Επλούτει εκ της μεταξοτροφίας...

*Το Διδυμότειχο την εποχή της Τουρκοκρατίας

*Σελίδες από την εκπαιδευτική ιστορία

Διδυμοτείχου και Σουφλίου στον ΙΘ' αιώνα

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

          Διδυμότειχο και Σουφλί, ήταν δυο πόλεις της Θράκης, που διέθεταν κατά τον ΙΘ΄ αιώνα αλλά και πολύ νωρίτερα, σπουδαία ελληνικά σχολεία. Είχαν επίσης και μεγάλη παραγωγή μεταξιού.        
          Υπάρχει στο φάκελο της Βιβλιοθήκης της Βουλής, μια έκθεση που συνετάγη στις 15 Οκτωβρίου 1868 (Σ.Σ. Οι ημερομηνίες όλες αναφέρονται στο Παλαιό ή Ιουλιανό Ημερολόγιο, που ίσχυε τότε) από τον Νικόλαο Χατζόπουλο, διευθύνοντα προσωρινά, το ελληνικό υποπροξενείο Πύργου. Εκεί διαβάζουμε μια σημαντική πληροφορία για την οικονομική και εκπαιδευτική ζωή του Διδυμοτείχου.

          «Άλλοτε, γράφει, το Διδυμότειχον επλούτει  εκ της μεταξοτροφίας. Αλλά από του 1864 κατέπεσεν ολοσχερώς. Μόλις δε και μετά πολλού κόπου και δια της αόκνου ενεργείας, του Αγίου Διδυμοτείχου κυρίου Μεθοδίου, διατηρεί Ελληνικήν Σχολήν και Δημοτικόν, είτα δε και Παρθεναγωγείον. Αν δεν με απατά  η μνήμη, η Σεβ. Εκπαιδευτική Αδελφότης χορηγεί εις το Μεγάλο Δερβέντι (Μεγάλο Δέρειο σήμερα) της επαρχίας Διδυμοτείχου πεντηκοντάλιρον ετησίαν συνδρομήν».

          Αξίζει να αναφερθεί, ότι το Διδυμότειχο με την πανάρχαια ιστορία του αναφέρεται από πολλούς περιηγητές, αλλά και χαρτογράφους, της προ του 1800 εποχής. Σε έκθεση που είχε οργανωθεί στο Ζάππειο από 21 Σεπτεμβρίου έως 5 Οκτωβρίου 1998 από το υπουργείο Αιγαίου με θέμα τους χάρτες του Αιγαίου και της Κύπρου (1485-1800) από τις συλλογές Χρήστου Ζαχαράκι και Μαργαρίτας Κουτσογιαννοπούλου- Σαμούρκα, υπήρχε και ένας χάρτης του Joachim Ottens εποχής 1675 με το Αρχιπέλαγος και την Ηπειρωτική Ελλάδα. Στο χάρτη αυτό, αναφέρεται και το Διδυμότειχο με την ονομασία Dimotic. Το Διδυμότειχο περιλαμβάνεται και στη Μεγάλη Χάρτα του Ρήγα.

          Στο σπουδαίο φάκελο της Βιβλιοθήκης της Βουλής, υπάρχει και ένας ανυπόγραφος και χωρίς ημερομηνία πίνακας, με πληροφορίες για την εκπαίδευση της επαρχίας Διδυμοτείχου και ένας πίνακας των οικονομικώς ευρώστων κατοίκων των χωριών. Ανάμεσα στα ονόματα αυτά, υπάρχουν και τα ακόλουθα:

