Η ΠΡΟΣΦΥΓΙΑ ΤΟΥ 1922. ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ.

*Η υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης

Γράφει ο Αντιστράτηγος ε.α. Κωνσταντίνος Πατιαλιάκας

                Η Μικρασιατική Καταστροφή αποτέλεσε την πιο βαθιά τομή της νεοελληνικής ιστορίας και επηρέασε αποφασιστικά την πορεία του Έθνους στη σύγχρονη εποχή. Η τραγωδία του 1922, που σφραγίστηκε με το αίμα χιλιάδων μαχητών και αμάχων, σήμανε το οδυνηρό τέλος της μακραίωνης παρουσίας των Ελλήνων στη Μικρασιατική γη και αποτέλεσε τον καταλύτη της δημιουργίας του σύγχρονου Ελληνικού κράτους.

Μια ολόκληρη χρονική περίοδος, που καθορίστηκε από την κυριαρχία της Μεγάλης Ιδέας σε όλους τους τομείς της ζωής του Έθνους, τερματίστηκε με τον πιο τραγικό τρόπο και η επιδιωκόμενη εθνική ολοκλήρωση πραγματώθηκε αναπάντεχα με την αναδίπλωση του Ελληνισμού στα σημερινά σύνορα της Ελλάδας. Η χώρα εξήλθε από μια δεκαετία πολεμικών επιχειρήσεων με τον υπερδιπλασιασμό των εδαφών και του πληθυσμού της, που διογκώθηκε απότομα με την προσφυγική πλημμυρίδα, η οποία ακολούθησε τη Μικρασιατική Καταστροφή.

*Η ελληνική διπλωματική ομάδα, 

που διαπραγματεύθηκε τη Συνθήκη στη Λωζάννη

Η διαδικασία απομάκρυνσης των Ελληνικών πληθυσμών από τη γενέτειρα γη καθορίστηκε από τις διαφορετικές συνθήκες ιστορικής ύπαρξης των τριών τμημάτων του Μικρασιατικού Ελληνισμού. Το κύμα της αποτρόπαιας βίας, που σάρωσε τα Δυτικά παράλια, αμέσως με την αποχώρηση της Στρατιάς Μικράς Ασίας, επακολούθησαν ο σπαραγμός του οργανωμένου ξεριζωμού των κατοίκων της Κεντρικής Μικράς Ασίας και η δραματική προσπάθεια των Ποντίων να αντισταθούν στη φοβερή μοίρα της προσφυγιάς, η οποία τους είχε επιβληθεί με τη Σύμβαση της Ανταλλαγής. Οι Έλληνες της Ανατολικής Θράκης στο μεγαλύτερο ποσοστό με πόνο και θλίψη κατόρθωσαν να περάσουν όπως- όπως τον Έβρο ποταμό και να βρουν καταφύγιο στην Ελληνική Θράκη.

*Ο Ελευθέριος Βενιζέλος

       Η «Σύμβασις περί Ανταλλαγής Ελληνικών και Τουρκικών Πληθυσμών», με εξαίρεση τους Μουσουλμάνους της σημερινής Ελληνικής Θράκης και τους εγκατεστημένους μέχρι το 1918 Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου, που είχε υπογραφεί στη Λωζάννη στις 3 Ιουλίου 1923, οριστικοποίησε και νομιμοποίησε τα τετελεσμένα, συντρίβοντας τα όνειρα των προσφύγων για επιστροφή στις πατρογονικές εστίες τους. Η υποχρεωτική ανταλλαγή, που προκάλεσε δυσαρέσκεια στους πρόσφυγες, ασφαλώς παραβίαζε θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα, πλην όμως φαίνεται να ήταν η μόνη ρεαλιστική και συμφέρουσα για την Ελλάδα λύση, καθώς αφορούσε 355.000 Μωαμεθανούς της Ελλάδας και 190.000 Έλληνες της Κεντρικής Μικράς Ασίας και του Πόντου. Ο κύριος όγκος των Ελλήνων προσφύγων είχε ήδη φθάσει στην Ελλάδα και η επιστροφή τους ήταν ουσιαστικά αδύνατη. Το 1925 κάτω από την εποπτεία της Κοινωνίας των Εθνών ολοκληρώθηκε από τους Έλληνες η εγκατάλειψη της Μικρασίας, η οποία είχε αρχίσει το Σεπτέμβριο του 1922 με τη Μικρασιατική Καταστροφή.

