ΣΑΡΑΝΤΑ τρία χρόνια μετά το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου ελάχιστες ίσως παραμένουν οι άγνωστες ιστορίες που συνδέονται με το παρασκήνιο της συνωμοσίας, που εξέτρεψε τη χώρα από τον κοινοβουλευτισμό επιβάλλοντας στρατιωτική δικτατορία, οι πληγές της οποίας χρειάστηκε μια τριακονταετία για να κλείσουν. Μία από τις ιστορίες που ίσως λίγοι γνωρίζουν είναι και αυτή της αναβολής της επίσκεψης του αρχηγού ΓΕΣ Γρηγορίου Σπαντιδάκη στις ΗΠΑ έναν μήνα πριν από το πραξικόπημα.
Ο Γρηγόριος Σπαντιδάκης (δεξιά) τσουγκρίζει με τον Γεώργιο Ζωιτάκη σε στρατιωτική μονάδα το Πάσχα του 1967
Η εκ των υστέρων ανάγνωση της Ιστορίας ενίοτε προσδίδει ιδιαίτερη σημασία σε γεγονότα που σε άλλες περιπτώσεις θα εκλαμβάνονταν και ως ασήμαντα ή έστω δευτερεύοντα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η επιμονή του προέδρου της μεταβατικής κυβέρνησης Ιωάννη Παρασκευόπουλου να αναβληθεί η προγραμματισμένη επίσκεψη Σπαντιδάκη στις ΗΠΑ έναν μήνα πριν από το πραξικόπημα ενείχε, εν αγνοία του ασφαλώς, δραματικά στοιχεία: το κλίμα έντασης που βίωνε η χώρα οδηγούμενη στις εκλογές της 27ης Μαΐου μετά τη ρήξητου Γεωργίου Παπανδρέου με το Στέμμα, την Αποστασία και την υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ, κυρίως όμως το φημολογούμενο πραξικόπημα που όλοι συζητούσαν και, δυστυχώς, λίγοι πίστευαν ότι θα συμβεί έκανε τον Παρασκευόπουλο να πιστεύει ότι λόγοι ασφαλείας επέβαλλαν την παραμονή του Α/ΓΕΣ στη χώρα. Ειρωνεία; Εκείνος που εκαλείτο να προστατεύσει τον κοινοβουλευτισμό από τον στρατό ήταν ο ίδιος που ως αρχηγός του Επιτελείου είχε προχωρήσει σε μια σειρά μεταθέσεων που διευκόλυναν τα σχέδια του Παπαδόπουλου. Αρχικά ο Παπαδόπουλος από τη μακρινή Θράκη τοποθετήθηκε στο Δεύτερο Γραφείο του Α΄ Σώματος Στρατού στη Λάρισα και έπειτα στο Γενικό Επιτελείο Στρατού στην Αθήνα, ενώ οι συνεργοί του Μακαρέζος και Παττακός, που θα συμπλήρωναν τη λαομίσητη τριανδρία της χούντας των συνταγματαρχών, τοποθετήθηκαν επίσης σε θέσεις-κλειδιά στην πρωτεύουσα. Παρά τα όσα ισχυρίζονται κάποιοι ότι ο Σπαντιδάκης δεν γνώριζε για τις ύποπτες κινήσεις των τριών, τα γεγονότα τούς διαψεύδουν αφού το όνομά του ήταν πρώτο στη λίστα των πραξικοπηματιών ως πρωθυπουργού της «κυβέρνησής» τους και μόνο ύστερα από επιμονή και άρνηση του βασιλιά στη θέση του ορίστηκε ο εισαγγελέας του Αρείου Πάγου Κωνσταντίνος Κόλλιας. Αυτό που πραγματικά ίσχυε είναι ότι ο Σπαντιδάκης ναι μεν γνώριζε αλλά δεν πίστευε ότι οι πραξικοπηματίες θα εκινούντο αυτόνομα χωρίς την ενημέρωση και συγκατάθεση του Κωνσταντίνου.
Το τηλεγράφημα
Στις 25 Μαρτίου με απόρρητο κρυπτοτηλεγράφημα ενημερωνόταν ο έλληνας πρεσβευτής στην Ουάσιγκτον Αλέξανδρος Μάτσας:
«Κος Πρόεδρος Κυβερνήσεως εκάλεσε χθες μεσημβρίαν Αμερικανόν Πρέσβυν και,αναφερόμενος εις επικειμένας επισκέψεις ΗΠΑ Αρχηγών ΓΕΣ και ΓΕΝ, εζήτησε παρ΄ αυτού όπως εξηγήσηεις Ουάσιγκτων ότι υπό παρούσας συνθήκας προεκλογικής περιόδου, εντάσεως ανατρεπτικής εν Ελλάδι δράσεως κομμουνιστικών υπό διαφόρους μανδύας οργανώσεων, ως και αγνώστου εισέτι εκτάσεως εν Ελλάδι πλοκάμων αποκαλυφθέντος εν Ιταλία σοβιετικού κατασκοπευτικού δικτύου,απουσία επιτελαρχών, αντεδείκνυταιδιά λόγους εθνικής ασφαλείας. Κος Πρόεδρος εξήρτησεν τελικήν απόφασιν Κυβερνήσεως περί αναβολής εν λόγω επισκέψεωνεκ του αν Κος Τalbot θα εδέχετο διαβιβάση εξηγήσεις ταύταςούτως ώστε αποφευχθή πάσα παρανόησις εξ αρνήσεως επιτελαρχών δεχθούν προσκλήσεις...» (ΑΠ Κ1127, Οικονόμου - Γκούρας).
