Ο θάνατος του στρατηγού Στέφανου Σαράφη

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ http://www.kathimerini.gr/788679/article/epikairothta/ellada/o-8anatos-toy-strathgoy-st-sarafh

*Ορεινή Ευρυτανία, 1944. Ο στρατηγός Στέφανος Σαράφης (δεξιά) και ο Αλέξανδρος Σβώλος (στο κέντρο) αναχωρούν για τη Μέση Ανατολή. Αριστερά ο Πέτρος Ρούσος. (φωτ.: Σπύρος Μελετζής).

Γράφει ο κ. ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΑΚΚΑΣ*

            Στις 31 Μαΐου 1957 νωρίς το μεσημέρι ένα ζευγάρι ηλικιωμένων βγήκε από το σπίτι του στον Άλιμο και κατευθύνθηκε προς την παραλία. Ηταν η ώρα που περνούσε τη λεωφόρο Ποσειδώνος, για να κάνει ένα μπάνιο, καθώς το συνήθιζε. Ενώ τη διέσχιζε, ένα αυτοκίνητο, οδηγούμενο από τον Ιταλοαμερικανό υποσμηνία Μάριο Μουζάλι και ερχόμενο από την αμερικανική βάση του Ελληνικού με ιλιγγιώδη ταχύτητα, τους χτύπησε και τους έριξε αιμόφυρτους στην άσφαλτο.

            Διερχόμενοι οδηγοί τους μετέφεραν σε νοσοκομείο της λεωφόρου Συγγρού, όπου μετά από περίπου μια ώρα ο άντρας υπέκυψε στα τραύματά του. Η γυναίκα του υπέστη ελαφρά εγκεφαλική διάσειση και επέζησε. Ο Μουζάλι παραλήφθηκε από Αμερικανούς αξιωματικούς και μεταφέρθηκε στη βάση του Ελληνικού. Τον Γενάρη του 1958 καταδικάστηκε για ανθρωποκτονία από αμέλεια σε δέκα μήνες φυλάκιση και σε καταβολή 20.000 δραχμών για ψυχική οδύνη.

            Ο νεκρός ήταν ο 67χρονος (γεννημένος στα Τρίκαλα το 1890) στρατηγός Στέφανος Σαράφης, αρχηγός του ΕΛΑΣ και βουλευτής της ΕΔΑ, ενώ η τραυματισμένη γυναίκα του ήταν η αγγλικής καταγωγής αρχαιολόγος Μάριον Πάσκοε. Το βράδυ της ίδιας ημέρας κατά την έναρξη της συνεδριάσεως της Επιτροπής Εξουσιοδοτήσεως της Βουλής ο Ηλίας Ηλιού ως εκπρόσωπος της ΕΔΑ είπε: «Εις ένδειξιν τιμής και σεβασμού προς την μνήμην του εκλιπόντος πατριώτου, στρατιώτου, αγωνιστού, ηγέτου της Εθνικής Αντιστάσεως και μετριοπαθούς πολιτικού Στέφανου Σαράφη η ομάς των βουλευτών της ΕΔΑ θα αποσυρθή της συνεδριάσεως της Επιτροπής». Στη συνέχεια μίλησαν εκπρόσωποι των κομμάτων. Από μέρους της κυβερνήσεως είπε λίγα λόγια ο υπουργός Προεδρίας Κ. Τσάτσος. Ιδιαίτερα επαινετικός ήταν ο προεδρεύων της Επιτροπής Γ. Πλατής. «Διερμηνεύων τα αισθήματα της Επιτροπής», είπε, «εκφράζω την οδύνη μας διά τον αιφνίδιον και αδόκητον θάνατον του Στέφανου Σαράφη, σεμνού μέλους της Βουλής και αγνού πατριώτου. Ενθυμούμεθα όλοι μας με ποίαν σεμνότητα με πόσην προσοχήν, σαφήνειαν και λεπτότητα ο εκλιπών συνάδελφος διαχειρίζετο εν τη Βουλή τα διάφορα θέματα». Εντούτοις, η απόδοση τιμής στον στρατηγό από τη Βουλή ήταν υποβαθμισμένη. Ούτε ο πρόεδρος της κυβερνήσεως ούτε ο πρόεδρος της Βουλής παρέστησαν. Οι ομιλητές αναφέρθηκαν στην πολεμική δράση του Σαράφη από το 1912 ως το 1922, αποφεύγοντας να κάνουν λόγο για τον αγώνα του κατά των κατακτητών στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής. Αργότερα, στις 21 Οκτωβρίου 1957, ο Π. Κανελλόπουλος, μιλώντας στη Βουλή για τον Γ. Καρτάλη, που πέθανε στις 27 Σεπτεμβρίου 1957, αναφέρθηκε και στον Σαράφη, τον οποίο απλά χαρακτήρισε «σεμνόν ως βουλευτήν και γενναίον στρατιώτην κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο».