*Το δράμα της προσφυγιάς. Οι παράγκες. Εδώ τμήμα της Κοκκινιάς

Για τον αριθμό των προσφύγων που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία, εκτός από εκείνα της απογραφής του 1928, η οποία κατέγραψε 1.221.849 πρόσφυγες, στους οποίους περιλαμβάνονταν και 117.633 πρόσφυγες προερχόμενοι από τη Βουλγαρία, τον Καύκασο και άλλα μέρη. Διέκρινε δε αυτούς σε 673.025 αστούς και 548.824 αγρότες. Οι κατηγορίες σε αστούς και αγρότες δήλωναν τον τρόπο αποκατάστασης, χωρίς να αντιστοιχούν στην προέλευση ή στην επαγγελματική αποκατάσταση ομάδων ή ατόμων.                                       

Η χώρα, που αριθμούσε μόλις 5.000.000 κατοίκους, βυθισμένη στην πολιτική κρίση και στην κοινωνική αναταραχή, με κλονισμένη οικονομία  και αποδιοργανωμένη κρατική μηχανή, λόγω της αντιπαλότητας Βενιζελικών και Αντιβενιζελικών, βρέθηκε αντιμέτωπη με τεράστια προβλήματα, που προκάλεσε η εγκατάσταση 1.221.000 εξαθλιωμένων ανθρώπων. Για την αντιμετώπιση, έστω στοιχειωδώς, των πρώτων πιεστικών αναγκών των προσφύγων στη σίτιση, στην στέγαση και στην υγειονομική περίθαλψη, κινητοποιήθηκαν οι λιγοστοί μηχανισμοί του κράτους. Αποφασιστικής σημασίας για την άμεση περίθαλψη των προσφύγων ήταν και η δραστηριότητα ξένων φιλανθρωπικών οργανώσεων. Αλλά και η Κοινωνία των Εθνών, ανταποκρινόμενη σε αίτημα της Ελλάδας, ενέκρινε τη δανειοδότηση της χώρας, υπό τον απαραίτητο όρο της δημιουργίας μιας αυτόνομης και ανεξάρτητης οργάνωσης, η οποία θα διαχειριζόταν τα χρηματικά ποσά του δανείου και θα αναλάμβανε την κύρια ευθύνη της αποκατάστασης.

*Πρόσφυγες στα σκαλιά των ακατοίκητων Παλαιών Ανακτόρων, 

περιμένουν βοήθεια

Η κοινωνική αφομοίωση δεν ήταν εύκολη υπόθεση, γιατί δημιουργήθηκε βαθιά αντίθεση μεταξύ των γηγενών κατοίκων και των προσφύγων σε όλα τα επίπεδα της οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής ζωής. Η παρουσία των προσφύγων προκαλούσε σκληρό ανταγωνισμό με τους αυτόχθονες τόσο στην αγορά εργασίας και στην ιδιοποίηση της γης, όσο και στο τομέα των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Η ένταξη των προσφύγων στο Βενιζελικό χώρο τους τοποθέτησε στη δίνη της αντίθεσης των δύο παρατάξεων του Εθνικού Διχασμού. Ο Αντιβενιζελικός πολιτικός κόσμος και ο φιλικός του Τύπος δεν προσπαθούσε απλώς να εκμεταλλευτεί τις φοβίες των γηγενών κατοίκων (παλαιοελλαδιτών) απέναντι στους πρόσφυγες, αλλά καλλιεργούσε το μίσος εναντίον τους. Ο επιθετικός προσδιορισμός «πρόσφυγας» έλαβε στην κοινή συνείδηση την πιο υποτιμητική και περιφρονητική σημασία, ενώ πλήθος άλλων χλευαστικών προσωνυμίων χρησιμοποιούνταν για να προσδιορίσουν τους Έλληνες της Μικράς Ασίας. Χρειάστηκαν πολλά χρόνια και τα γεγονότα της δεκαετίας του 1940 για να σβήσει η διαχωριστική γραμμή μεταξύ των γηγενών και των προσφύγων.

