1974: Η πράξη νομιμοποίησης του ΚΚΕ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ  https://www.kathimerini.gr/1076516/gallery/epikairothta/politikh/h-pra3h-nomimopoihshs-toy-kke

*Με το ν.δ. 59/1974 νομιμοποιήθηκε το ΚΚΕ (και στις δύο συνιστώσες του). Στη φωτ., αριστερά οι δύο βουλευτές του ΚΚΕ εσ. Λεωνίδας Κύρκος και Μπάμπης Δρακόπουλος και δεξιά οι πέντε βουλευτές του ΚΚΕ Μίνα Γιάννου, Χαρ. Φλωράκης, Γρ. Φαράκος, Κώστας Κάππος και Δημ Γόντικας.

Γράφει ο κ. ΣΠΥΡΟΣ ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ*

Το ν.δ. (νομοθετικό διάταγμα) 59/1974 συγκαταλέγεται αναμφισβήτητα στις πιο σημαντικές στιγμές της μεταπολίτευσης. Με δύο μόλις άρθρα και μόνον 209 λέξεις, νομιμοποίησε το ΚΚΕ (και στις δύο συνιστώσες του) και γενικότερα όλα τα πολιτικά κόμματα. Το γεγονός αυτό αποκτά ακόμη μεγαλύτερη σημασία εάν αναλογισθεί κανείς ότι το ν.δ. 59/1974 προέρχεται από την κυβέρνηση εθνικής ενότητας του Κωνσταντίνου Καραμανλή, δηλαδή από τον «αστικό» πολιτικό κόσμο, σε μια εποχή κατά την οποία η Αριστερά δεν ήταν σε θέση να επιβάλει την πολιτική της παρουσία.
Το ν.δ. 59/1974 «σημάδεψε» τη μεταπολίτευση και τη σύγχρονη πολιτική ιστορία της Ελλάδας για περισσότερους λόγους. Πρώτα απ’ όλα, με τη νομιμοποίηση και την επαναλειτουργία όλων των πολιτικών κομμάτων αποκατέστησε μία από τις θεμελιώδεις προϋποθέσεις για τη λειτουργία της κοινοβουλευτικής μας δημοκρατίας, η οποία δεν νοείται χωρίς πολιτικά κόμματα. Πέραν όμως τούτου, «έριξε την αυλαία» στον δεύτερο εθνικό διχασμό, νομιμοποιώντας τα πολιτικά κόμματα της Αριστεράς. Ταυτόχρονα, το ν.δ. 59/1974 έθεσε τέλος και στη μακρόχρονη πρακτική της δίωξης του πολιτικού αντιπάλου, η οποία «στιγμάτισε» την πολιτική μας ιστορία από το «κατοχυρωτικό» του Αλέξανδρου Παπαναστασίου και το «ιδιώνυμο» του Ελευθέριου Βενιζέλου μέχρι την αντίστοιχη νομοθεσία του εμφυλίου πολέμου και των μετεμφυλιακών χρόνων.
Υπό τα ανωτέρω δεδομένα, το ν.δ. 59/1974 μας υπενθυμίζει πώς πρέπει να γίνονται οι μεγάλες τομές στη συνταγματική και πολιτική μας ιστορία: Νηφάλια, με λίγες λέξεις και με σεβασμό στον πολιτικό αντίπαλο.

Δύο άρθρα 209 λέξεων περί του δικαιώματος του συνεταιρίζεσθαι

Το ν.δ. 59/1974 «Περί συστάσεως και επαναλειτουργίας πολιτικών κομμάτων» εκδόθηκε και δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως την 23η Σεπτεμβρίου 1974, δύο σχεδόν μήνες μετά την πτώση της δικτατορίας των συνταγματαρχών. Πρόκειται για νομοθετικό διάταγμα, δηλαδή για θέσπιση κανόνων δικαίου από την εκτελεστική εξουσία, και υπογράφεται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και το σύνολο των μελών του υπουργικού συμβουλίου. Η έκδοσή του στηρίχθηκε στο άρθρο 10 παρ. 1 και 2 της Συντακτικής Πράξης της 1ης Αυγούστου 1974, σύμφωνα με την οποία μέχρι τη σύγκληση της Βουλής τη νομοθετική εξουσία θα την ασκούσε το υπουργικό συμβούλιο με νομοθετικά διατάγματα.

*Προβεβλημένα στελέχη της Αριστεράς ο Μίκης Θεοδωράκης (αριστερά) και ο Δημήτρης Παρτσαλίδης (δεξιά) επιστρέφουν στην Αθήνα, ο πρώτος από το Παρίσι και ο δεύτερος από τη Γυάρο.

