Η σημασία των αρχείων στην Ιστορία

ΑΠΟ ΤΗ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ 
http://www.kathimerini.gr/958981/article/epikairothta/politikh/ar8ro-k-shmith-sthn-k-politiko-arxeio---ysterofhmia-h-deontologia

*Το Κτίριο των Γενικών Αρχείων του Κράτους

*Άρθρο του κ. Κωνσταντίνου Σημίτη στην «Κ»

Η κατανόηση των ιστορικών και πολιτικών εξελίξεων απαιτεί πληροφόρηση. Πληροφόρηση πληρέστερη από εκείνη που καταγράφεται στον Τύπο, στον δημόσιο λόγο, στις εύκολα προσιτές στον ερευνητή πηγές που είναι κοινό κτήμα. Ένα αρχείο μπορεί να διατηρήσει και να κάνει προσβάσιμα στοιχεία, τα όποια συμπληρώνουν την εικόνα του παρελθόντος, παρέχουν δυνατότητες καλύτερης κατανόησης και ερμηνείας. Βοηθά έτσι την κοινωνία να έχει πληρέστερη εικόνα των στοιχείων που καθόρισαν και καθορίζουν την εξέλιξή της.

Σημαντική συνεισφορά επ’ αυτού έχουν τα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Όπως συμβαίνει πολλές φορές στην Ελλάδα, ένας απαραίτητος θεσμός συναντά δυσκολίες στη λειτουργία του. Το απαραίτητο κτίριο με τις ειδικές προδιαγραφές που απαιτούνται για να εγκατασταθούν τα αρχεία, ολοκληρώθηκε μόλις το 2003 – έπειτα από εργασίες περίπου τριών ετών, που ξεκίνησαν με εντολή της κυβέρνησής μου. Το σχετικό ακίνητο είχε παραχωρηθεί, όμως, από το 1972 στο Δημόσιο και έμενε ανεκμετάλλευτο. Γι’ αυτό και τα Γενικά Αρχεία δεν ανταποκρίνονταν για πολλά χρόνια στα πρότυπα των αρχείων άλλων κρατών. Η μόνιμη πρακτική ήταν να αρνούνται την πρόσβαση στα αρχεία με τη δικαιολογία ότι ο νόμος δεν το επιτρέπει.

Η έλλειψη λειτουργικών αρχείων του κράτους είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία πολλών άλλων δημοσίων και ιδιωτικών αρχείων. Παράδειγμα αποτελούν τα ιστορικά αρχεία του Μουσείου Μπενάκη, όπου φυλάσσονται μεταξύ άλλων τα αρχεία του Καποδίστρια, του Καραϊσκάκη και του Ελευθερίου Βενιζέλου, της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, όπου φυλάσσονται τα αρχεία του Σεφέρη και του Ελύτη. Το Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας περιέχει πολύτιμο υλικό για την ιστορία του ελληνικού νομίσματος και των ελληνικών τραπεζών. Στο Μορφωτικό Ιδρυμα της Εθνικής Τραπέζης βρίσκονται, μεταξύ άλλων, το αρχείο του Σπυρίδωνα Τρικούπη και ένα τμήμα του αρχείου του Ελευθερίου Βενιζέλου. Στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας διασώζονται τα αρχεία του ΚΚΕ, του ΚΚΕ εσωτερικού και άλλων οργανώσεων της Αριστεράς.

Το προσωπικό μου αρχείο επεξεργάζεται και ψηφιοποιεί το Ίδρυμα Κωνσταντίνου Σημίτη. Το ερώτημα που τίθεται σχετικά, είναι «γιατί ένα προσωπικό αρχείο επιπλέον»;

Ως πρωθυπουργός είχα ασχοληθεί με τη βοήθεια του Νίκου Χριστοδουλάκη και του Γιώργου Παπαδημητρίου με το θέμα της αποπληρωμής από τη Γερμανία του κατοχικού δανείου που έλαβε από την Ελλάδα. Παρέδωσα το επίσημό μου αρχείο, τα δημόσια έγγραφα, σύμφωνα με τον νόμο στο Γενικό Αρχείο του Κράτους. Ας παρατηρήσω εδώ, ότι αυτό σπάνια συμβαίνει από πολιτικά πρόσωπα. Απ’ ό,τι με πληροφόρησαν αυτές τις μέρες μόνο οι κ. Παπαδήμος και Πικραμμένος έχουν παραδώσει τα αρχεία τους. Ο κ. Παπανδρέου σε πολύ περιορισμένη έκταση. Το αρχείο του Ανδρέα Παπανδρέου έχει διαμοιρασθεί σε διάφορα πρόσωπα. Το αρχείο του Κωνσταντίνου Καραμανλή φυλάσσεται στο Ίδρυμα Καραμανλή και η πρόσβαση στα αρχεία συναρτάται με τους στόχους του ερευνητή.

