Οι δυο παράλληλες επαναστάσεις σε Ελλάδα και Τουρκία

*Προπαγανδιστικό επιστολικό δελτάριο των Νεοτούρκων, σε διάφορες γλώσσες για να πεισθούν οι μειονότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, να αποδεχθούν το κίνημα

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης  

                Ο εικοστός αιώνας στην πρώτη δεκαετία του στα Βαλκάνια, γέννησε δύο στρατιωτικές επαναστάσεις, που σημάδεψαν την περιοχή, με αποτελέσματα, που είναι ορατά έως σήμερα. Πρόκειται για την επανάσταση των Νεοτούρκων που εκδηλώθηκε στη Θεσσαλονίκη του 1908 και την επανάσταση του Στρατιωτικού Συνδέσμου, που εκδηλώθηκε στην περιοχή Γουδή της Αθήνας το 1909.

                Μιλάμε για δύο παράλληλες επαναστάσεις σε Τουρκία και Ελλάδα, με κοινό σημείο ότι εκδηλώθηκαν από στρατιωτικούς, αλλά έχουν ιστορικά, σημαντικές διαφορές αξιοσημείωτες, εξαιτίας των αποτελεσμάτων που παρήγαγαν.

                Ας δούμε τι συνέβη στις δύο χώρες.

                Οι ζυμώσεις που γίνονταν στο εσωτερικό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σε συνδυασμό με το αστυνομικό κράτος, που επέβαλε ο στυγερός σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ, οδήγησαν πολλούς διανοούμενος στα τέλη του 19^ου αιώνα στη σκέψη ότι η Τουρκία χρειάζεται μια επαναστατική αλλαγή. Πολλοί από αυτούς ήταν εξόριστοι και άρχισαν να συζητούν στη Γενεύη ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Οι συζητήσεις δημιούργησαν πυρήνες, που εξαπλώθηκαν σιγά- σιγά στο Παρίσι και στο Κάιρο, αλλά και σε μικρότερες πόλεις, όπως η Θεσσαλονίκη, η Δαμασκός, τα Ιεροσόλυμα.

                Στο Παρίσι, αυτοί που αντιδρούσαν στο καθεστώς μπόρεσαν να εκδώσουν μια εφημεριδούλα με την ονομασία «Νέα Τουρκία». Αυτός ο τίτλος αργότερα ενέπνευσε την ονομασία του επαναστατικού κινήματος, που ονομάστηκε Κίνημα Νεοτούρκων.

*Η ηγετική τριανδρία των Νεοτούρκων

                Στην Κωνσταντινούπολη από το 1899 μια ομάδα αντιτιθέμενων ίδρυσε την οργάνωση «Ένωση και Πρόοδος». Το παράξενο είναι ότι αυτή η οργάνωση δεν ιδρύθηκε από Τούρκους, αλλά από δύο Κούρδους, ένα Κιρκάσιο και ένα Αλβανό!!! Αργότερα, ελέγχθηκε από Τούρκους και τελικά έγινε το επίσημο όργανο της επαναστατικής κίνησης των Νεοτούρκων. Οι διανοούμενοι είχαν υιοθετήσει το σύνθημα Ελευθερία (Hurriyet), Ισότητα (Musavat) και Δικαιοσύνη (Adalet). Η οργάνωση, άρχισε να ισχυροποιείται όταν σ’ αυτήν άρχισαν να μετέχουν και στρατιωτικοί. Κυρίως οι νέοι αξιωματικοί δεν ήθελαν να συνεχίσει να διατηρείται το παλαιό αυταρχικό καθεστώς, ενώ παράλληλα έβλεπαν ότι παρά τους Γερμανούς εκπαιδευτές, η αναδιοργάνωση του στρατού δεν προχωρούσε ικανοποιητικά.

Το 1906 η έδρα της «Ένωσης και Προόδου» μεταφέρθηκε στη Θεσσαλονίκη, όπου υπήρχαν πολυπληθές και ισχυρό εβραϊκό στοιχείο, αλλά και μέλη μυστικών τεκτονικών στοών, που ήταν πρόθυμα να χρηματοδοτήσουν τους φιλόδοξους αξιωματικούς.