«Καδήκιοϊ (σημερινή Μάνη) Παπά Χριστόδουλος, Τριαντάφυλλος Παναγιώτης, Γκουντίνης, Στρατής. Κουρουτζή (σημερινή Καρωτή) Στρατής, Ελευθέριος, Χρυσάφης. Καρλί (σημερινοί Χιονάδες) Κωνσταντίνος Φουτσιτζής. Παπά Ιωάννης Καλούδης, Χαρίσης Δούκας. Τοκμάκι (σημερινοί Μεταξάδες) Γεώργιος Τερζόγλους, Δημήτριος και Αθανάσιος Γεχουδίογλου. Καράκλησε (σημερινό Μαυροκκλήσι) Σταμάτης Τσιαμπάζογλου, Τόϊτσος Ναλμπάντης. Κουφόβουνο Ιωάννης Αλεξανδρή, Μιχαήλ Ρίζου, Μόσχος Μαυρουδής. Καραμπεϊλί (σημερινό Αμόριο) Αυγερινός, Θεόδωρος, Άγγελος. Σαλτίκι (σημερινά Λάβαρα) Βαρσάμης Δ. Οζούνογλους, Ηλίας Τατάρης, Δ. Αραμπατζής, Απόστολος Χαρίτου, Νικόλαος Μίχογλου.  Κουλακλί (σημερινά Αμπελάκια) Καραφύλλης Χριστοδούλου, Μπιμπολίδης. Ακ Μπουνάρ (σημερινό Ασπρονέρι) Λάμπος Παπάζογλους, Δημήτριος Σαρακίνα. Πετράδες Παπά Αθανάσιος, Νικολάκης, Κωνσταντίνος. Πραγγί Ευάγγελος Αναγνώστης, Σαράντης, Τσιαφούλης. Κούλελι (σημερινό Πύθιο) Αργυράκης, Σταυράκης. Μάνδρα Χατζή Τριαντάφυλλος, Μόσχος Δεμερτζή Δημήτριος. Κορνοφωλέα Χρ. Αναγνώστης, Αθανάσιος Γιαζιτζής, Πολυχρόνης και Γιαννάκος. Μέγα Ζαλίφ (στην Ανατολική Θράκη) Νικόλαος Γκουντέτσογλους, Βασίλειος Θεοδωράκογλου, Μιχαήλ Ρούσσου, Παπά Γεώργιος, Παπά Αθανάσιος. Ασλαάν (στην Ανατολική Θράκη) Νικόλαος, Παπά Γιάννης, Αναστάσης Αναγνώστης. Σαραπλάρ (στην Ανατολική Θράκη) Χρήστος Μήτρου, Αθανάσιος Στεφάνου, Βασίλειος Τόνιου».

*Το Διδυμότειχο

          Μια σφαιρική εικόνα για την Παιδεία στο Διδυμότειχο και το Σουφλί, περιλαμβάνεται σε μια χειρόγραφη, πολύπτυχη, ανυπόγραφη και χωρίς ημερομηνία κατάσταση των σχολείων, με τίτλο «Επαρχία Διδυμοτείχου». Είναι πρωτοκολλημένη με αριθμό 120 και χωρίς άλλα στοιχεία για τον συντάκτη και τον αποδέκτη της έκθεσης. Προφανώς όμως και αυτή, έχει υποβληθεί στην Εκπαιδευτική και Φιλανθρωπική Αδελφότητα της Κωνσταντινούπολης. Από τα κείμενα που περιλαμβάνει, γίνεται σαφές, πως καταρτίσθηκε αμέσως μετά το Ρωσοτουρκικό πόλεμο κατά την διάρκεια του οποίου αποκαλύπτεται, ότι έγιναν μεγάλες διαρπαγές των εκκλησιών, σε άμφια και ιερά σκεύη.

Αξίζει να σημειωθεί εδώ, ότι ο ρωσικός στρατός στο Διδυμότειχο και το Κούλελι Βουργάζ (Πύθιο) ήταν υπό τη διοίκηση του στρατηγού Νικολάου Μαντόυφελ.

          Στο δεξιό μέρος της κατάστασης αυτής, κάτω από τον τίτλο «Σημειώσεις» αναφέρεται:

          «Η επαρχία απαρτίζεται από δύο πόλεων, δέκα τριών κωμοπόλεων και τεσσαράκοντα επτά χωρίων. Η υλική κατάστασις των κατοίκων της επαρχίας ταύτης είναι μετρία ως εκ των επισυμβασών συμφορών του Ρωσσοτουρκικού πολέμου, το δε επικρατούν εν αυτή επάγγελμα είναι η γεωργική και η κτηνοτροφία. Η λαλουμένη γλώσσα είναι η Ελληνική, διότι και ο υπέρτερος αριθμός των κατοίκων της επαρχίας είναι ο ελληνικός.

