Θεσσαλονίκη, μνήμη και ιστορία μιας πολυεθνικής πόλης

ΑΠΟ ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ     

  http://www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=605540

*Η ιστορική και κοινωνική της ταυτότητα μέσα από τον βίο και την πολιτεία του πλήθους των πρωταγωνιστών της. Η Θεσσαλονίκη, μια πόλη κατ’ εξοχήν του εμπορίου, με ένα από τα σημαντικότερα φυσικά λιμάνια στη Μεσόγειο, κατοικήθηκε από πολλές εθνότητες που άφησαν απτά δείγματα της παρουσίας τους: οικήματα, μνημεία, νεκροταφεία, ναούς και σχολεία

Χρίστος Ζαφείρης

Θεσσαλονίκη, η παρουσία των απόντων.

Η κληρονομιά Ρωμαίων, Μουσουλμάνων, Εβραίων,

Ντονμέδων, Φράγκων, Αρμενίων και Σλάβων

Πρόλογος Ι.Κ. Χασιώτης.

Εκδόσεις Επίκεντρο, 2014,

σελ. 290, τιμή 19 ευρώ

Γράφει ο Αναστάσης Βιστωνίτης

                «Η ανασυγκρότηση της Θεσσαλονίκης αποδείχθηκε ότι ήταν ένα μόνο από τα τεράστια σφάλματά του που όχι μόνον οδήγησαν στον πολιτικό του θάνατο αλλά συνέβαλαν στη διεύρυνση του Εθνικού Σχίσματος - την πόλωση των Ελλήνων σε δύο εχθρικά στρατόπεδα».

                Τα παραπάνω βρίσκονται στη σελίδα 349 του ογκώδους βιβλίου The Balkans 1804-1999. Nationalism, War and the Great Powers (Granta Books, 1999) του ιστορικού και δημοσιογράφου Μίσα Γκλένι, ο οποίος στον αγγλόφωνο Τύπο έτυχε θερμής υποδοχής. Αυτός στον οποίο αναφέρεται είναι ο Ελευθέριος Βενιζέλος, τον οποίο αντιμετωπίζει με εμπάθεια απαράδεκτη για ιστορικό, θεωρώντας τον αποκλειστικά υπεύθυνο του Εθνικού Διχασμού - όχι μόνο εδώ αλλά και όπου αλλού τον αναφέρει, χαρακτηρίζοντάς τον μάλιστα «στενόμυαλο τεχνικό της εξουσίας». Δεν είναι να απορεί λοιπόν κανείς που υποστηρίζει πως από τις χώρες που συμμετείχαν στους Βαλκανικούς Πολέμους η Ελλάδα είχε τις μικρότερες απώλειες και τα μεγαλύτερα κέρδη (σε αντίθεση με τους «ατυχείς» Βουλγάρους). Δεν χρειάζονται «πατριωτικά» γυαλιά για να δει κανείς πόσο στενόμυαλος (επιεικώς) θα πρέπει να είναι ακριβώς εκείνος ο οποίος χαρακτηρίζει «στενόμυαλο τεχνικό της εξουσίας» κάποιον που για να ανασυγκροτήσει τη Θεσσαλονίκη και να της δώσει χαρακτηριστικά πόλης κάλεσε να την ανασχεδιάσει μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 1917 έναν από τους κορυφαίους αρχιτέκτονες-πολεοδόμους του 20ού αιώνα: τον Ερνέστ Εμπράρ.

 

Οι απόντες είναι παρόντες

                Στη δεκαετία του 1990 εξαιτίας του «μακεδονικού» ήταν της μόδας η χώρα μας να δυσφημείται ακόμη και για τα όποια της επιτεύγματα. Και τότε αρχίσαμε να «ξυπνάμε» και αντί για φωνασκίες να αρχίσουμε όχι μόνο να ερευνούμε την ιστορία της Θεσσαλονίκης (αυτό συνέβαινε και κατά το παρελθόν) αλλά και να την παρουσιάζουμε σε ευσύνοπτα εκλαϊκευμένα βιβλία.

                Ένα τέτοιο βιβλίο είναι και το Θεσσαλονίκη. Η παρουσία των απόντων του συγγραφέα και δημοσιογράφου Χρίστου Ζαφείρη.

                Για χρόνια η Θεσσαλονίκη χαρακτηριζόταν πολυεθνική πόλη - και ήταν. Σήμερα δεν είναι πλέον πολυεθνική, όμως αυτό δεν σημαίνει πως ο πολυεθνικός χαρακτήρας του παρελθόντος της δεν συνιστά την ιστορική και κοινωνική της ταυτότητα -  και κατά συνέπεια την ειδική της σημασία για τη χώρα μας και για τα Βαλκάνια. 