*Πρόσφυγες. Δουλειά στην κλωστοϋφαντουργία (Φωτό Π. Πουλίδη- ΕΡΤ)

ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

Απέναντι στο δράμα της προσφυγιάς, που σημάδεψε τον Ελληνισμό για πολλές δεκαετίες και δημιούργησε πολύπλοκα προβλήματα, η παρουσία του προσφυγικού στοιχείου, κυρίως στη Μακεδονία και στην Ελληνική Θράκη, συνέβαλε καταλυτικά στην εθνολογική ενίσχυση και στην πύκνωση των Ελληνικών πληθυσμών. Η Μακεδονία το 1912 είχε 513.000 Έλληνες κατοίκους. Το Ελληνικό στοιχείο αντιπροσώπευε το 42,6 % του συνολικού πληθυσμού. Το 1926 η Μακεδονία, μετά την εγκατάσταση των προσφύγων, είχε 1.341.000 κατοίκους, ποσοστό 88,8 %. Ο ξεριζωμένος Ελληνισμός της Ανατολής βοήθησε την Ελλάδα να αποκτήσει, για πρώτη φορά στην ιστορία της, μετά τους Ρωμαϊκούς χρόνους, εθνολογική ομοιογένεια. Η εγκατάσταση των προσφύγων, κυρίως στη Μακεδονία και στην Ελληνική Θράκη, υπήρξε πραγματική ευλογία σ΄ όλους τους τομείς. Με τη νέα σύνθεση του πληθυσμού έλειψαν μια για πάντα τα σχέδια κατακερματισμού και βλέψεων των Βόρειων γειτόνων κατά της Ελλάδας. Οι πρόσφυγες έγιναν ξανά ακρίτες, επάνδρωσαν τα σύνορα και έδωσαν στις περιοχές, στις οποίες αμφισβητείτο η σύνθεση, συμπαγή Ελληνικό πληθυσμό.

*Μεγάλα θύματα τα παιδιά των προσφύγων

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, υπέρμαχος της εγκατάστασης των προσφύγων στη Βόρεια Ελλάδα για εθνικούς λόγους, υπογραμμίζοντας σε λόγο του προς τους νέους τα επιτεύγματα της εθνολογικής αλλαγής, τόνιζε μεταξύ των άλλων στις 18 Φεβρουαρίου 1929: «Εάν δεν πλανώμαι, δεν υπήρξεν ποτέ Εθνικό Ελληνικό κράτος εξ ίσου μεγάλον, όπως αυτό το οποίον έχομεν σήμερον. Διεμορφώσαμεν αυτοκρατορίας και επί της Μακεδονικής εποχής και εις την Βυζαντινήν εποχήν, αλλά ήσαν αυτοκρατορίαι Ελληνικαί, δεν ήσαν καθαρώς Εθνικόν Ελληνικόν κράτος. Το σημερινόν είναι καθαρώς εθνικόν κράτος και μάλιστα τόσο ομοιογενές, ώστε να είναι ίσως το πλέον ομοιογενές εθνικόν κράτος της σημερινής Ευρώπης». Την ίδια περίπου άποψη υιοθέτησε και ο πολιτικός και ιστορικός Σπύρος Μαρκεζίνης, ο οποίος σε άρθρο του για τα 50 χρόνια προσφοράς των προσφύγων στην Ελλάδα, τόνισε ότι: «Το 1922 και όχι το 1832 εδημιουργήθη η νέα Ελλάς».

*Προσφυγιά. Από τη δυστυχία στην ανάπτυξη...