*Η βίλα Αλλατίνη στη Θεσσαλονίκη, όπου εκρατείτο ο εκπεσών σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ

Η μεταφορά της έδρας στη Θεσσαλονίκη, η ένταση του Μακεδονικού Αγώνα, κάποιες τοπικές ανταρσίες στην ευρύτερη Μακεδονία, επιτάχυναν τις εξελίξεις και οδήγησαν στην έκρηξη της επανάστασης των Νεοτούρκων το 1908, που έστειλαν σχετικό τελεσίγραφο στο σουλτάνο Αβδούλ Χαμίτ. Αυτός αναγκάσθηκε να επαναφέρει το Σύνταγμα που ο ίδιος είχε καταργήσει το 1878, θέλοντας να επαναφέρει τη συνταγματική τάξη και ομαλότητα.  Οι στρατιωτικοί όμως δεν αρκέσθηκαν στις κινήσεις αυτές και καθαίρεσαν τελικά τον σουλτάνο, που τον συνέλαβαν και τον κρατούσαν φυλακισμένο στη Θεσσαλονίκη, στη βίλα Αλλατίνη.

Η τριανδρία, που αποτέλεσε την ηγετική ομάδα της επανάστασης του 1908, συγκέντρωσε στα χέρια της όλες τις εξουσίες. Την αποτέλεσαν ο Ταλαάτ υπάλληλος των Ταχυδρομείων. Λειτουργούσε ως πολιτικός επιτελικός εγκέφαλος και υπηρέτησε για αρκετά χρόνια ως υπουργός Εσωτερικών. Ο στρατηγός Τζεμάλ, που υπήρξε πολύτιμος για την ομάδα, γιατί κατέστειλε την αντεπανάσταση του 1909. Τρίτος ήταν ο στρατηγός Ενβέρ, δυναμικός βραχίονας του καθεστώτος.

*Από τον ιταλοτουρκικό πόλεμο στην Κυρηναϊκή

Μία από τις άμεσες συνέπειες της επανάστασης των Νεοτούρκων ήταν η κατάπαυση των συγκρούσεων στη Μακεδονία, γνωστές με το όνομα Μακεδονικός Αγώνας. Μακροπρόθεσμες συνέπειες ήταν μεταξύ άλλων η εξέγερση των Αλβανών, που κατέληξε αργότερα με τη λήξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου στην υιοθέτηση της αλβανικής ανεξαρτησίας. Η Τουρκία το 1911-12 ενεπλάκη σε πόλεμο με την Ιταλία, στα εδάφη της Κυρηναϊκής και της Τριπολίτιδας (σημερινή Λιβύη) που τερματίσθηκε με την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη και ενώ η Ιταλία είχε καταλάβει τα Δωδεκάνησα. Η Τουρκική αντίσταση κάμφθηκε αναγκαστικά γιατί στη Βαλκανική, είχε αρχίσει ο Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος.

Ωστόσο οι Νεότουρκοι κατόρθωσαν να εξαπατήσουν τους υπόδουλους λαούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με τα συνθήματά τους, δημιουργώντας την ψευδαίσθηση ότι αλλάζουν πολλά και ότι φιλελευθεροποιείται το καθεστώς.

Γρήγορα όμως ήρθε η απογοήτευση, όταν όλες οι εθνότητες της αυτοκρατορίας διαπίστωσαν, ότι αντί για αλλαγές και φιλελεύθερο καθεστώς θα είχαν να αντιμετωπίσουν ένα καθεστώς σκληρό, που στόχο είχε να καταστήσει την Τουρκία εθνικό κράτος και δεν δίστασε να προχωρήσει σε εκτεταμένους διωγμούς σε Ανατολική Θράκη και Μικρά Ασία, το 1914 και σε απροκάλυπτες γενοκτονίες από το 1915 ως το 1918 εις βάρος των Ποντίων, των Αρμενίων και των Ασσυρίων.

*Εξερράγη....

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1909 ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Τα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα στην Αθήνα και στις άλλες μεγάλες πόλεις της Ελλάδας, επικρατούσε παλλαϊκή αξίωση για βαθειά τομή και μεγάλες αλλαγές στην κοινωνική και πολιτική ζωή της χώρας. Παράλληλα, υπήρχε και το αίσθημα της ταπείνωσης του έθνους από τον ατυχή πόλεμο του 1897.