*Η παλαιά Θεσσαλονίκη. Αρχείο Tufan Bas

                Ο Ζαφείρης μάς θυμίζει ότι οι απόντες (οι εθνότητες που εξαφανίστηκαν και που την ιστορία τους καταγράφει εν συντομία) είναι παρόντες. Όχι μόνο στη συλλογική μνήμη αλλά και στα τεκμήρια της παρουσίας τους: στα οικήματα, στα μνημεία, στα νεκροταφεία, στους ναούς και στα σχολεία, τα απτά δηλαδή δείγματα της παρουσίας τους. Γι' αυτό και οργάνωσε το υλικό του σε δύο επίπεδα: το πρώτο συνίσταται από τις εθνικές ομάδες, που αποτελούσαν ως τη Μικρασιατική Καταστροφή τον πληθυσμό της πόλης, και το δεύτερο την τοπογραφία της σε σχέση με τις περιοχές όπου ζούσαν οι ομάδες αυτές. Ακόμη, πλούτισε το βιβλίο του με εξαιρετικά ενδιαφέρον φωτογραφικό υλικό.

                Η γενική εντύπωση που επικρατεί είναι πως πριν από την ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στο ελληνικό κράτος τρεις εθνότητες υπήρχαν στην πόλη: οι Εβραίοι, οι Τούρκοι και οι Ελληνες. Στην πραγματικότητα είχαμε περισσότερες εθνότητες. Ηταν και οι Φράγκοι, και οι Αρμένιοι (οι τελευταίοι ανήκαν στους παλαιότερους κατοίκους της Θεσσαλονίκης) και οι Σλάβοι. Μια ιδιαίτερη - και διόλου ευκαταφρόνητη - πληθυσμιακή κατηγορία αποτελούσαν οι Ντονμέδες (εξισλαμισθέντες Εβραίοι), για την οποία ο Ζαφείρης αφιερώνει αρκετές σελίδες. Και αυτό όχι μόνο επειδή ανάμεσά τους συγκαταλέγονται κάποιες από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της οθωμανικής κεντρικής διοίκησης αλλά και γιατί έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στην επανάσταση των Νεοτούρκων.

*Η Θεσσαλονίκη επί τουρκοκρατίας. Αρχείο Tufan Bas

Αδιάσπαστη συνέχεια

                Από το 315 π.Χ. που ο βασιλιάς της Μακεδονίας Κάσσανδρος ίδρυσε τη Θεσσαλονίκη ως σήμερα η ιστορική συνέχεια της πόλης παραμένει αδιάσπαστη. Πρώτα αντικατέστησε, ουσιαστικά, την Πέλλα, πρωτεύουσα της αρχαίας Μακεδονίας. Στους ρωμαϊκούς χρόνους κατέστη έδρα των κτήσεων της αυτοκρατορίας στα Βαλκάνια, ενώ στη βυζαντινή περίοδο ήταν η δεύτερη σε σημασία πόλη μετά την Κωνσταντινούπολη. Τη σημασία αυτή - αν και όχι στον ίδιο βαθμό - τη διατήρησε και κατά την οθωμανική περίοδο, κατά την οποία οι εθνότητες συμβίωναν αναγκαστικά, θα έλεγε κανείς. Όταν οι σεφαραδίτες Εβραίοι διωγμένοι από τον Φερδινάνδο και την Ισαβέλλα της Ισπανίας εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη, η εβραϊκή εθνότητα ήταν η πολυπληθέστερη της πόλης.

                Μπορεί όμως κανείς να φανταστεί πώς μια πόλη κατ' εξοχήν του εμπορίου, με ένα από τα σημαντικότερα φυσικά λιμάνια στη Μεσόγειο, λειτουργούσε όταν υπήρχαν τρεις αργίες: η Κυριακή για τους χριστιανούς, το Σάββατο για τους Εβραίους και η Παρασκευή για τους μουσουλμάνους; Ότι στα τέλη του 19ου αιώνα είχε εκπαιδευτικά ιδρύματα εννέα δογμάτων και δεκατριών εθνοτήτων; Ότι μόνον οι Φραγκολεβαντίνοι της συγκροτούσαν έξι εθνικές κοινότητες: γαλλική, ιταλική, αυστροουγγρική, γερμανική, αγγλική και βελγική;

                Οι Ελληνες ως το 1912 ήταν η τρίτη σε μέγεθος πληθυσμού εθνότητα της πόλης (μετά τους Εβραίους και τους Τούρκους) - και αυτό έδωσε την αφορμή σε κάποιους να ισχυριστούν ότι ουδέποτε η Θεσσαλονίκη υπήρξε «ελληνική» και ότι μετά τους βαλκανικούς πολέμους και την ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος έχασε τη σημασία της. Ο Ζαφείρης όμως, αν και αναφέρεται στην ιστορία και στις δραστηριότητες όλων των εθνοτήτων πλην της ελληνικής, φροντίζει να μας θυμίσει πως και τα 15 μνημεία της πόλης που συγκαταλέγονται στην Παγκόσμια Πολιτιστική Κληρονομιά της UNESCO είναι δημιουργήματα των Ελλήνων και ανήκουν στην ελληνορθόδοξη παράδοση.