Οπως όμως προκύπτει από άκρως απόρρητο τρισέλιδο υπηρεσιακό σημείωμα την ακριβώς προηγούμενη ημέρα, με τα πρακτικά των συνομιλιών μεταξύ του αμερικανού πρεσβευτή στην Αθήνα Φίλιπ Τάλμποτ και του Ι. Παρασκευόπουλου, ο πρώτος αφενός δεν δίστασε να εκφράσει δυσαρέσκεια γι΄ αυτή την αναβολή και αφετέρου τους φόβους του ως προς την
«περιέργειαν η οποία θα δημιουργηθή και επομένως ζητηθή να ερευνηθή στενώς ποίον συμβάν είναι εκείνο το οποίον προεκάλεσε την αναβολήν αυτήν». Σε μια ύστατη προσπάθειά του να μεταπείσει τον συνομιλητή του ο Τάλμποτ προσέθετε:
«...Είναι περιττόν να προσθέσω ότι, εάν συμβή οτιδήποτε κατά την διάρκειαν της απουσίας των Επιτελαρχών, η Αμερικανική Κυβέρνησις αναλαμβάνει να επαναφέρη αμέσως αυτούς εις Ελλάδα», ενώ λίγο νωρίτερα είχε αντιπροτείνει αντί δεκαεπτά ημερών να περιοριζόταν η επίσκεψη μόνο σε δύο ημέρες, δεδομένου ότι είχε προηγηθεί μία ακόμα αναβολή, τον Οκτώβριο του 1966, της επισκέψεως του Αρχηγού ΓΕΝ, ναυάρχου Αυγέρη, έπειτα από πρόσκληση επίσης του αμερικανού ομολόγου του.
Τον Σπαντιδάκη, πλην της συζύγου του, επρόκειτο να συνοδεύσουν στις ΗΠΑ οι αντισυνταγματάρχες Ι. Λάζαρης και Λ. Μπέλτσος, το δε επίσημο πρόγραμμα περιελάμβανε πλην των συνομιλιών και γευμάτων, δεξιώσεων κτλ., για τις οποίες εβαρύνετο
«... το κονδύλιον απροβλέπτων εξόδων ΓΕΣ» (Εμπιστευτικόν ΑΦ 167.16/46/219578, ΓΕΣ, 7 Μαρτίου 1967), κατάθεση στεφάνου στο Μνημείο του Αγνωστου Στρατιώτη στην Ουάσιγκτον και επίσκεψη στον τάφο του προέδρου Κένεντι και σε διάφορες στρατιωτικές μονάδες και εγκαταστάσεις. Επιστρέφοντας μέσω Νέας Υόρκης ο Σπαντιδάκης θα είχε συναντήσεις με τον Αρχιεπίσκοπο Ιάκωβο και την ΑΧΕΠΑ.
Η πρεσβεία
Στον φάκελο αλλά και άλλους του κρίσιμου διαστήματος που προηγήθηκε του πραξικοπήματος δεν εντοπίστηκε κάποια αμερικανική αντίδραση στην αναβολή της επίσκεψης. Το θέμα ασφαλώς επιδέχεται διαφορετικές ερμηνείες. Δεδομένου όμως ότι το αμερικανικό ΥΠΕΞ και άρα και η αμερικανική πρεσβεία στην Αθήνα δεν γνώριζαν τίποτε περισσότερο για το πραξικόπημα πλην του γεγονότος ότι όλοι και κυρίως οι Ελληνες, λαός και κόμματα μιλούσαν γι΄ αυτό, η άποψη ότι οι μόνοι Αμερικανοί που γνώριζαν και είχαν σχέση με το πραξικόπημα και τους πραξικοπηματίες ήταν του γραφείου της DΙΑ (Defence Ιntelligence Αgency), δηλαδή το αμερικανικό Πεντάγωνο και όχι η CΙΑ, όπως επιστεύετο, μάλλον κερδίζει έδαφος και μάλλον σε αυτήν οφείλεται η συγκαταβατικότητα με την οποία απεδέχθη η αμερικανική στρατιωτική ηγεσία την απόρριψη της συγκεκριμένης επισκέψεως.
