Παναγιώτης Κανελλόπουλος: Ο Πολιτικός και Διανοούμενος

*Φωτογραφία του Παναγιώτη Κανελλόπουλου

Ο απολογισμός της πρώτης συμμετοχής του Π. Κανελλόπουλου στο δημόσιο βίο δομείται πάνω σε επιτεύγματα, που συντελέστηκαν στο πεδίο, κατά κύριο λόγο, της επιστήμης. Το 1919, εγγράφηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, αλλά υπό την πίεση των πολιτικών γεγονότων που επιβάρυναν δραματικά τη ζωή της οικογένειάς του, ολοκλήρωσε τις σπουδές του στη Χαϊδελβέργη, το 1923. Εκεί, είκοσι μόλις ετών, αναγορεύτηκε διδάκτωρ του Δικαίου. Στην Ελλάδα, έκτοτε, χωρίς να αποστρέψει το βλέμμα από τις δραματικές εξελίξεις που συντελούνταν στο πολιτικό πεδίο, ενέκυψε συστηματικά στη μελέτη και την έρευνα. Το έτος 1929 έγινε υφηγητής και τέσσερα χρόνια αργότερα καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Του Κ. Σβολόπουλου**

Ανάδειξη πρώιμη που προοιωνιζόταν μια λαμπερή ακαδημαϊκή σταδιοδρομία, αλλά και, επιπλέον, μία προέχουσα θέση στο πνευματικό στερέωμα!

Έχοντας στην Πάτρα, γενέτειρά του, εισχωρήσει από την εφηβική ήδη ηλικία στον κόσμο των γραμμάτων και της διανόησης, ο Π. Κανελλόπουλος επιδόθηκε στην άντληση και την αξιοποίηση κάθε πηγής που προσφερόταν για να δώσει απάντηση στις βαθύτερες ανησυχίες που ολοένα και εντονότερα τον διακατείχαν. 

Στη σύνθεση, ειδικότερα, της επιστήμης και της φιλοσοφίας επιζήτησε το μέσο για τη διερεύνηση των διαχρονικών προβλημάτων του ανθρώπου και της θέσης του στον κόσμο. Η θητεία στη Χαϊδελβέργη, στο μέσο μιας θαυμαστής πνευματικής ατμόσφαιρας, τον όπλισε με τη δυνατότητα να τιθασεύσει τις γνώσεις και να αξιοποιήσει επιλεκτικά τις ιδέες και τις προτάσεις που διαχέονταν από τα «ανοιχτά παράθυρά» της «προς όλους τους ορίζοντες του πνεύματος»…  

*Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος στο ύστερα χρόνια

Ιδού το κλίμα που επεδίωξε, από κοινού με τον Κ. Τσάτσο και τον Ι. Θεοδωρακόπουλο, «ηθικά» ομοουσίους του, να μεταφυτεύσει στην Ελλάδα, όπου το τοπίο της φιλοσοφίας «έμοιαζε λίγο ή πολύ με έρημο». Η πρωτοβουλία τους να εκδώσουν, το 1929, το Αρχείον Φιλοσοφίας και Θεωρίας των Επιστημών απέβλεπε στην παροχή

των μέσων και των κριτηρίων για μια υπεύθυνη εκλογή του πνευματικού δρόμου που κάθε αναγνώστης θα αποφάσιζε να ακολουθήσει. Ο ίδιος, σε εφαρμογή αυτής ακριβώς της αντίληψης, απέφυγε την ένταξη σε μια συγκεκριμένη σχολή, στάθηκε, κατά την ομολογία του, «σε ίση απόσταση και προς τον ιδεαλισμό και προς τον ιστορικό υλισμό» και κράτησε «το πνεύμα ανοικτό προς όλες τις κατευθύνσεις», αυστηρός πάντοτε κριτής απέναντι σε κάθε απόπειρα δογματικής σχηματοποίησης και υπεραπλούστευσης.

Ο φιλοσοφικός στοχασμός και η επιστημονική πειθαρχία, η πολιτική ενατένιση, η εμβάθυνση στα γράμματα και τις τέχνες, στην ιστορική λειτουργία και στη σύγχρονη προβληματική τους, συντάχθηκαν σε ενιαίο σώμα καθοδόν προς την αναζήτηση ερμηνείας και κατανόησης των διαχρονικών προβλημάτων και των εσχάτων ερωτημάτων του ανθρώπου. Ως ο πρώτος, εξάλλου, καθηγητής της Κοινωνιολογίας στο  Πανεπιστήμιο Αθηνών θεμελίωσε- και περί το ειδικότερο αυτό αντικείμενο- τον ανοικτό διάλογο με αναφορά στην πολυδιάστατη φύση των κοινωνικών φαινομένων, εστιάζοντας το βλέμμα, όχι μόνο αιτιοκρατικά αλλά και κατανοητικά, στον κοινωνικό άνθρωπο…

Έκδοση με πολιτικά δοκίμια του Παναγιώτη Κανελλόπουλου

Προικισμένος με το χάρισμα της ευφράδειας, στον γραπτό ή τον προφορικό λόγο, αναμετέδωσε και θέρμανε, με τα κείμενα και τη διδασκαλία του, τον νου και την ψυχή των αναγνωστών και των ακροατών του. Η καταξίωσή του ως εξέχοντος πανεπιστημιακού δασκάλου θα συνδυαστεί έκτοτε με την επίτευξη συγγραφικών άθλων και με την προοπτική της ανάδειξής του σε πνευματικό ταγό της ελληνικής κοινωνίας. Ποιο ήταν το κίνητρο που ώθησε, τότε ακριβώς, τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο να στραφεί στην ενεργό πολιτική; Αναμφίβολα, η πνευματική του ιδιοσυστασία δεν αντέφασκε, αλλά, αντίθετα, εναρμονιζόταν με την αντίληψη ότι η ενασχόληση με τα κοινά αποτελεί καθήκον, «δέον» υπέρτατο.

