Ναυτική ιστορία στον κόσμο της σιωπής

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ 

http://www.kathimerini.gr/874938/article/epikairothta/ellada/naytikh-istoria-ston-kosmo-ths-siwphs

*Ιταλικό βομβαρδιστικό «Savoia Marchetti», βυθισμένο στον Σαρωνικό Κόλπο, κυριότητας Μετοχικού Ταμείου Ναυτικού. Φωτογραφία του Derk Remmers

Γράφει ο κ. ΑΝΤΩΝΗΣ ΙΟΡΔΑΝΟΓΛΟΥ

Kάθε φορά που βλέπω ναυάγιο, είτε σε φωτογραφίες είτε καταδυόμενος, νιώθω δέος και συγκίνηση. Είναι αναμφίβολα μια εικόνα πολύ δυνατή και ένα από τα ωραιότερα και πιο υποβλητικά υποβρύχια τοπία.

Ο βυθός των ελληνικών θαλασσών είναι ένα τεράστιο συναρπαστικό μουσείο. Ανάμεσα σε αρχαία σκαριά, γεμάτα αμφορείς και αγάλματα, μπρούντζινους ανδριάντες και σαρκοφάγους, ανάμεσα σε ναυάγια μεσαιωνικά με μπρούντζινα κανόνια, μπάλες και σκουριασμένες αλυσίδες, βρίσκονται τα ναυάγια της νεότερης Ιστορίας μας. Πολεμικά πλοία των ταραγμένων χρόνων του 19ου και 20ού αιώνα, λείψανα φοβερών ναυμαχιών, ατμόπλοια, εμπορικά, τάνκερ, θωρηκτά, μότορσιπ, ανεμότρατες, υποβρύχια, αεροπλάνα...

Όλο αυτό το απολύτως μαγευτικό πανόραμα της Ιστορίας και του ελληνικού πολιτισμού βρίσκεται στην αιώνια σιωπή του βυθού, πασπαλισμένο με βελούδινα φύκια, κοράλλια και σφουγγάρια, μισοχωμένο στην γκρίζα άμμο του πυθμένα ή αιωρούμενο στην κόψη μιας υποθαλάσσιας αβύσσου... Τα ναυάγια ασκούσαν ανέκαθεν μια μυστηριακή έλξη στους ανθρώπους που έσπαγαν το γυάλινο παραπέτασμα της επιφάνειας και αποφάσιζαν να καταδυθούν στον βυθό. Γι’ αυτό με γοητεύουν τόσο...

        Ποτέ δεν σκέφτηκα σε ποιον ανήκουν όλα αυτά τα βυθισμένα μνημεία. Και ιδού που ήρθε η ώρα να το μάθω.

*Πολεμικό αεροσκάφος στο βυθό...

Αιτία είναι η πρόσφατη μελέτη με τίτλο «Ναυάγια στις ελληνικές θάλασσες 1830-1951 – Η υποβρύχια περιουσία των ΜΤΝ και ΝΑΤ», έργο του αντιπλοιάρχου Π.Ν. Παναγιώτη Τριπόντικα, το οποίο προέκυψε ως αποτέλεσμα έρευνας για μια επιτελική μελέτη του Π.Ν. σχετικά με τα ναυάγια και τα καταδυτικά πάρκα. Η μελέτη αναφέρεται σε ναυάγια που βρίσκονται στην αιγιαλίτιδα ζώνη (έως 6 μίλια) και ανήκουν στην ιστορική περίοδο 1830-1951. Τα παλαιότερα του 1830 ναυάγια θεωρούνται αρχαία και είναι αρμοδιότητα της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων και κυριότητας ΥΠΠΟΑ.   Μετά το 1945 ιδρύθηκε ο Οργανισμός Ανελκύσεως Ναυαγίων, με σκοπό την εκποίηση και διάλυσή τους. Πολλά ναυάγια έτσι χάθηκαν για πάντα... Αυτό κράτησε έως το 1951.

Κυριότητα και αρμοδιότητα

Σε ποιον ανήκουν αυτά τα ναυάγια; «Η κυριότητα ανήκει σε δύο φορείς: πολεμικά πλοία, υποβρύχια, αεροσκάφη και κάθε είδους υλικό τους ανήκουν στο Μετοχικό Ταμείο Ναυτικού. Εμπορικά και επιβατηγά πλοία ανήκουν στο Ναυτικό Απομαχικό Ταμείο», μας λέει ο κ. Τριπόντικας. «Το ΥΠΠΟ εμπλέκεται με τα ναυάγια από το 2003, οπότε με υπουργική απόφαση του τότε υπουργού Ευάγγελου Βενιζέλου χαρακτηρίστηκαν τα ναυάγια “πολιτιστικά αγαθά”. Έτσι η αρμοδιότητα για τα ναυάγια (παραχώρηση αδειών κ.λπ.) ανήκει στο ΥΠΠΟΑ και στις επιμέρους διευθύνσεις του». Ο διαχωρισμός «κυριότητας» και «αρμοδιότητας» είναι ουσιώδης. Η απόφαση αυτή του 2003 ήρθε να προστατέψει τη ναυτική μας κληρονομιά αυτής της περιόδου, αλλά λόγω της γενικότητας υπάρχουν αρκετά κενά.