          Τα σχολεία του Διδυμοτείχου και Σουφλίου καταγίνονται να εισάξωσιν το εν Αθήναις σύστημα, εξ ών και διδασκάλους νέου συστήματος, λαμβάνουσι. Τα δε εν τοις λοιποίς κωμοπόλεις και τισι χωρίοις είναι ανάξια λόγου ως χορηγούντα πτωχοτάτην διδασκαλίαν και γραφήν ένεκα απορίας πόρων και συντηρήσεως.

          Του εν Διδυμοτείχω Δημοτικού Σχολείου το Α΄ Τμήμα έχει 40 μαθητάς, το δε δεύτερον 150 περίπου. Το νεοσύστατον Παρθεναγωγείον έχει 200 περίπου μαθητρίας με το νέον σύστημα το Ελβετικόν, υπό διδασκάλισσαν εξ Αθηνών. Το δε  εν Σουφλίω Ελλ. Σχολείον αριθμεί 50 μαθητάς υπό διδάσκαλον εγχώριον εκπαιδευθέντα εν Αθήναις, εν δε τοις δημοτικοίς 300 περίπου μαθηταί φοιτώσιν υπό διδάσκαλον εγχωρίου πεπαλαιωμένου συστήματος. Εν τη πόλει ταύτη ιδρύεται ωραία και μεγάλη λιθόκτιστος Δημοτική Σχολή. Εκ ταύτης της πόλεως διδάσκονται εν Αθήναις δέκα ιδιοσυντήρητοι μαθηταί και μία υπότροφος εις τα εν Φιλιππουπόλει Ζαρίφεια σχολεία. Η σχέσις των μαθητών προς τον πληθυσμός εκάστου τόπου είναι η εξακολούθησις του πατρικού επαγγέλματος.

          Φιλογενή πρόσωπα δυνάμενα να σχηματίσωσιν επιτροπάς όπως εργασθώσιν υπέρ του σκοπού της αδελφότητος εισίν εν μεν εν Διδυμοτείχω οι κύριοι Ευστάθιος Καβάσιλας ιατρός (διετέλεσε επί πολλά χρόνια και δημογέροντας) Θ. Ασκληπιάδης ιατρός, Χατζή Σταμάτης Ψαλτόπουλος έμπορος, Κωστάκης Γεώργιος (διετέλεσε διαχειριστής του κοινοτικού κηροποιείου) και Βασίλειος Ζεννής. Εν Σουφλίω οι κ. Χατζή Απόστολος Δαούλας, Δημ. Χαραμπάρας, Γρηγόριος Παπάζογλους και Σταμάτης Παπαδόπουλος.

          Αι κωμοπόλεις Μανδρίτσα (κοντά στο Ακ- Αλάν) Μέγα Ζαλούφι (Ανατολικά του Έβρου) και Μέγα- Δερβένι (το σημερινό Μεγάλο Δέρειο) έχουν απόλυτον ανάγκην ελληνοφώνων διδασκάλων, των κατοίκων μη δυναμένων να μισθώσωσι τούτους ένεκα της πτωχεύσεως αυτών, επισυμβάσης ως εκ του Ρωσσοτουρκικού πολέμου, των μεταναστεύσεων και της παλιννοστήσεως. Των πλείστων χωρίων τα άρρενα τέκνα και θήλεα βόσκουσιν κτήνη ή καλλιεργούσι μετά των γονέων αυτών χωράφια και αμπελώνας. Τα εν χρήσει βιβλία είναι ως επί το πλείστον αρχαίας μεθόδου. Μέτρα σκόπιμα και συντελεστικά προς τον σκοπόν της αδελφότητος θεωρώ δια ταύτα τα πολυπαθή μέρη να αποστείλει διδασκάλους μισθωμένους τα πλείστον υπ’ αυτής εις τας κεντρικωτέρας κωμοπόλεις και βιβλία δωρεάν νέου συστήματος δια τους απόρους μαθητάς. Και εις τινας εξ αυτών των κωμοπόλεων και διδασκαλίσσας, ίνα ούτω μεταδοθεί η Ελλ. εκπαίδευσις και εις ταύτας τας κωμοπόλεις ως και εις τα περίχωρα αυτών, υπό την εποπτείαν των αντιπροσώπων της αδελφότητος.