Από την άποψη του περιεχομένου του, το ν.δ. 59/1974 επικαλείται το άρθρο 11 του Συντάγματος του 1952 περί του δικαιώματος του συνεταιρίζεσθαι, αφού πριν από το Σύνταγμα του 1975 (άρθρο 29) δεν υπήρχε ειδική συνταγματική διάταξη για την ελευθερία ίδρυσης πολιτικών κομμάτων και αυτή συμπεριλαμβανόταν στη γενικότερη ελευθερία της ενώσεως. Παρότι εκδόθηκε στη μεταβατική περίοδο της αποκατάστασης της Δημοκρατίας, το ν.δ. 59/1974 επιβίωσε για είκοσι οκτώ χρόνια. Κρίθηκε, μάλιστα, από τον Άρειο Πάγο ότι δεν αντίκειται στις διατάξεις του Συντάγματος του 1975, με αποτέλεσμα να μην τίθεται ζήτημα σιωπηρής κατάργησής του. Καταργήθηκε ρητώς μόλις το 2002, με το άρθρο 31 του ν. 3023/2002.
Με μια μόνον παράγραφό του (άρθρο 1 παρ. 1), το ν.δ. 59/1974 «γυρίζει σελίδα» στην πολιτική και συνταγματική μας ιστορία: Καταργεί τον α.ν. 509/1947 «περί μέτρων ασφαλείας του κράτους κ.λπ.» περί διάλυσης του ΚΚΕ και του ΕΑΜ και ορίζει: «Από της ενάρξεως της ισχύος του παρόντος νομοθετικού διατάγματος [δηλαδή από τη δημοσίευσή του στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως] επιτρέπεται ελευθέρως η σύστασις πολιτικών κομμάτων ως και η επαναλειτουργία τοιούτων διαλυθέντων κατά το παρελθόν καθ’ οιονδήποτε τρόπον ή των οποίων η λειτουργία και δράσις διεκόπη ή ανεστάλη». Εφεξής «ουδείς περιορισμός υφίσταται ως προς την λειτουργίαν και την δράσιν των πολιτικών κομμάτων, εντός του πλαισίου του πολιτεύματος πλην των απορρεόντων εκ των εκάστοτε γενικώς ισχυουσών συνταγματικών και νομοθετικών διατάξεων».

Η δήλωση περί σεβασμού στο δημοκρατικό πολίτευμα

Παρά τη θεμελιώδη σημασία της διάταξης περί επαναλειτουργίας των πολιτικών κομμάτων, αξιοσημείωτη ήταν και μια άλλη ρύθμιση του ν.δ. 59/1974: «Τα πολιτικά κόμματα, υφιστάμενα ή εφεξής ιδρυόμενα, υποχρεούνται όπως προ της αναλήψεως οιασδήποτε δραστηριότητας καταθέσουν εις τον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου δήλωσιν του Αρχηγού ή της Διοικούσης Επιτροπής αυτών περιλαμβάνουσαν ότι αι αρχαί του κόμματος αντιτίθενται προς πάσαν ενέργειαν αποσκοπούσαν εις την βία κατάληψιν της εξουσίας ή την ανατροπήν του ελευθέρου δημοκρατικού πολιτεύματος» (άρθρο 1 παρ. 2).

*Το πρώτο Φεστιβάλ της Νεολαίας του ΚΚΕ διοργανώθηκε τον Σεπτέμβριο του 1975 στου Ζωγράφου.

Η διάταξη αυτή κατέστη αντικείμενο κριτικής στη νομική θεωρία και υποστηρίχθηκε ακόμη και η αντισυνταγματικότητά της. Ωστόσο, ο Άρειος Πάγος δέχθηκε τη συνταγματικότητά της, με το σκεπτικό ότι πρόκειται για «την στοιχειώδη υποχρέωση» των πολιτικών κομμάτων «που απορρέει ευθέως από το άρθρο 29 παρ. 1 του Συντάγματος να μην επιδιώξουν την επιβολή των αρχών τους με βίαιη κατάληψη της εξουσίας ή ανατροπή του ελεύθερου δημοκρατικού πολιτεύματος». Σε κάθε πάντως περίπτωση, το ν.δ. 59/1974 δεν προέβλεπε κανέναν απολύτως έλεγχο της δήλωσης αυτής. Αρκούσε μόνον η κατάθεσή της για να λειτουργήσει και να δράσει ελεύθερα το πολιτικό κόμμα. Κυρίως όμως πρέπει να τονισθεί ότι το περιεχόμενο της δήλωσης δεν αφορούσε το φρόνημα και την ιδεολογία του κόμματος, απαιτούσε δε μόνο να δηλώνεται η αντίθεση «προς πάσαν ενέργειαν» που αποσκοπούσε στη βίαιη κατάληψη της εξουσίας ή στην ανατροπή του ελεύθερου δημοκρατικού πολιτεύματος.