Ζήτησα, λοιπόν, από το Γενικό Αρχείο του Κράτους να επιτραπεί στον κ. Χριστοδουλάκη να ανατρέξει στο κείμενο των γνωμοδοτήσεων του Παπαδημητρίου. Το Γενικό Αρχείο του Κράτους επέμενε ότι θα πρέπει να πάω ο ίδιος να δω τα κείμενα και αν θέλω να τα δει ο κ. Χριστοδουλάκης θα πρέπει να δώσει την άδειά του ο πρωθυπουργός. Ο τότε πρωθυπουργός μου αρνήθηκε την άδεια όταν τη ζήτησα. Όλα αυτά βεβαίως έγιναν σύμφωνα με τον νόμο, ένα νόμο μάλιστα τον οποίο ψήφισε η δικιά μου κυβέρνηση! Πιστεύω ότι οι προφυλάξεις για να μην υπάρξουν βλαβερές για τη χώρα διαρροές είναι αναγκαίες, χρειάζονται όμως μια βελτίωση. Δεν μπορεί να είναι απολύτως απαγορευτικές και να μη λαμβάνουν υπόψη τους το αντικείμενο της έρευνας. Το απόρρητο όλου του περιεχομένου του αρχείου, ούτε μπορεί να ισχύει για τριάντα ή σαράντα χρόνια ή και περισσότερα ούτε να κρίνεται με βάση το ποιος ζητάει πληροφορίες και γιατί. Το ισχύον καθεστώς ακολουθεί παλαιότερες νομοθεσίες ευρωπαϊκών κρατών. Τότε, όμως, δεν ήταν δυνατές η ψηφιοποίηση και η επιλογή.

Το περιστατικό αυτό μου έδειξε ότι, αν ήθελα μια συλλογή υλικού που συμβάλλει ήδη τώρα στη γνώση και όχι ένα αρχείο στο οποίο η πρόσβαση προϋποθέτει την άδεια του πρωθυπουργού, πρέπει πέρα από τα ΓΑΚ να υπάρξει και μια άλλη μορφή συλλογής αρχείου για το τεράστιο μη επίσημο υλικό.

Όπως προαναφέρθηκε, υπάρχουν ήδη πολλά ιδιωτικά αρχεία. Η πλειονότητά τους, όμως, αποτελεί χώρο αποθήκευσης δωρηθέντων αρχείων. Τα αρχεία αυτά δεν έχουν εύκολη πρόσβαση στον ερευνητή, διότι δεν έχει γίνει η απαραίτητη δουλειά που επιτρέπει στον επισκέπτη να διαπιστώσει το περιεχόμενο και να το χρησιμοποιήσει. Η συντήρηση του υλικού είναι βεβαίως χρήσιμη. Χρειάζεται, όμως, και η επεξεργασία, η οποία (επειδή έχει κόστος) συνήθως δεν πραγματοποιείται. Όσοι έχουν αναζητήσει υλικό τόσο στα ελληνικά όσο και στα αρχεία ευρωπαϊκών χωρών διαπίστωσαν ότι η υστέρηση της χώρας μας σ’ αυτόν τον τομέα είναι μεγάλη.

Στο Ίδρυμα Κωνσταντίνου Σημίτη συγκεντρώθηκε το μη επίσημο αρχειακό υλικό που προέκυψε κατά την πολιτική μου σταδιοδρομία, όπως και το υλικό των συνεργατών μου της ίδιας περιόδου. Στόχος του Ιδρύματος είναι να ψηφιοποιηθεί το υλικό, ώστε το αρχείο αυτό να βοηθήσει στην έρευνα ήδη από τώρα και όχι στο απώτερο μέλλον.

Πράγματι, το υλικό αυτό ψηφιοποιείται καθημερινά και είναι γι’ αυτό προσβάσιμο στους ερευνητές. Οι επισκέπτες της ιστοσελίδας του Ιδρύματος έχουν πρόσβαση σε κάπου 10.000 τεκμήρια του αρχειακού υλικού. Η περίοδος που καλύπτει ξεκινά από την εποχή του Ομίλου Παπαναστασίου και του ΠΑΚ (δηλαδή από τα μέσα της δεκαετίας του ’60) μέχρι και τα χρόνια της πρωθυπουργίας μου. Το υλικό αυτό έχει ποικιλομορφία. Είναι επιστολές, πρακτικά από συνεδριάσεις και συσκέψεις, σημειώματα από φίλους και συνεργάτες, προσχέδια αποφάσεων, ενημερωτικά σημειώματα και δημοσιεύματα.

«Το αρχείο δεν είναι ένα αδρανές υλικό», υπογραμμίζει ο κ. Κ. Σημίτης. «Αντίθετα, είναι ένα υλικό που συνδέεται με την εξέλιξη της κοινωνίας, κινείται μέσα στους φακέλους του και ποτέ δεν ξέρεις αν έχει ξεπεραστεί».

Οι φάκελοι ενός αρχείου δεν αναδεικνύουν μόνο μια ταξινόμηση. Ο καθένας τους εμπεριέχει πολλές ώρες δουλειάς, έρευνας, αναζήτησης, προφορικής διαβούλευσης, επικοινωνίας, αναδιατύπωσης. Όχι μόνο εκ μέρους του προσώπου που τα διατήρησε, αλλά και μιας μεγάλης κοινότητας υπευθύνων και ενδιαφερομένων. Είναι δείγματα της δουλειάς, των απόψεων, των συζητήσεων, που θα έμεναν άγνωστα αν δεν υπήρχε το αρχείο να τα αποκαλύψει.