*Ο Σαράφης με το λευκό κοστούμι, εξόριστος την περίοδο του Εμφυλίου

            Η σορός του Σαράφη εκτέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα στο παρεκκλήσι του Αγίου Ελευθερίου δίπλα στη Μητρόπολη και στις 3 Ιουνίου έγινε η κηδεία του με τη συμμετοχή αρχηγών κομμάτων (Σοφ. Βενιζέλου, Γ. Παπανδρέου κ.ά.), βουλευτών, εκπρόσωπων οργανώσεων της Εθνικής Αντίστασης (ΕΑΜ, ΕΔΕΣ κ.ά.), καλλιτεχνών και πλήθους κόσμου. Όμως δεν αποδόθηκαν στρατιωτικές τιμές στον νεκρό. Αφού ο Σαράφης κατά την Κατοχή συνεργάστηκε με το «προδοτικό» ΚΚΕ και τώρα ήταν βουλευτής της «προδοτικής» ΕΔΑ ήταν κι αυτός προδότης ή τουλάχιστον συνοδοιπόρος του κομμουνισμού. Γι’ αυτόν τον λόγο δεν παρέστη στην κηδεία του κανείς εκπρόσωπος της κυβέρνησης, ούτε των Ανακτόρων, ούτε καν η ηγεσία των ενόπλων δυνάμεων, από τις οποίες προερχόταν. Με τη διχαστική μετεμφυλιακή ατμόσφαιρα να δηλητηριάζει ακόμα την πολιτική και την κοινωνική ζωή του τόπου το «περίεργο» τροχαίο δυστύχημα (πολιτική δολοφονία κατά τη σύζυγο του Σαράφη και την ΕΔΑ) ήταν φυσικό να δημιουργήσει ποικίλες εικασίες για τα πραγματικά αίτιά του και να επαναφέρει στο προσκήνιο της επικαιρότητας, και μάλιστα με τρόπο οξύ, την ετεροδικία των Αμερικανών στην Ελλάδα.

Το ζήτημα της ετεροδικίας

            Μετά το τέλος του εμφυλίου εδραιώθηκε ένα ευρύ πλέγμα αμυντικών και οικονομικών σχέσεων ανάμεσα στην Ελλάδα, στις ΗΠΑ και στο ΝΑΤΟ. Τον Φεβρουάριο του 1952 η Ελλάδα έγινε μέλος της Ατλαντικής Συμμαχίας και τον Οκτώβριο του 1953 υπογράφηκε διμερής συμφωνία για τη χρήση του ελληνικού εδάφους από τις αμερικανικές ένοπλες δυνάμεις. Η κυβέρνηση Παπάγου είχε την πεποίθηση ότι, μέσω μιας μονιμότερης στρατιωτικής παρουσίας των ΗΠΑ, θα εξασφάλιζε πρόσθετη εγγύηση για την ελληνική άμυνα και ασφάλεια και κυρίως την πολυπόθητη αύξηση της αμερικανικής στρατιωτικής βοήθειας. Όμως ουσιαστικά επρόκειτο για μια συμφωνία που θεσμοθετούσε ακόμα περισσότερο και εμπέδωνε την εξάρτηση της Ελλάδας από τον αμερικανικό παράγοντα. Ανάμεσα στα άλλα η συμφωνία προέβλεπε ότι το αμερικανικό προσωπικό και τα μέλη των οικογενειών τους θα είχαν το δικαίωμα της ετεροδικίας, δηλαδή το δικαίωμα της εξαίρεσης της δίωξής τους από τα ελληνικά αστικά και ποινικά δικαστήρια.

*Σαράφης, Σκόμπυ, Ζέρβας, το 1944 στην Αθήνα

Τροποποίηση

            Τα επόμενα χρόνια το καθεστώς της ετεροδικίας επικρίθηκε έντονα από τα κόμματα της αντιπολίτευσης και ιδιαίτερα από την ΕΔΑ και οδήγησε την κυβέρνηση της ΕΡΕ υπό τον Κων. Καραμανλή στην υπογραφή της ελληνοαμερικανικής σύμβασης της 7ης Σεπτεμβρίου 1956, η οποία προέβλεπε ότι οι ελληνικές αρχές μπορούσαν να ασκήσουν την ποινική τους δικαιοδοσία εναντίον μελών των αμερικανικών ενόπλων δυνάμεων στις περιπτώσεις εκείνες που κρίνονταν ως «ιδιαιτέρας σημασίας» (άρθρο 2). Παράλληλα αναγνώριζε ότι αποτελούσε πρωταρχική ευθύνη των αμερικανικών αρχών να ασκούν κατά προτεραιότητα την ποινική τους δικαιοδοσία σε θέματα τάξης και πειθαρχίας. Επίσης το άρθρο 3 όριζε ότι «η φρούρησις του κατηγορουμένου θα τελήται εν Ελλάδι», αλλά «αι αρχαί των Ηνωμένων Πολιτειών θα αναλαμβάνουν την φρούρησίν του μέχρι της περατώσεως της διαδικασίας της δίκης».