Βάση για τον σύγχρονο πολιτειακό βίο

Όσον αφορά την ελεύθερη λειτουργία των πολιτικών κομμάτων, το ν.δ. 59/1974 εφαρμόστηκε στην πράξη και σε αυτό στηρίχθηκε όλος ο σύγχρονος πολιτειακός βίος της χώρας μας. Προβληματική υπήρξε η εφαρμογή του μόνον όσον αφορά την υποβολή της προαναφερθείσας δήλωσης του άρθρου 1 παρ. 2 πριν από την ανάληψη οποιασδήποτε δραστηριότητας του πολιτικού κόμματος.

*Αριστερά: 25.9.1974, το πρώτο νόμιμο φύλλο του «Ριζοσπάστη» μετά τη μεταπολίτευση. Δεξιά: 24.9.1974, η άρση του νόμου 509 και η νομιμοποίηση του ΚΚΕ στους πρωτοσέλιδους τίτλους της «Κ».

Η μη υποβολή της δήλωσης αυτής δεν επέφερε έννομες συνέπειες. Μάλιστα, το Επαναστατικό Κομμουνιστικό Κίνημα Ελλάδος (ΕΚΚΕ) συμμετείχε στις εκλογές της 17ης Νοεμβρίου 1974, παρότι δεν κατέθεσε την εν λόγω δήλωση στην Εισαγγελία του Αρείου Πάγου. Αντιθέτως, κατέθεσε δήλωση ότι αρνείται να δηλώσει όσα προβλέπει το άρθρο 1 παρ. 2 του ν.δ. 59/1974. Χαρακτηριστική είναι και η περίπτωση των ευρωεκλογών της 9ης Ιουνίου 1994. Τρία κόμματα («Αριστερή κίνηση κατά της ΕΟΚ», «Ουράνιο Τόξο» και «Κίνηση Πολιτών για την Ευρώπη του σοσιαλισμού – της οικολογίας – του φεμινισμού – των κοινωνικών κινημάτων – της αλληλεγγύης») δεν κατέθεσαν τη δήλωση του άρθρου 1 παρ. 2 του ν.δ. 59/1974 και, γι’ αυτόν τον λόγο, οι υποψήφιοι ευρωβουλευτές τους αρχικώς δεν ανακηρύχθηκαν από το αρμόδιο Α΄ Τμήμα του Αρείου Πάγου. Στη συνέχεια όμως και ύστερα από έντονες αντιδράσεις, ο Άρειος Πάγος έκανε δεκτές αιτήσεις ανάκλησης των ανωτέρω κομμάτων και ανακήρυξε τους υποψηφίους τους.
Το ενδιαφέρον στην υπόθεση αυτή έγκειται στην επιχειρηματολογία, με βάση την οποία ο Άρειος Πάγος ανακάλεσε την προηγούμενη απόφασή του: Αφού τόνισε ότι η δήλωση του ν.δ. 59/1974 «δεν απαιτείται να είναι πανηγυρική», στη συνέχεια υποβάθμισε την κανονιστική αξία της εν λόγω δήλωσης δεχόμενο ότι τα κόμματα παρέλειψαν τη δήλωση «από πλάνη συγγνωστή, οφειλόμενη στο ότι θεώρησαν ως καταργημένο, μετά το Σύνταγμα του 1975, το παραπάνω Ν. Δ/μα και ακόμη ως μη εφαρμοζόμενο στις Ευρωεκλογές και περιελθόν γενικότερα σε αχρησία». Υπό τα δεδομένα αυτά, ο Άρειος Πάγος έκανε δεκτές τις αιτήσεις ανάκλησης και ανακήρυξε τους υποψηφίους των τριών κομμάτων, λαμβάνοντας ακόμη υπόψη του ότι στις αιτήσεις των προαναφερθέντων κομμάτων γινόταν επίκληση των συνταγματικών διατάξεων για την ελεύθερη δράση των πολιτικών κομμάτων στο πλαίσιο του Συντάγματος και ότι δύο από τρία κόμματα υπέβαλαν εκ των υστέρων τη δήλωση του άρθρου 1 παρ. 2 του ν.δ. 59/1974. Όλα τα ανωτέρω αποτελούσαν, κατά την κρίση του Αρείου Πάγου, «δήλωση σεβασμού του ελεύθερου δημοκρατικού πολιτεύματος και από τα τρία κόμματα».


* Ο κ. Σπύρος Βλαχόπουλος είναι καθηγητής στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.