Η μελέτη παρουσιάζει με υποδειγματικό τρόπο και παραδείγματα την αλληλοεξάρτηση φορέων και υπηρεσιών σχετικά με τα ναυάγια της παραπάνω περιόδου. Και με την πρώτη ματιά καταλαβαίνει ο αναγνώστης τα προβλήματα που προκύπτουν από την πολυνομία, τη γραφειοκρατία αλλά και την έλλειψη συναντίληψης μεταξύ των υπηρεσιών.

*Καμπίνα ελικοπτέρου...

Την άδεια ερευνών θαλάσσης (για κατάδυση σε ναυάγιο) τη χορηγεί μια επιτροπή με εκπροσώπους από διευθύνσεις έξι υπουργείων. Ο χρόνος χορήγησης είναι 6-8 μήνες! Και υπάρχει και κόστος. Για παράδειγμα, για τη χορήγηση άδειας κατάδυσης στα ναυάγια «HMHS Brittanic», «S/S Burdigala» και «Πατρίς», στην Κέα, και «S/S Monrovia», ανοιχτά της Αναβύσσου, απαιτήθηκε προκαταβολική πληρωμή 800 ευρώ ανά ημέρα και τόπο κατάδυσης ως τέλη υπέρ ΤΑΠ. Το οξύμωρο, φυσικά, είναι ότι το ΥΠΠΟΑ δεν έχει την κυριότητα σε όλα αυτά τα ναυάγια (αντίθετα με το σύνολο των αρχαίων μνημείων της Ελλάδας). Έχει αρμοδιότητα. Αλλά όχι κυριότητα...

Ξέρουμε άραγε πόσα είναι τα ναυάγια των ελληνικών θαλασσών; «Επίσημη καταγραφή των ελληνικών ναυαγίων δεν έχει γίνει από κρατικό φορέα!» δηλώνει ο κ. Τριπόντικας. Λένε ότι υπάρχουν πάνω από 4.000 ναυάγια στις ελληνικές θάλασσες. Αυτό είναι εκτιμήσεις από ιδιώτες ερευνητές μόνο και όχι από επίσημο φορέα.

Το σύστημα των ΗΠΑ

Και στις υπόλοιπες θάλασσες και ωκεανούς τι γίνεται; «Θεωρώ πρότυπο σύστημα για τη διαχείριση του σύγχρονου ναυτικού πολιτιστικού αποθέματος τη διοίκηση ναυτικής ιστορίας και κληρονομιάς των ΗΠΑ», δηλώνει ο κ. Τριπόντικας. Η υπηρεσία αυτή του Π.Ν. των ΗΠΑ επιβλέπει ένα σύνολο 2.500 ναυαγίων και 14.000 αεροσκαφών, διασκορπισμένων σε όλο τον κόσμο. Έχει μηχανισμούς και νομικό πλαίσιο, ώστε να απαιτήσει επιστροφή του παρανόμως ανελκυσθέντος υλικού και αποζημίωση. Από τις γνωστότερες περιπτώσεις είναι η ανάκτηση αντικειμένων από το «USS Yorktown», ένα ναυάγιο του 1850, στα νησιά του Πράσινου Ακρωτηρίου. Τα αντικείμενα είχαν δημοπρατηθεί στους Sotheby’s, αλλά τελικά επεστράφησαν στις ΗΠΑ και η πώλησή τους ακυρώθηκε.

*Η χαρά της ανακάλυψης

Αυτά στις ΗΠΑ. Διότι με το ελληνικό υφιστάμενο νομικό πλαίσιο δεν υπάρχει η διαδικασία να κινηθεί, ώστε τα αντικείμενα που έχουν ανελκυσθεί παράνομα να ανακτηθούν...