          Εν Διδυμοτείχω δεν υπάρχει Ελληνική Σχολή ένεκα ελλείψεως πόρων. Οι ιερείς εισίν αμαθέστατοι και αγροίκοι.

          Αι ιεραί εκκλησίαι εισίν πενιχραί, έχουσαι ανάγκην ιερών αμφίων και σκευών αρπαγέντων κατά τον Ρωσσοτουρκικόν πόλεμον.

          Πατριαρχική επινεύσει αποστέλλονται όσον ούπω δύο παίδες είς εκ Διδυμοτείχου και έτερος εκ Σουφλίου δια να εκπαιδευθούν εις την εν Χάλκη ιερατικήν σχολήν.

Μόνον εν Διδυμοτείχω οικούσιν οθωμανικαί οικογένειαι περί τας 400, αρμενικαί 30 και άλλαι τόσαι ιουδαϊκαί».

           Σε ό,τι αφορά τη μισθοδοσία και τα άλλα έξοδα των σχολείων, υπάρχει στην ίδια κατάσταση ειδική στήλη, στην οποία αναφέρονται:

          «Το εν Διδυμοτείχω δημοτικόν Σχολείον συντηρείται υπό των ιερών εκκλησιών. Το δε Παρθεναγωγείον συντηρείται υπό διαφόρων τυχηρών απολαυών οίον διαλύσεις αρραβώνων, διαζυγίων προστίμων, αδείας γάμων, εμβατικά ιερέων κ.τ.λ.

          Τα δεν εν Σουφλίω συντηρούνται υπό των ιερών εκκλησιών και τινων άλλων εκτάκτων απολαυών. Τα δε εν τοις χωρίοις και κωμοπόλεσιν υπό των ιερών εκκλησιών».

Η πολύπτυχη αυτή κατάσταση αριθμεί για το Διδυμότειχο 662 οικίες (προφανώς πρόκειται μόνο για τα σπίτια των χριστιανών) τρεις εκκλησίες (δεν τις κατονομάζει, αλλά πρόκειται για τις εκκλησίες του Αγίου Αθανασίου, του Σωτήρος Χριστού και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου) έξι ιερείς, ένα σχολείο Δημοτικό αρρένων και ένα Παρθεναγωγείο.

*Το Σουφλί

Για το Σουφλί που είχε αμιγή ελληνικό πληθυσμό γράφοντας χαρακτηριστικά «Έλληνες όλοι» αναφέρει πως αριθμούσε τότε 1.200 οικίες, δύο εκκλησίες (προφανώς του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Αθανασίου) εννέα ιερείς, ένα Ελληνικό σχολείο και δύο Δημοτικά.

Αξίζει να σημειώσουμε εδώ ότι με βάση τους Κώδικες της Μητρόπολης Διδυμοτείχου που ταξινόμησε και μελέτησε ο Γρηγόριος Ευθυμίου, η δασκάλα που ανέλαβε το Παρθεναγωγείο του Διδυμοτείχου τότε, ήταν η εξ Αθηνών Σοφία Πολίτου[1]. Στα πολύτιμα έγραφα της Βιβλιοθήκης της Βουλής διασώζεται και μια άλλη χειρόγραφη, ανυπόγραφη και χωρίς ημερομηνία «Στατιστική των σχολείων της επαρχίας Διδυμοτείχου» από τη οποία αποσπούμε την ακόλουθη πληροφορία:

«Εις χρήσιν βιβλία εις άπαντα τα είδη των Σχολείων εισίν των υπό της εν Κ/πόλει Εκπαιδευτικής Επιτροπής και του υπουργείου της Παιδείας της Ελλάδος εγκεκριμένα δια το ευμέθοδον αυτών».