ΔΥΣΦΟΡΙΑ
Η Δημοκρατία έχει εκτελεσθεί μέσα στο λίκνο της, την Ελλάδα. Ο εκτελεστής αναφωνεί: «Δεν έγινε τίποτε, παλιόφιλοι, είμαι (κι εγώ) αντικομμουνιστής» (από εφημερίδα του Μιλγουόκι στο Γουισκόνσιν των ΗΠΑ)
Η ΕΙΔΗΣΗ της απριλιανής δικτατορίας ξεσήκωσε την αμερικανική κοινή γνώμη,δημοσιογράφους (από τις εφημερίδες πρωτοστάτησαν οι «ΝΥΤimes») αλλά και πολιτικούς.Πολυσέλιδο άκρως απόρρητο τηλεγράφημα του έλληνα πρεσβευτή από την Ουάσιγκτον Α. Μάτσα είναι ενδεικτικό της δυσφορίας που εκφραζόταν διά στόματος του αμερικανού ΥΠΕΞ Ντιν Ρασκ.«Ύφος του, διακρινόμενον διά ηπιότητα, ήτο ασυνήθως κατηγορηματικόν,απερίφραστον και σοβαρόν, όπερ διά γνωρίζοντας κ. Rusk προσδιορίζει άκραν βαρύτητα ην ηθέλησε προσδώση εις διάβημα» κατέληγε ο Μάτσας (ΑΠ 1674,17 Μαΐου 1967). Ο Ρασκ διευκρίνιζε ότι «η αμερικανική αντίδρασις δεν οφείλεται μόνον εις κοινοτοπίαν καθ΄ ην Ελλάς τυγχάνει Μήτηρ Δημοκρατίας» (όπ.π.)
Το «ξάφνιασμα» που στοιχειώνει
«Εκκληση για τη διάσωση Παπανδρέου από τη γυναίκα του» είναι ο τίτλος δημοσιεύματος της «San Francisco Chronicle» (1 Σεπτεμβρίου 1967), όπου γίνεται λόγος για την τύχη που επεφύλαξαν οι συνωμότες στον 15ετή γιο της, σημερινό πρωθυπουργό, οι οποίοι με ένα περίστροφο καρφωμένο στο κεφάλι τού ζητούσαν να τους αποκαλύψει πού κρυβόταν ο πατέρας του
ΥΠΑΡΧΕΙ ακόμη αρκετή σύγχυση και μπόλικη μυθολογία γύρω από τον ρόλο των Αμερικανών στο πραξικόπημα της 21ης Απριλίου. O Τάλμποτ όμως θα αιφνιδιαστεί εκείνο το χάραμα από τον θόρυβο των ερπυστριών των τανκς που κατέβαιναν στο κέντρο της Αθήνας. Το ίδιο αιφνιδιασμένος θα ξυπνήσει και ο σταθμάρχης της CΙΑ Μόρι, ο οποίος μάλιστα μερικές ημέρες μετά το πραξικόπημα θα απομακρυνθεί από την Αθήνα. Ο ίδιος αργότερα παραδέχθηκε ότι γνώριζε από καιρό μερικούς από τους πραξικοπηματίες ,αλλά η Υπηρεσία του δεν είχε στενό σύνδεσμο μαζί τους επειδή τους θεωρούσε «απλοϊκά ανθρωπάρια». Αντίθετα,παραδεχόταν ότι μερικοί στρατιωτικοί της αμερικανικής αποστολής που πίστευαν ότι «η χούντα ήταν ό,τι καλύτερο είχε συμβεί από την εποχή του Περικλή» τους συμπαθούσαν ιδιαίτερα...
Δυστυχώς,παρά την αντίδραση της αμερικανικής κοινής γνώμης, τις ηχηρές παρεμβάσεις Δημοκρατικών βουλευτών στο αμερικανικό Κογκρέσο και τις αναρίθμητες καταδίκες που εξεδόθησαν εις βάρος της χούντας αλλά και τις πιέσεις που της ασκήθηκαν για ταχύτατη επάνοδο της χώρας στον κοινοβουλευτισμό,η περίοδος εκείνη,δικαιολογημένα από κάθε άποψη,εξακολουθεί να στοιχειώνει τις ελληνοαμερικανικές σχέσεις.Μπορεί ο πρόεδρος Κλίντον να ζήτησε επίσημα συγγνώμη από τον ελληνικό λαό πριν από λίγα χρόνια όταν επισκεπτόταν την Αθήνα,η απόφαση όμως της Ουάσιγκτον να ανεχθεί τη δικτατορία,προτιμώντας τη σταθερότητα από τη δημοκρατία,όπως χαρακτηριστικά έχει γράψει ο καθηγητής Θ. Κουλουμπής,παραμένει πληγή αγιάτρευτη,όσο μάλιστα συσσωρεύονται νέα γκρίζα σύννεφα στην περιοχή μας.
*Η κυρία Φωτεινή Τομαή είναι ιστορικός, Πρεσβευτής Σύμβουλος Α' στο υπουργείο Εξωτερικών.