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

       Πέρα από την οριστική λύση του εθνολογικού προβλήματος, που αντιμετώπιζε η Ελλάδα ως τη Μικρασιατική Καταστροφή, η εγκατάσταση των προσφύγων βοήθησε την κουρασμένη από τους πολέμους και οικονομικά εξαντλημένη Ελλάδα να ξεπεράσει μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα την οικονομική κρίση, να βγει από το χάος της καταστροφής και της αποδιοργάνωσης και να μπει σε μια περίοδο αναδημιουργίας. Η ακατάλυτη δύναμη, που έκρυβαν μέσα τους οι Έλληνες πρόσφυγες, βοήθησε την Ελλάδα να ξανασυγκεντρώσει και να ανασυντάξει τις δυνάμεις της, να προχωρήσει μπροστά, να αναστηλώσει τα ερείπια και να σβήσει τα ίχνη της καταστροφής. Οι πρόσφυγες έδωσαν ιδιαίτερη ώθηση στη βελτίωση της γεωργικής οικονομίας και στην ανάπτυξη της βιομηχανίας της χώρας. Παρά το οξύτατο κοινωνικό και οικονομικό πρόβλημα, που δημιουργήθηκε κυρίως κατά τα πρώτα χρόνια μετά το 1922, η συμβολή του προσφυγικού στοιχείου υπήρξε ανεκτίμητη σε όλους τους τομείς και η σημασία της προσφοράς του στην πολιτική, πνευματική και ιδεολογική ανασυγκρότηση των Ελλήνων θεωρήθηκε τεράστια. Ένα μεγάλο τμήμα των προσφύγων αποτέλεσε μια εξειδικευμένη φθηνή εργατική δύναμη, που επηρέασε καθοριστικά με την παρουσία της την εσωτερική αγορά, ξαναζωντάνεψε την οικονομία και βοήθησε στην επιτάχυνση της διαδικασίας διανομής των μεγάλων αγροτικών εκτάσεων στους καλλιεργητές.

Η εγκατάσταση των προσφύγων προκάλεσε μια έντονη κινητικότητα προς την εκβιομηχάνιση της χώρας με βάση την εγχώρια αγορά και έδωσε τη δυνατότητα επένδυσης και ξένων κεφαλαίων. Η εγκατάστασή τους υπήρξε πολύ ευνοϊκή για την κοινωνική οικονομία της Ελλάδας. Η ραγδαία εξέλιξη και αύξηση της γεωργικής και βιομηχανικής παραγωγής οφείλονταν στο μεγαλύτερο της ποσοστό στους πρόσφυγες. Παντού όπου ρίζωσαν οι πρόσφυγες, οι καλλιέργειες διαφοροποιήθηκαν. Η εκτατική καλλιέργεια αντικαταστάθηκε από την εντατική και η μονοκαλλιέργεια από την ποικίλη καλλιέργεια. Παράλληλα με τα πατροπαράδοτα αγροτικά προϊόντα, που καλλιεργούσαν οι γηγενείς με απαρχαιωμένες μεθόδους, οι πρόσφυγες έφεραν μαζί τους νέα αγροτικά προϊόντα, άγνωστα πολλές φορές ή που καλλιεργούνταν σε πολύ περιορισμένη τοπική έκταση. Ο καπνός, η βαμβακοκαλλιέργεια και η αμπελοκαλλιέργεια σημείωσαν πολύ μεγάλη άνοδο.

*Πρόσφυγες στην Αθήνα.