Για τα χωριά όμως Ζαλούφι σήμερα στην Ανατολική Θράκη (με 30 μαθητές και 30 μαθήτριες) το Μπάσκλησε σήμερα Πρωτοκκλήσι (με 10 μαθητές και 10μαθήτριες) το Καράκλησε σήμερα Μαυροκκλήσι (με 7 μαθητές και 7 μαθήτριες ) το Κάγιατζικ σήμερα Κυριακή (με 35 μαθητές και 35 μαθήτριες) της επαρχίας Διδυμοτείχου και το Γιάνουρεν σήμερα Γιαννούλη (με 20 μαθητές και 20 μαθήτριες) της επαρχίας Σουφλίου, γράφει ότι η διδασκαλία γίνεται «κατά το αρχαίον των γραμματοδιδασκάλων σύστημα» ότι δηλαδή διδάσκεται ανάγνωση και γραφή από την Οκτώηχο, το Ψαλτήριο και τον Απόστολο.

Λίγα χρόνια μετά το 1884, και το Διδυμότειχο προσπαθεί να αναπτυχθεί οικονομικά και εκπαιδευτικά, αφού η Παιδεία για τους συμπατριώτες μας της εποχής εκείνης της σκλαβιάς, ήταν μόνιμη επιδίωξη και ευγενές όραμα.

          Υπάρχει στο φάκελο της Βιβλιοθήκης της Βουλής ένα δημοσίευμα της εφημερίδας «Αυγή» της Κωνσταντινουπόλεως της 21 Απριλίου 1884 από το οποίο καταφαίνεται ότι επήλθε κάποια αύξηση του πληθυσμού στο Διδυμότειχο και στο οποίο διαβάζουμε:

 «Η πόλις του Διδυμοτείχου εκ 1.500 οικογενειών, ών αι 500 μουσουλμανικαί, έχει τρία σχολεία, εν ελληνικόν μετά 21 μαθητών και 1 διδασκάλου, 1 δημοτικόν μετά 3 διδασκάλων και 105 μαθητών, 1 παρθεναγωγείον μετά μιας διδασκαλίσσης και 32 μαθητών και 1 νηπιαγωγείον μετά 1 νηπιαγωγού και 90 νηπίων. Πόροι συντηρήσεως η χορηγία της εν Κωνσταντινουπόλει Φιλεκπαιδευτικής Αδελφότητος και τα έκτακτα εισοδήματα της Δημογεροντίας και των εκκλησιών. Η ομιλουμένη γλώσσα είναι η ελληνική και η τουρκική».

Από το «Νεολόγο»[2] εξ άλλου πληροφορούμαστε, ότι στον τότε Μητροπολίτη Διδυμοτείχου Διονύσιο, απονεμήθηκε το αυτοκρατορικό παράσημο Μετζιτιέ δευτέρας τάξεως.

          Ο Διονύσιος ήταν συνοδικός στο Πατριαρχείο όταν κηρύχθηκε το Σχίσμα της Βουλγαρικής Εκκλησίας το 1872 και συνυπέγραψε την Πατριαρχική Πράξη του Πατριάρχη Άνθιμου, μαζί με τους άλλους συνοδικούς αρχιερείς. Την ίδια χρονιά είχε προσφέρει και πέντε οθωμανικές λίρες για τα σχολεία της Ραιδεστού.

          Το 1873 ήταν μια πολύ σκληρή χρονιά για το Διδυμότειχο. Όπως προκύπτει από δημοσίευμα της «Παλιγγενεσίας» των Αθηνών[3] τη νύχτα της 31^ης Οκτωβρίου προς την 1^η Νοεμβρίου, εξερράγη στο κέντρο, στην αγορά της πόλης, μεγάλη πυρκαγιά, η οποία μέσα σε τέσσερις ώρες αποτέφρωσε περί τα 100 εμπορικά και εργαστήρια και 15 σπίτια. Τέτοια πυρκαγιά δεν είχε σημειωθεί τα προηγούμενα 28 χρόνια. Η απειρία, η έλλειψη πυροσβεστικών μέσων, οι στενότατοι δρόμοι και ο νότιος άνεμος δεν επέτρεψαν στους δυστυχείς Διδυμοτειχίτες να διασώσουν τις περιουσίες τους. Αναφέρθηκε μάλιστα ότι κατά τη διάρκεια της πυρκαγιάς αναφέρθηκαν και διαρπαγές από τα καιγόμενα ακίνητα.