Συχνά τίθεται ένα ερώτημα: αν είναι η υστεροφημία ή η δεοντολογία το κίνητρο ενός πολιτικού για τη δημιουργία ενός αρχείου. Η σκοπιμότητα ελέγχου της δημόσιας εικόνας του (όπως αυτή θα μελετηθεί από τον ιστορικό του μέλλοντος), ενδέχεται σε κάποιο βαθμό να υποκινεί έναν πολιτικό στη δημιουργία του αρχείου του. Ωστόσο, την απάντηση στο ερώτημα «ποιος είναι ο σκοπός ενός συγκεκριμένου αρχείου;» τη δίνει το ίδιο το αρχείο – με το περιεχόμενό του, την έκταση της πληροφόρησης, την κάλυψη των θεμάτων της εποχής, την πληρότητα της πληροφόρησης.

Το αρχείο δεν είναι ένα αδρανές υλικό. Αντίθετα, είναι ένα υλικό που συνδέεται με την εξέλιξη της κοινωνίας, κινείται μέσα στους φακέλους του και ποτέ δεν ξέρεις αν έχει ξεπεραστεί. Μια ιδέα που είχε παραμεριστεί κάποτε, μπορεί να προσφέρει μια σημαντική διέξοδο σήμερα. Το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, δεν διαφοροποιούνται από στεγανά. Αντίθετα, αναμειγνύονται σε μια συνεχή ροή. Τα αρχεία για παράδειγμα σε πληροφορούν για τον τρόπο ίδρυσης και τις επιδιώξεις των πολιτικών κομμάτων που καθόρισαν την εποχή της μεταπολίτευσης. Ταυτόχρονα, όμως, σου δίνουν τη δυνατότητα να κρίνεις τις σημερινές στάσεις και επιδιώξεις, πόσο ρεαλιστική ήταν και είναι η πολιτική τους, πόσο αφομοίωσαν τις κοινωνικές αλλαγές.

Το προσωπικό αρχείο, λοιπόν, είναι δομικά υποκειμενικό, διότι παρουσιάζει τα γεγονότα σε συνάρτηση με τη δράση και τις απόψεις, τα συμβάντα στη ζωή του πρωταγωνιστή. Παρ’ όλα αυτά, όμως, συμβάλλει σε μια πληρέστερη εικόνα εξελίξεων και γεγονότων, γιατί υπάρχει παράλληλα με άλλα στοιχεία – μαρτυρίες και έρευνες. Τα τεκμήρια καταγράφουν τη στιγμή, μοιάζουν με τις φωτογραφίες ενός λευκώματος, είναι όμως οι ψηφίδες ενός μωσαϊκού. Με άλλα λόγια, συνδημιουργούν τις αναγκαίες εικόνες, συνεισφέρουν στη γνώση και υποβοηθούν την κρίση.

Ένα άλλο ερώτημα που τίθεται εκ των πραγμάτων, σχετίζεται με την επιλογή του αρχειακού υλικού. Προσωπική αλληλογραφία, ευχετήριες κάρτες, αφιερώσεις σε βιβλία είναι αρχειακό υλικό; Η ιδιωτική ζωή και όσα τη χαρακτηρίζουν δηλαδή, πρέπει να υπαχθεί στην αδιάκριτη δημοσιότητα της δημόσιας σφαίρας; Κάθε αρχείο καθορίζεται από τους στόχους του: θέλει να φωτίσει μια πολιτική περίοδο και ένα πρόσωπο σε σχέση με την πολιτική αυτή περίοδο; Ή θέλει να απεικονίσει μια προσωπικότητα και την ιδιωτική ζωή του; Στη δεύτερη περίπτωση είναι μεγάλος ο κίνδυνος να διολισθήσει στην παρουσίαση ασήμαντων γεγονότων και να αποτελεί μια έμμεση υμνολογία.

Απαραίτητο για τη λειτουργικότητα ενός αρχείου είναι το έργο της ψηφιοποίησης / τεκμηρίωσης / ανάρτησης του υλικού. Το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης είναι ένας δημόσιος φορέας που προσφέρει σημαντική βοήθεια και την πρόσφερε στην περίπτωση του Αρχείου Κωνσταντίνου Σημίτη. Εντάσσει αρχεία στα openarchives και τα καθιστά έτσι προσβάσιμα μέσω της ευρωπαϊκής πλατφόρμας Europeana σε ξένους και Ελληνες ερευνητές.

Το αρχείο λοιπόν είναι μνήμη. Αλλά μνήμη που πληροφορεί και βοηθά το σήμερα, την κατανόηση του περιβάλλοντός μας. Μνήμη ασφαλώς επιλεκτική, οπωσδήποτε, όμως, υπενθύμιση. Κάποτε υπόμνηση και άλλοτε απλά, ανάμνηση.