Βασικά η οικονομία βρισκόταν σε αδιέξοδο, τα εθνικά θέματα σε κρίσιμη καμπή και το στράτευμα αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα στην οργάνωση και τον εξοπλισμό. Επί πλέον καθημερινά η Τουρκία διατύπωνε απειλές κατά της εδαφικής ακεραιότητας της Ελλάδας, εξαιτίας του Κρητικού και του Μακεδονικού ζητήματος, που ήταν σε έξαρση.

Η λαϊκή δυσφορία επηρέασε αποφασιστικά τους υπαξιωματικούς και κατώτερους αξιωματικούς οι οποίοι, εκτός από το γεγονός ότι πιέζονταν από το ασφυκτικό κλίμα του κοινωνικού και πολιτικού αδιέξοδου, εξ αιτίας του παλαιοκομματισμού που επικρατούσε στην Ελλάδα, είχαν και ιδιαίτερους λόγους δυσφορίας, λόγω της κακής κατάστασης στο  στράτευμα.

Το Μάιο του 1909, άρχισαν να εκδηλώνονται οι πρώτες οργανωμένες κινήσεις των κατώτερων Αξιωματικών για την αντιμετώπιση της έκρυθμης κατάστασης. Πέντε ανθυπολοχαγοί και υπολοχαγοί, συνεδρίασαν στο σπίτι του τότε υπολοχαγού Θεόδωρου Πάγκαλου. Παράλληλα προς τις κινήσεις αυτές σημειώθηκαν ανάλογες και ανάμεσα στους λοχαγούς. Συγκεκριμένα τον Ιούνιο του 1909 πραγματοποιήθηκε σύσκεψη 17 Λοχαγών, κατά την οποία συζητήθηκε η εσωτερική πολιτική κατάσταση και ειδικότερα η κατάσταση στο στράτευμα και προτάθηκαν διάφορες λύσεις. Τον ίδιο χρόνο είχε σημειωθεί και τρίτη κίνηση, του Συνδέσμου Υπαξιωματικών, στην προεδρία του οποίου είχε αναδειχθεί ο απόστρατος ταγματάρχης Καραϊσκάκης, εγγονός του στρατηλάτη Γ. Καραϊσκάκη του 1821 και βουλευτής Θεσσαλίας, με πρόγραμμα ριζοσπαστικό.

Πραγματοποιήθηκαν πολλές συσκέψεις μεταξύ των τριών κινήσεων, σχηματίσθηκε προσωρινή Διοικούσα Επιτροπή, και στις φρουρές της Στερεάς Ελλάδας, της Θεσσαλίας και της Πελοποννήσου συγκροτήθηκαν πυρήνες με εντολή να μυήσουν και άλλους. Η Διοικούσα Επιτροπή στην Αθήνα μετετράπη σε δεκαμελές Διοικητικό Συμβούλιο, με την ονομασία “Στρατιωτικός Σύνδεσμος”, όπως τελικά ονομάσθηκε η οργάνωση και συνέταξε πρωτόκολλο αιτημάτων, προς την κυβέρνηση.

*Ο Νικόλαος Ζορμπάς (αρχεία ΕΛΙΑ)

Η αρχηγία προσφέρθηκε στο συνταγματάρχη Πυροβολικού Νικόλαο Ζορμπά, ο οποίος αποδέχθηκε να γίνει Γενικός Αρχηγός του Συνδέσμου, γιατί έβλεπε ότι το στράτευμα είχε σχεδόν αποσυντεθεί και η Ελλάδα διέτρεχε σοβαρούς εθνικούς κινδύνους.

Η επανάσταση εκδηλώθηκε τη νύκτα της 14ης προς τη 15η Αυγούστου 1909. Τα μέλη του Στρατιωτικού Συνδέσμου συγκεντρώθηκαν στου Γουδή, όπου έδρευαν οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις της Φρουράς των Αθηνών. Ο πρωθυπουργός Δημήτριος Ράλλης αναγκάσθηκε να υποβάλει την παραίτησή του. Μετά από παρεμβάσεις του Βασιλέως Γεωργίου του Α΄ και διεργασίες των πολιτικών κομμάτων σχηματίσθηκε Κυβέρνηση υπό τον Κυριακούλη Μαυρομιχάλη, της οποίας η πρώτη ενέργεια υπήρξε η παροχή αμνηστίας στους αξιωματικούς για την επανάστασή τους.