                Η πόλη διεκδικήθηκε από τους Βουλγάρους κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους, μολονότι ο βουλγαρικός πληθυσμός της δεν ξεπερνούσε το 6%. Οι Εβραίοι κάτοικοί της ήταν διχασμένοι για το αν θα συντάσσονταν ή όχι με την Ελλάδα. Οι Ντονμέδες μάλιστα, πολλοί από τους οποίους υπήρξαν επιφανή στελέχη της οθωμανικής διοίκησης, ζητούσαν τη διεθνοποίηση και την αυτονόμηση της Θεσσαλονίκης. Γι' αυτό και από το 1912 άρχισαν να παρακμάζουν. Το 1923, με την ανταλλαγή των πληθυσμών, αναγκάστηκαν να φύγουν λόγω θρησκεύματος (όπως προέβλεπε η συνθήκη ανταλλαγής πληθυσμών) στην Τουρκία.

                Όσο κι αν μπορεί να εξηγηθεί ιστορικά η εθνοκεντρική πολιτική την οποία εφάρμοσαν στην πόλη οι ελληνικές κυβερνήσεις, το ελληνικό κράτος αντελήφθη, έστω και αργά, ότι η πολιτιστική, ιστορική και κοινωνική κληρονομιά του πολυεθνικού παρελθόντος της Θεσσαλονίκης είναι ένα σημαντικό κοινωνικό, ιστορικό, ακόμη και οικονομικό κεφάλαιο - εκτός από ουσιαστικό συστατικό της αυτογνωσίας μας. Αν γνωρίζουμε ποιοι πέρασαν και τι συνέβη τον 19ο αιώνα ιδιαίτερα και στις αρχές του 20ού στην πόλη, μπορούμε να καταλάβουμε τι έχουμε να διαχειριστούμε και πώς μπορούμε να το αξιοποιήσουμε.

                Η μετά τον Εμφύλιο περιθωριοποίηση  της Θεσσαλονίκης, που ήταν μια σημαντική ευρωπαϊκή πόλη, υπήρξε επιζήμια όχι μόνο για τη Θεσσαλονίκη αλλά και για τη χώρα μας. Ανάλογα φαινόμενα βέβαια παρατηρήθηκαν και αλλού. Μόνο κατά το σχετικά πρόσφατο παρελθόν τα κράτη άρχισαν να αντιλαμβάνονται ότι η διεθνιστική κληρονομιά είναι σημαντικό συμπλήρωμα του εθνικού τους πλούτου.

                Ας θυμίσω πως εκείνο που δεν αντιλαμβάνονταν οι υπεύθυνοι της ελληνικής Πολιτείας το είχαν καταλάβει οι συγγραφείς της πόλης κατά τον Μεσοπόλεμο, όταν στο έργο τους συνδύαζαν τη βυζαντινή παράδοση με τα διδάγματα του μοντερνισμού και του κεντροευρωπαϊκού εξπρεσιονισμού. Θα αναφέρω ένα μόνο παράδειγμα από τα πολλά: στη Θεσσαλονίκη ο Δημ. Στ. Δήμου πρωτομετέφρασε Κάφκα για το περιοδικό Μακεδονικές Ημέρες από τη δεκαετία ακόμη του 1930.

*Ο Λευκός Πύργος με την παλαιά περιτείχισή του

Ανάκτηση μνήμης

                Ο Ζαφείρης αφιερώνει αρκετές σελίδες στην ισοπέδωση από τις ναζιστικές δυνάμεις Κατοχής του εβραϊκού νεκροταφείου (του μεγαλύτερου στην Ευρώπη), το οποίο υπήρχε εκεί όπου βρίσκεται σήμερα η πανεπιστημιούπολη. Επίσης στην εξόντωση του εβραϊκού πληθυσμού, η οποία δεν έπαιξε σημαντικό ρόλο μόνο στην οικονομική και κοινωνική ζωή της πόλης αλλά και στη δημιουργία της Federation, του ισχυρότερου εργατικού συνδικάτου της εποχής. Αναφέρεται ακόμη στις εφημερίδες και στα περιοδικά που κυκλοφορούσαν σε πολλές γλώσσες, σε μια πόλη που μολονότι δεν ξεπερνούσε τις 300.000 κατοίκους είχε όλα τα χαρακτηριστικά μιας μεγαλούπολης: με κατοίκους που μιλούσαν πολλές γλώσσες και με αρχιτεκτονήματα που και σήμερα τα θαυμάζουμε. Σε μια κοινωνία δηλαδή ζωντανή και ακμάζουσα για πολλά-πολλά χρόνια.