Ο ίδιος, εντούτοις, αποκαλύπτει ότι προς την πολιτική τον ώθησε και αυτή η φύση του, η ίδια που τον είχε εσωτερικά διχάσει χωρίς όμως να τον εμποδίσει «να συμφιλιώνει τη δράση στην πολυθόρυβη πολιτική αγορά με τη σιωπή του πνευματικού ερημητηρίου, με την έρευνα και τη συγγραφική δραστηριότητα». Δε θα όφειλε όμως να παροραθεί και το γεγονός ότι η απόφαση να αναμειχθεί ενεργά στην πολιτική ήταν στενά συνυφασμένη με την πεποίθησή του στην ανάγκη εκφοράς ενός συγκεκριμένου, νέου πολιτικού λόγου. Έχοντας βιώσει στους κόλπους της οικογένειάς του την τραγωδία του διχασμού, αφού «κατανίκησε μέσα του» το πνεύμα που την είχε εκθρέψει, οραματιζόταν ήδη την υπέρβαση της εσωτερικής διαίρεσης των Ελλήνων. Η υποτροπή του φαινομένου, το έτος 1935, κατέστησε αναπόδραστη την απόφασή του να αναλάβει ενεργό πρωτοβουλία ιδρύοντας το κόμμα που ονόμασε - πώς άλλως; - «Εθνικό Ενωτικό». «Έβλεπα πως δεν οδηγούμεθα παρά από το κακό στο χειρότερο με τα πάθη και τους φανατισμούς και θεώρησα καθήκον μου να μπω στην ενεργό πολιτική δράση», αφηγείται. Η συγκεκριμένη αυτή αφετηρία θα αποτελέσει και τον σταθερό έκτοτε κανόνα, από τον οποίο ουσιαστικά δεν θα παρεκκλίνει κατά την πολιτική διαδρομή πέντε δεκαετιών...

*Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος σε μέση ηλικία

Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, μη έχοντας κρατήσει επί μακρόν τα ηνία της εξουσίας, δεν κατέλιπε έργο συγκρίσιμο με αυτό που επιτέλεσε στη διάρκεια του 20ού αιώνα ο Καραμανλής ή ο Βενιζέλος. Η σύντομη διέλευσή του, δύο φορές, από την πρωθυπουργία συνέπεσε με συγκυρίες απρόσφορες να επιτρέψουν την ανάληψη μακρόπνοων πρωτοβουλιών. Σε ευρύτερη, εντούτοις, διάρκεια επέθεσε τη σφραγίδα του σε κάθε προσπάθεια που αναλήφθηκε προς την κατεύθυνση τριών επιδιώξεων μείζονος εμβέλειας: της εμπέδωσης της δημοκρατίας, της δραστικής ανταπόκρισης στο εθνικό καθήκον, της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Η υπεύθυνη στάση απέναντι στα μεγάλα προβλήματα της εποχής του απαίτησε συχνά τη σύνθεση και των τριών αυτών παραμέτρων· αλλά και η αίσθηση της ανάγκης για την εκπλήρωσή τους υπήρξε προϊόν βαθιάς και αδιάκοπης πνευματικής διεργασίας.

*Σημαντικά ντοκουμέντα του Παναγιώτη Κανελλόπουλου για την Κατοχή

Πάγια προϋπόθεση της ανάμειξης του Π. Κανελλόπουλου στα κοινά υπήρξε η τήρηση των αρχών και των κανόνων του δημοκρατικού πολιτεύματος· και, επιπλέον, η αδιάλειπτη φροντίδα για την υιοθέτηση πολιτικής συμπεριφοράς συμβατής με το πνεύμα του. «Αίρεση βίου», η στάση αυτή αντλούσε πρόσθετη δύναμη από την πεποίθησή του ότι η δημοκρατία, περισσότερο από ιδεολογία ή θεωρία, είναι ο νους που φθάνει ελεύθερος στην αρετή και στη δικαιοσύνη. Η «αρετή»- υποστήριζε συρράπτοντας μετά τους αρχαίους Έλληνες το κλασικό αυτό τρίπτυχο- προϋποθέτει τη «δικαιοσύνη» και η δικαιοσύνη τη δημοκρατία. Ο πολιτικός και πνευματικός άνθρωπος Π. Κανελλόπουλος θα προμαχήσει συνειδητά, με λόγους και πράξεις, στον αγώνα που σφράγισε την ιστορία του 20ού αιώνα, στην «πάλη»- όπως ο ίδιος την χαρακτήρισε-  «μεταξύ ανθρωπισμού και απανθρωπίας».

*Απόσπασμα από την εισαγωγή στο φυλλάδιο της Έκθεσης «Οι Αχαιοί Πρωθυπουργοί, Παναγιώτης Κανελλόπουλος (1902-1986) Ο Πολιτικός και Διανοούμενος» που διοργάνωσε η Βουλή των Ελλήνων το 2008.

**Ακαδημαϊκός, Καθηγητής της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού του Πανεπιστημίου Αθηνών