Η δράση του Στρατιωτικού Συνδέσμου, υπήρξε άτολμη, καθόλου εκδικητική, αλλά είχε κερδίσει την ευρεία λαϊκή συμπαράσταση. Το κίνημα στου Γουδή ήταν το μόνο κίνημα το οποίο βρήκε ιστορική αναγνώριση, δημοκρατική νομιμοποίηση, και λαϊκή στήριξη, αφού τα κίνητρα και οι σκοποί του αποδείχθηκε ότι δεν είχαν στόχο την ανατροπή του πολιτεύματος. Αντίθετα, είχαν στόχο την εξυγίανση του πολιτεύματος και την ανόρθωση της χώρας. Ωστόσο επιχειρήθηκε και αντεπαναστατικό κίνημα υπό την αρχηγία του υποπλοιάρχου Κωνσταντίνου Τυπάλδου- Αλφονσάτου, που τον ακολουθούσε ομάδα ομοιοβάθμων του και άλλοι κατώτεροι Αξιωματικοί και Υπαξιωματικοί. Το αντικίνημα εξερράγη τη νύκτα της 15ης Οκτωβρίου 1909 και με δυναμική ένοπλη επέμβαση του Συνδέσμου κατεστάλη με 7 νεκρούς και 3 τραυματίες.

*Ο Ελευθέριος Βενιζέλος

Σημαντική ήταν η απόφαση του Στρατιωτικού Συνδέσμου να κληθεί από την Κρήτη ο Ελευθέριος Βενιζέλος και να αναλάβει την κυβέρνηση της χώρας. Ο Βενιζέλος αποδέχθηκε την πρόταση και σε λίγες ημέρες έφτασε στην Αθήνα αρχικά ως πολιτικός σύμβουλος του Στρατιωτικού Συνδέσμου. Αλλά τελικά συμμετέσχε στις εκλογές του 1910 και επέτυχε περιφανή νίκη. Ο Βενιζέλος, ως πρωθυπουργός εκτός από την αναθεώρηση του Συντάγματος και τη διοικητική μεταρρύθμιση, έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στην αναδιοργάνωση, εκπαίδευση και εξοπλισμό του Στρατού Ξηράς και του Πολεμικού Ναυτικού. Το αποτέλεσμα φάνηκε στην νικηφόρα έκβαση των Βαλκανικών Πολέμων 1912-13.

Η επανάσταση του 1909 επέτυχε εκτός από την αναδιοργάνωση του στρατού και του στόλου να εμπνεύσει εθνική αυτοπεποίθηση στο λαό, με τους κατάλληλους δε διπλωματικούς χειρισμούς εναρμόνισε τα εθνικά συμφέροντα με τα συμφέροντα γειτονικών χωρών στην αρχή και των Μεγάλων Δυνάμεων αργότερα, και έτσι οδήγησε το έθνος στους μεγάλους θριάμβους με τα γνωστά αποτελέσματα: Δημιούργησε μεγάλο, ενιαίο, αδιαίρετο, ομοιογενές και κυρίαρχο κράτος.

Στις δύο αυτές παράλληλες επαναστάσεις, θα μπορεί οποιοσδήποτε μελετητής να αποδώσει πατριωτικά κίνητρα. Κάθε επανάσταση για τη χώρα της φυσικά. Όμως η εξέλιξή τους και η κατοπινή πορεία τους, τις διαφοροποιεί σημαντικά από τα αποτελέσματά τους.

*Οι επαναστάτες στου Γουδή

Η επανάσταση των Νεοτούρκων εξελίχθηκε σε ένα στυγνό γενοκτονικό καθεστώς, αφού επέβαλε στη γειτονική χώρα τον πρωτόγνωρο τότε τουρκικό εθνικισμό, ο οποίος κατέστη έκτοτε η κινητήρια δύναμη του κράτους. Η επανάσταση του Στρατιωτικού Συνδέσμου απέφυγε την εμπλοκή της στην πολιτική και δεν προέβη σε εκδηλώσεις βίας οποιασδήποτε μορφής. Αντίθετα βοήθησε με την αποστασιοποίησή της από την πολιτική, να δημιουργηθούν στη χώρα καλύτερες συνθήκες δημοκρατίας και σεβασμού των ανθρωπίνων και των πολιτικών δικαιωμάτων.

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης