι της Στενημάχου που δεν είχαν συλληφθεί, με επιστολή τους στον Κανακάρη ζητούσαν την προστασία των ίδιων και των περιουσιών τους.

*Στενημαχίτες. Αρχείο κ. Ευαγγελίας Μαυρομάτη

          Στις 21 Αυγούστου και ενώ όλοι παρέμεναν στη φυλακή, παρόμοια βίαια μέτρα άρχισαν να λαμβάνονται και στο Παζαρτζίκι. Την ίδια μέρα ο Ιωάννης Τζιάτζος πληροφορούσε τον υποπρόξενο της Φιλιππούπολης Κανακάρη ότι τα περιστατικά βιαιοπραγιών εναντίον Ελλήνων υπηκόων συνεχίζονται.

          Τελικά ο υποπρόξενος Γ.Δ. Κανακάρης πέτυχε να τους απελευθερώσει στις 29 Αυγούστου 1862. Μόνο ο Παπαϊωάννου αποφάσισε να αποβάλει την Ελληνική υπηκοότητα και να παραμείνει «ραγιάς». 

***

          Των φυλακίσεων αυτών, είχε προηγηθεί ένα άλλο περιστατικό βίας εναντίον Έλληνα υπηκόου.

          Στις 7 Ιουνίου του 1862 ο άγριος ξυλοδαρμός ενός Έλληνα, στη Στενήμαχο που κατέληξε και στο φόνο ενός ζαπτιέ, προκάλεσε μεγάλο πονοκέφαλο στη διπλωματική υπηρεσία. Είναι ακριβώς το περιστατικό, το οποίο μας δίνει σε αδρές γραμμές τη βαριά ατμόσφαιρα που είχε δημιουργηθεί εις βάρος του ελληνικού στοιχείου.

          Σύμφωνα με τις αναφορές και την πλούσια αλληλογραφία του υποπροξένου Γ. Δ. Κανακάρη προς την ελληνική πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη, προς το υπουργείο Εξωτερικών στην Αθήνα, και προς το Διοικητή της Φιλιππούπολης Μουχλίς Εφέντη, ο υποδιοικητής της Στενημάχου ζαμπίτης Τεφίκ Αγάς, ζητούσε φόρους 501 γροσίων από τον Ελληνικής υπηκοότητας Αθανάσιο Μπουτζόλα  Στις 7-6-1862 του έστειλε χωρίς προειδοποίηση ένα Χριστιανό ζαπτιέ, ζητώντας να παρουσιασθεί στο Διοικητήριο. Ο Μπουτζόλας έχοντας δουλειά απάντησε ότι δεν μπορεί να πάει. Ο υποδιοικητής διέταξε αμέσως δυο ζαπτιέδες Χριστιανούς να τον φέρουν δια της βίας. Αυτοί αρνήθηκαν και τότε διέταξε με αυστηρότητα δύο ζαπτιέδες Οθωμανούς να τον φέρουν οπωσδήποτε στο Διοικητήριο.

*Παλαιά καρτ ποστάλ της Στενημάχου

          Αυτοί πήγαν στο σπίτι του Μπουτζόλα και άρχισαν να χτυπούν με τα γιαταγάνια τους πόρτες και παράθυρα. Τότε ο Μπουτζόλας αναγκάσθηκε να εμφανισθεί. Μόλις άνοιξε την πόρτα επέπεσαν επάνω του οι ζαπτιέδες και άρχισαν να τον μαχαιρώνουν. Εκείνος αμύνθηκε σθεναρά. Πληγώθηκε βαριά στο πρόσωπο, στο αριστερό χέρι και στη δεξιά παλάμη, όταν κατόρθωσε να αρπάξει με γυμνό χέρι του το γιαταγάνι του ενός ζαπτιέ.

          Κάποιοι Χριστιανοί αυτόπτες μάρτυρες θέλησαν να επέμβουν, αλλά οι ζαπτιέδες τους απομάκρυναν. Άλλοι τρεις Οθωμανοί όμως που περνούσαν από εκεί είδαν το περιστατικό εισέβαλαν και αυτοί στο σπίτι του Έλληνα και όλοι μαζί έριξαν καταγής τον άτυχο Μπουτζόλα και τον χτυπούσαν ανελέητα με τα πόδια τους στο στήθος. Εκείνος αιμορραγούσε όταν έφτασε εκεί ο διώκτης του με άλλους ζαπτιέδες. Ο Έλληνας υπήκοος κυλισμένος στα αίματα σχεδόν ημιθανής και ένας ζαπτιές από πάνω του απειλούσε να τον σκοτώσει. Τον έβαλαν μετά σε μια βελέντζα και τον πήγαν στο Διοικητήριο θεωρώντας, ότι τελεί υπό κράτηση. Με πολλούς κόπους το απόγευμα, τον παρέλαβε από τους Τούρκους ένας υπάλληλος του υποπροξενείου και τον μετέφερε στη Φιλιππούπολη. Εκεί τον εξέτασε ο γιατρός Βινθύλος και διαπίστωσε ότι η ζωή του κινδύνευε από την ακατάσχετη αιμορραγία και από τα τραύματα που έφερε.

          Συγκεκριμένα κατά την ιατρική έκθεση, ο Μπουτζόλας είχε τρία σοβαρά τραύματα, από κοφτερό γιαταγάνι. Το πρώτο στη δεξιά παλάμη όταν άρπαξε το γιαταγάνι του ζαπτιέ με γυμνό χέρι. Το δεύτερο στον δεξιό βραχίονα μεταξύ ωλένης και πήχεως και το τρίτο στο δεξιό μάγουλο, κάτω από το μάτι. Η μεγάλη αιμορραγία, του προκάλεσε και αναιμία.

          Εκείνη συμπλοκή όμως, είχε και ένα νεκρό. Όταν ο ψυχωμένος Μπουτζόλας άρπαξε το γιαταγάνι του ενός ζαπτιέ, τον χτύπησε μ’ αυτό και τον τραυμάτισε σοβαρά. Στις 14 Ιουνίου τον εξέτασαν ο Έλληνας γιατρός Ιωάννης Βινθύλος και ο Βούλγαρος Μπακόροφ. Διαπίστωσαν λοιπόν, ότι ο ζαπτιές Ισμαήλ γιος του Ρεσίτ, 24 ετών είχε ένα μεγάλο τραύμα στον αριστερό βραχίονα από γιαταγάνι και ένα άλλο τραύμα στα δεξιά του στέρνου. Ο ζαπτιές Ισμαήλ, τελικά πέθανε στις 18 Ιουνίου.

---

[1] ΙΑΥΕ 1862 φάκ. 49, 2γ

[2] ΙΑΥΕ φάκ. 1862 49, 2β

ΠΑΝΤΕΛΗΣ  ΣΤΕΦ. ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ

ΕΠΙΦΑΝΕΙΣ ΣΤΕΝΗΜΑΧΙΤΕΣ

*Απόστολος Δοξιάδης, ιατρός, υπουργός Κοινωνικής Προνοίας του Ελευθέριου Βενιζέλου

*Κώστας Δημητριάδης, επιφανής γλύπτης

Χρήστος Τσούντας, μέγιστος Έλληνας αρχαιολόγος