          Τη μεγαλύτερη ζημιά υπέστησαν οι Χριστιανοί και κατά δεύτερο λόγο οι Εβραίοι και οι Αρμένιοι.

          Αξιοσημείωτη είναι η άγνοια των Αθηναίων για τις πόλεις και τα χωριά του υπόδουλου Ελληνισμού. Η εφημερίδα αναφέρει το Διδυμότειχο ως «Διμυτείχιον εκ Τουρκίας»!

***

          Πολύ σημαντικές πληροφορίες για την περιοχή του Διδυμοτείχου υπάρχουν στο έγγραφο του πρόξενου της Αδριανούπολης Αν. Δόσκου προς την πρεσβευτή της Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη με ημερομηνία 7 Δεκεμβρίου 1861[4]. Τότε είχε επισημανθεί μεγάλη δραστηριότητα ορισμένων Βουλγάρων, να προσηλυτίσουν κόσμο στην Ουνία. Εκείνο τον καιρό, έδρασε στη Θράκη κάποιος Βούλγαρος Τσακώφ, πρώην εκδότης βουλγαρικής εφημερίδας στην Κωνσταντινούπολη και κάποιος παπάς ονόματι Θεόδωρος. Όταν αυτοί απέτυχαν (ο παπά- Θεόδωρος μάλιστα επανήλθε τελικά στην Ορθοδοξία) έκανε την εμφάνισή του ένας άλλος Βούλγαρος ονόματι Κων. Κουρουκαφάσης, που με απατηλές υποσχέσεις κατώρθωσε να ξεγελάσει και να αποσπάσει στον Ουνιτισμό δέκα χωριά της επαρχίας Διδυμοτείχου, μη κατονομαζόμενα στο έγγραφο.

          Μόλις το πληροφορήθηκε ο Δόσκος κινητοποιήθηκε και κατόρθωσε να επαναφέρει στην Ορθοδοξία τα 7 από τα αποσκιρτήσαντα χωριά. Παρέμειναν μόνο τα χωριά Μπάσκλησε, (σήμερα Πρωτοκκλήσι), Κάγιατζικ (σήμερα Κυριακή) και Γενήκιοϊ (;) που κατοικούνταν από 250 οικογένειες. Για τους κατοίκους αυτών των χωριών έκανε συνεννοήσεις με το Μητροπολίτη Διδυμοτείχου ώστε να επανέλθουν και αυτοί στην Ορθοδοξία.

          Ο Κουρουκαφάσης είχε πείσει τότε και δυο χωριά της επαρχίας Λιτίτζης να προσέλθουν στον Ουνιτισμό, εγκαθιστώντας μάλιστα και Ουνίτη ιερέα. 

          Ο Δόσκος υποψιάζονταν ότι πίσω από τις δραστηριότητες αυτές, κρύβονταν το γαλλικό προξενείο της Αδριανούπολης.

***

          Το 1849 ορισμένοι Οθωμανοί του Διδυμοτείχου είχαν γίνει πολύ ενοχλητικοί και πιεστικοί προς τους κατοίκους του Διδυμοτείχου. Έτσι όταν ο τότε μητροπολίτης επισκέφθηκε το Μάρτιο την Αδριανούπολη για να χαιρετίσει το νέο Γεν. Διοικητή Ισμαήλ Πασά, συνάντησε και τον Έλληνα υποπρόξενο Ιωσήφ Βαρότση, προς τον οποίο εξιστόρησε τα γεγονότα. Αυτός κατόρθωσε να πάρει συστατική επιστολή από τον Ισμαήλ Πασά προς τις Οθωμανικές αρχές του Διδυμοτείχου, να συμμαζευτούν.

---

[1] Αρχείο του Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού, τόμος Κ΄

[2] 15 Νοεμβρίου 1871

[3] 14 Νοεμβρίου 1873, σελ. 4

[4] ΙΑΥΕ 1861 φάκ. 76/1

Εφημερίδα "Εν Διδυμοτείχω"