Παράλληλα με τη γεωργία βελτιώθηκαν και οι άλλοι κλάδοι της αγροτικής οικονομίας, κυρίως η κτηνοτροφία, η σηροτροφία και η αλιεία. Πέρα από τη γεωργία και την κτηνοτροφία εξαιρετικά μεγάλη ήταν η συμβολή των προσφύγων στην Ελληνική βιοτεχνία και βιομηχανία, γιατί πολλοί πρόσφυγες είχαν πείρα από βιοτεχνικές και βιομηχανικές επιχειρήσεις αλλά και ήταν φθηνό εξειδικευμένο και έμπειρο εργατικό προσωπικό. Οι πρόσφυγες βιομήχανοι, που δεν ήταν και λίγοι, πρόσφεραν τις σύγχρονες γνώσεις τους στην ανάπτυξη της βιομηχανίας στην Ελλάδα. Έτσι στο τέλος της δεκαετίας του 1920 ο αριθμός των βιοτεχνικών και βιομηχανικών επιχειρήσεων υπερδιπλασιάσθηκε. Δεν υπήρξε βιομηχανικός κλάδος στον οποίο η προσφυγική επιχειρηματικότητα να μη δημιούργησε πηγές εφοδιασμού της εσωτερικής αγοράς. Η παραγωγή ταπήτων, η μεταξουργία, η βιομηχανία πλαστικών υλών, η βιομηχανία εσμαλτωμένων ειδών ήταν προσφορά των προσφύγων στην ανόρθωση της οικονομίας και στην αποεξάρτησή της από το εξωτερικό. Ακόμη η σταδιακή αλληλοσυμπλήρωση των δύο ομάδων, των γηγενών και των προσφύγων, στο πεδίο της βιομηχανικής δράσης βοήθησε ευεργετικά τις δύο ομάδες, αλλά και την εθνική οικονομία.

       Ένας άλλος κλάδος, στον οποίο οι πρόσφυγες συνέβαλαν ουσιαστικά, ήταν η ανάπτυξη του εμπορίου με την ίδρυση εμπορικών επιχειρήσεων και με την αύξηση της συναλλαγματικής κίνησης. Είναι γνωστό ότι στα τρία μεγάλα εμπορικά κέντρα της Ανατολικής Μεσογείου, την Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη και την Τραπεζούντα το εμπόριο βρισκόταν στα χέρια των Ελλήνων εμπόρων. Την πείρα τους, τις γνώσεις τους οι μεγαλέμποροι μετέφεραν στην Ελλάδα μαζί με ένα τμήμα από τα κεφάλαιά τους, τα οποία αμέσως αξιοποίησαν. Η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη και ο Πειραιάς έγιναν τα νέα κέντρα των εμπορικών δραστηριοτήτων τους.

*Προσφυγικές παράγκες για πολλά χρόνια...

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Περίπου 1.200.000 Μικρασιάτες έφθασαν στην Ελλάδα, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Κι εγκαταστάθηκαν «προσωρινώς», στην Ελλάδα της Βαλκανικής Χερσονήσου. Ήρθαν «προσωρινώς». Και δημιούργησαν όχι μια «νέα» Ελλάδα, αλλά μια άλλη, τελείως διαφορετική. Αυτήν που περιέγραψε ο Ελευθέριος Βενιζέλος, τον Ιούλιο του 1928, όταν σε προεκλογική ομιλία τόνιζε: «Ουδέποτε Ελληνικόν κράτος εθνικόν υπήρξε τόσον μεγάλον. Με την προσθήκην του θαυμαστού ανθρωπίνου υλικού, το οποίον μας εχάρισεν η πολεμική καταστροφή».

 Ένα από τα ισχυρότερα σήμερα επιχειρήματά μας, αυτό το «ομοιογενές εθνικό κράτος», οφείλεται στο «θαυμαστό έμψυχο υλικό», στους Μικρασιάτες. Αλλά για να γίνει αυτό έπρεπε κάθε πρόσφυγας να σηκώσει το δικό του σταυρό μαρτυρίου, να ανέβει το δικό του Γολγοθά, να ξανασταυρωθεί, για ν΄ αναστηθεί και πάλι.

Αντιστράτηγος ε.α. Κωνσταντίνος Πατιαλιάκας

ΠΗΓΕΣ

1. «Η εκστρατεία στη Μικρά Ασία» της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού.

2. «Πως φθάσαμε στις αλησμόνητες Πατρίδες» των Ν. Μουτσόπουλου, Κ. Βακαλόπουλου και Αρ. Κεσόπουλου.