                Παρά τις καταστροφές, τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, τους πολέμους και τις ολέθριες πολεοδομικές και αρχιτεκτονικές επιλογές του Μεταπολέμου, τα κτίσματα και τα μνημεία που απέμειναν στην πόλη αρκούν για να σχηματίσει κανείς, σε συνδυασμό με τις γραπτές πηγές, την εικόνα της Θεσσαλονίκης μέσα στους αιώνες.

                Η αποτύπωση της ιστορίας είναι σε μεγάλο βαθμό και ανάκτηση μνήμης. Μπορεί μεν η ελληνοκεντρική πολιτική να υπήρξε η αιτία αρκετά από τα μνημεία άλλων εθνοτήτων να καταστραφούν στη Θεσσαλονίκη (ο Ζαφείρης το λέει καθαρά), αλλά ο πολυεθνικός της χαρακτήρας δέχθηκε το μεγάλο χτύπημα την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου. Και ωστόσο ως τα τέλη της δεκαετίας του 1970 κάποιες από τις παλιές παραδόσεις διατηρήθηκαν, έστω και σε περιορισμένη κλίμακα. Ως τότε η Θεσσαλονίκη  διέθετε πέντε διεθνή βιβλιοπωλεία όπου έβρισκες σπάνια βιβλία και πρωτοποριακές εκδόσεις, ακόμη και τη διεθνή βιβλιογραφία του Τ.Σ. Ελιοτ, που είχαν εκδώσει οι Faber and Faber. Και ένας μικρός μεν αλλά διόλου ευκαταφρόνητος αριθμός διανοουμένων γνώριζε από πρώτο χέρι τα κινήματα στην τέχνη και στις ανθρωπιστικές επιστήμες τα οποία αναπτύσσονταν στην Ευρώπη.

                Στο έργο των περισσοτέρων πρωταγωνιστεί η πόλη. Γι' αυτό και ο Ν.Γ. Πεντζίκης, ο κατ' εξοχήν μοντερνιστής πεζογράφος μας, έδωσε τον τίτλο Μητέρα Θεσσαλονίκη σε ένα από τα χαρακτηριστικότερα βιβλία του.

                Μαθαίνοντας τη ζωή και την ιστορία εκείνων με τους οποίους συνυπήρξαν οι πρόγονοί μας, άλλοτε αρμονικά και άλλοτε όχι (σε ποιαν άλλη πολυεθνική κοινωνία δεν συνέβη το ίδιο;), μαθαίνουμε ποιοι είμαστε και κυρίως πού θέλουμε να πάμε - και πώς. Βιβλία σαν και αυτό του Χρίστου Ζαφείρη είναι όχι απλώς χρήσιμα αλλά πολύτιμα, καθώς απευθύνονται στον μέσο αναγνώστη χωρίς να στερούνται τις βασικές αρετές που διαθέτουν οι εξειδικευμένες μελέτες.

*Θεσσαλονίκη. Το μέγαρο των Δικαστηρίων επί τουρκοκρατίας

                Ο Ζαφείρης συνδύασε τη δημοσιογραφική του εμπειρία με την επισταμένη έρευνα. Το βιβλίο του είναι «ανεξίθρησκο», με σεβασμό στο υλικό και στα ντοκουμέντα, και με τη φωνή του να ακούγεται διακριτικά μέσα από τον βίο και την πολιτεία του πλήθους των πρωταγωνιστών αυτής της πόλης, που ο ίδιος αγαπά: γι' αυτό που είναι, γι' αυτό που υπήρξε, για όσα έχουν διασωθεί και για όσα δυστυχώς δεν υπάρχουν πια. Δικαίως λοιπόν τον επαινεί στον πρόλογό του ο ομότιμος καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Ι.Κ. Χασιώτης.

                Ιστορικό οδηγό χαρακτηρίζει το βιβλίο του ο Χρίστος Ζαφείρης. Θα έλεγα πως είναι κάτι παραπάνω: μια εξαίρετη περιδιάβαση και στον χώρο και στον χρόνο. Αξίζει τον κόπο να τον ακολουθήσει κανείς στον γοητευτικό και νοσταλγικό του περίπατο. Με τις αναγκαίες στάσεις και τις αντίστοιχες «στοχαστικές προσαρμογές».   

Αναστάσης Βιστωνίτης