«Τα ναυάγια αποτελούν μέρος της ναυτικής ιστορίας μας. Πρέπει να μας δοθεί η ευκαιρία να τα μελετήσουμε και να τα αναδείξουμε...», δηλώνει ο κ. Τριπόντικας. Τα ναυάγια μπορούν να αποτελέσουν εξάλλου έναν επιπλέον μοχλό ανάπτυξης, καθώς μπορούν (και οφείλουν) να γίνουν θεματικά καταδυτικά πάρκα ιστορικής μνήμης για υποβρύχια παρατήρηση και έρευνα. Σε αυτά θα μπορέσει να αναπτυχθεί καταδυτικός τουρισμός (τα ναυάγια είναι οι καλύτεροι καταδυτικοί προορισμοί!) και βέβαια θα απασχοληθούν στις έρευνες και στην τεκμηρίωση επιστήμονες, πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα κ.λπ. «Η καταδυτική κοινότητα ουσιαστικά προστατεύει κάθε ναυάγιο. Αφού, αν αυτό το κλέψουν, δεν θα είναι πια ελκυστικό. Πρέπει να ενισχύσουμε τις καταδύσεις υποβρύχιας παρατήρησης στις περιοχές των ναυαγίων...».

Ακούγεται, βέβαια, ίσως λίγο παράξενο το Πολεμικό Ναυτικό να ασχολείται με θέματα ανάπτυξης και αξιοποίησης των ναυαγίων, αφού η κύρια αποστολή του Πολεμικού Ναυτικού δεν είναι η διάσωση και ανάδειξη των ναυαγίων. Η μελέτη αυτή βοηθά στο να ξεκινήσει ένας διάλογος μεταξύ όλων των εμπλεκόμενων φορέων για τα ιστορικά ναυάγια, με στόχο την καταγραφή, τεκμηρίωση, έρευνα και την ενημέρωση όλων των Ελλήνων για τη βυθισμένη ναυτική μας κληρονομιά.

Θα πρέπει να πάψει πια το πλιάτσικο σε αυτά τα ανυπεράσπιστα μνημεία. Θυμάμαι το βυθισμένο υδροπλάνο «Arado» στην Ηρακλειά. Όταν πριν από χρόνια πρωτοβούτηξα, η έλικά του ακουμπούσε μαλακά στα φύλλα της ποσειδωνίας που το τριγύριζε, στην ιστορική της θέση. Πρόσφατα έμαθα ότι η έλικα, φευ, βρίσκεται σε προσωπική συλλογή (μαζί με τα πυροβόλα και πολυβόλα του)...

Πόσοι τα γνωρίζουν τα ναυάγια των ελληνικών θαλασσών; Πόσοι ξέρουν το παρελθόν τους; Πόσοι ακόμη έχουν την τύχη να καταδύονται σε ένα υποβρύχιο μουσείο, συχνά μέσα στην ίδια την ελληνική ιστορία;

Λίγοι. Η μελέτη ανοίγει ένα διάλογο για να γίνουν περισσότεροι.

*Πλοίο στον υγρό τάφο του...

Σπουδαία εμπειρία

Ξεφυλλίζω τη μελέτη και χάνομαι μέσα στις εντελώς εκπληκτικές φωτογραφίες του Derk Remmers και του Κώστα Θωκταρίδη: μοναχικοί γίγαντες ξαπλωμένοι στο καταθλιπτικό ημίφως, πελώριες σκιές μέσα στο φαιό χρώμα των βαθύτατων νερών...

Ονειρεύομαι τον μυστηριακό τους κόσμο, τη γοητευτική τους σιωπή, το σφίξιμο που προκαλούν στην ψυχή μου κάθε φορά που αιωρούμαι πάνω τους μέσα στα σύννεφα με τα μικρόψαρα που τα σκεπάζουν. Λίγοι καλλιεργημένοι άνθρωποι νομίζω θα μείνουν ασυγκίνητοι στην υποβλητική εικόνα ενός ναυαγίου στον βυθό...

Δεν ξέρω βέβαια τι με τραβάει πιο πολύ στα ναυάγια. Αν είναι δηλαδή οι μεγάλης έντασης εικόνες τους ο λόγος που μου φαίνονται τόσο ελκυστικά.

Νομίζω όμως ότι είναι και κάτι άλλο: το ότι με βάζουν να σκεφθώ την ιστορία που κρύβουν, το τι έγινε εδώ, πώς βυθίστηκαν, πόσες ζωές χάθηκαν στο αλμυρό νερό, πώς ήταν η θάλασσα, τι ακριβώς συνέβη εκείνη την ιστορική στιγμή. Όλα αυτά κάνουν την κατάδυση στα ναυάγια κάτι πιο βαθύ: μια σπουδαία πολιτισμική εμπειρία...

ΑΝΤΩΝΗΣ ΙΟΡΔΑΝΟΓΛΟΥ

​​*Τη μελέτη «Ναυάγια στις ελληνικές  θάλασσες», σελιδοποιημένη από τον Γιάννη Μηλιώνη και διακοσμημένη με τις εξαιρετικές φωτογραφίες του Derk Remmers και του Κώστα Θωκταρίδη, θα τη βρείτε στο http://tripontikas.wixsite.com/seawrecks.