            Το απόγευμα της ημέρας του θανάτου του Σαράφη ο υπουργός Εξωτερικών Ευάγγελος Αβέρωφ συναντήθηκε με τον Αμερικανό πρεσβευτή Τζορτζ Άλεν και ζήτησε να αναγνωριστεί, σύμφωνα με τη σύμβαση, η δικαιοδοσία της ελληνικής Δικαιοσύνης στην ποινική δίωξη του Μουζάλι, ώστε να τεθεί στη διάθεση των ελληνικών αρχών. Καθώς η αμερικανική πλευρά εμφανιζόταν διατεθειμένη να συνεργαστεί με την ελληνική κυβέρνηση, προκειμένου να μη διεγείρει αισθήματα αντιαμερικανισμού, ο πρεσβευτής έκανε δεκτό το αίτημα του Έλληνα υπουργού. Έτσι, λίγες ώρες αργότερα, ο αστυνομικός διευθυντής Γεωργίου και ο διοικητής της Γενικής Ασφάλειας Ρακιντζής μετέβησαν στην αμερικανική βάση του Ελληνικού για να μεταφέρουν τον Μουζάλι στη Γενική Ασφάλεια, όπου όμως τέθηκε υπό κράτηση Αμερικανών στρατονόμων, όπως καθόριζε το άρθρο 3 της σύμβασης.

*Αριστερά ο Σαράφης, δεξιά ο Ηλιού, στα έδρανα της Βουλής

Η συζήτηση της νέας συμφωνίας

              Στη Βουλή ο Ηλίας Ηλιού ευχήθηκε «το τραγικόν αυτό συμβάν να δώση την ευκαιρίαν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν και την εθνικήν αντιπροσωπίαν να ρυθμίση επιτέλους και να αποσεισθή από τη χώρα μας το αίσχος της ετεροδικίας». Με ανακοίνωσή της η Διοικούσα Επιτροπή της ΕΔΑ κάλεσε την κυβέρνηση να καταργήσει το «ατιμωτικό καθεστώς της ετεροδικίας», ενώ η εξόριστη ηγεσία του ΚΚΕ με δική της ανακοίνωση επέκρινε «το καθεστώς της εθνικής υποδούλωσης, της ετεροδικίας και των εθνικών εξευτελισμών».

              Στις 6 Ιουνίου 1957 άρχισε στη Νομοθετική Επιτροπή της Βουλής η εσπευσμένη λόγω του θανάτου του Σαράφη συζήτηση για την επικύρωση της σύμβασης περί ετεροδικίας των Αμερικανών. Η αντιπολίτευση αντιτάχθηκε και πάλι στη συμφωνία υποστηρίζοντας ότι δημιουργείται δυσμενέστερο δίκαιο από αυτό που ισχύει για τα άλλα κράτη- μέλη του ΝΑΤΟ (Γ. Παπανδρέου) και ότι η ετεροδικία είναι αποτέλεσμα της έλλειψης ανεξαρτησίας της χώρας και της απόλυτης εξάρτησής της από τις ΗΠΑ (Ηλ. Ηλιού). Βουλευτές της αντιπολίτευσης χαρακτήρισαν το καθεστώς της ετεροδικίας ως δουλοπρεπές, «καθεστώς υποτέλειας και διομολογήσεων», που θίγει την τιμή και αξιοπρέπεια του ελληνικού λαού, και επικέντρωσαν την κριτική τους στα άρθρα 2 και 3 της σύμβασης (για περιπτώσεις «ιδιαιτέρας σημασίας» και για τη φρούρηση του κατηγορουμένου). Οι εκπρόσωποι του Κόμματος των Φιλελευθέρων ζήτησαν να υπαχθεί η Ελλάδα στη σύμβαση του Λονδίνου του 1951, που ίσχυε για όλα τα κράτη- μέλη του ΝΑΤΟ, ενώ η ΕΔΑ και το Δημοκρατικό Κόμμα του Στυλ. Αλαμανή κατέθεσαν τροπολογία ζητώντας την κατάργηση όλων των διατάξεων περί ετεροδικίας, συμπεριλαμβανομένης και της σύμβασης του Λονδίνου. Η κυβέρνηση αντέτεινε ότι η σύμβαση της 7ης Σεπτεμβρίου αποτελούσε σημαντικό βήμα προόδου σε σχέση με το έως τότε ισχύον καθεστώς ετεροδικίας, για την ισχύ του οποίου προσπάθησε να επιρρίψει την ευθύνη στις προηγούμενες κυβερνήσεις. Τελικά, την επομένη, η σύμβαση επικυρώθηκε από την Επιτροπή με 33 ψήφους υπέρ και 26 κατά. Παρ’ όλα αυτά, το καθεστώς της ετεροδικίας συνέχισε να ισχύει και το αμερικανικό προσωπικό να απολαμβάνει ιδιαίτερα προνόμια στον ελληνικό χώρο.

* Ο κ. Γιάννης Σακκάς είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου.