Η Αριστερά στο πολιτικό προσκήνιο

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ https://www.kathimerini.gr/1072434/gallery/epikairothta/politikh/h-aristera-sto-politiko-proskhnio

*Ο γ.γ. του ΚΚΕ εσωτερικού Μπάμπης Δρακόπουλος.

Του κ. ΓΙΑΝΝΗ ΒΟΥΛΓΑΡΗ*

«Βγαίνοντας από τη φυλακή βρέθηκα σ’ έναν κόσμο όπου είχαν αλλάξει τα πάντα». Με αυτά τα λόγια ο Λεωνίδας Τζεφρώνης, κομμουνιστής της γενιάς της Εθνικής Αντίστασης, θυμάται την εντύπωσή του, όταν βγήκε από τη φυλακή του Κορυδαλλού λίγες μέρες μετά τη μεταπολίτευση της 24ης Ιουλίου 1974.

Η αποφυλάκισή του είχε καθυστερήσει μερικές μέρες γιατί είχε καταδικαστεί με τον Α.Ν. 375 περί κατασκοπείας, με τον οποίο παραπέμπονταν τα ηγετικά στελέχη του ΚΚΕ που έμπαιναν παράνομα στην Ελλάδα από τις χώρες του ανατολικού μπλοκ. Αντιθέτως, όσοι και όσες είχαν καταδικαστεί με τον εμφυλιοπολεμικό Α.Ν. 509 βάσει του οποίου είχαν κηρυχθεί παράνομα το ΚΚΕ και «οι παραφυάδες του», είχαν απελευθερωθεί αμέσως, καθώς η πρώτη πράξη της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας υπό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή ήταν η αμνήστευση όλων των πολιτικών αδικημάτων. Ο Λεωνίδας Τζεφρώνης έμεινε, λοιπόν, ώς τις 14 Αυγούστου στον Κορυδαλλό, αλλά όπως του διαμήνυσε ο διευθυντής των φυλακών ήταν πλέον «φιλοξενούμενος». Αυτή η απλή μετονομασία συμπύκνωνε την αλλαγή μιας ολόκληρης εποχής.

Καθοριστική η τομή της μεταπολίτευσης

Ο χώρος της Αριστεράς συνιστά ένα καλό παρατηρητήριο για να κατανοήσουμε το μέγεθος της αλλαγής που επήλθε με την πτώση της δικτατορίας. Ομόθυμα σχεδόν αναγνωρίζεται πλέον ότι η μεταπολίτευση αποτέλεσε μια βαθιά πολιτειακή, θεσμική, πολιτική και ιδεολογική τομή που ξεχώρισε καθαρά το «πριν» και το «μετά» στη σύγχρονη Ιστορία μας. Συγκρινόμενη μάλιστα με τις ανάλογες «μεταβάσεις από τη δικτατορία στη δημοκρατία» της Ισπανίας και της Πορτογαλίας, η ελληνική διακρίθηκε για τον «βελούδινο» χαρακτήρα της, την ταχύτητα της «εκκαθάρισης» του δικτατορικού παρελθόντος και τη δεξιοτεχνική πολιτική διαχείριση των κρίσιμων διλημμάτων που ανακύπτουν σε τέτοιες έκτακτες και ασταθείς συνθήκες. Ποιο ήταν όμως το ιστορικό βάθος αυτής της τομής; Πόσο μακριά στο παρελθόν πήγαιναν οι καταστάσεις τις οποίες ανέτρεψε η μεταπολίτευση του 1974;

Το μεγαλύτερο μέρος των μέτρων που ελήφθησαν από την κυβέρνηση της Εθνικής Ενότητας πήγαινε σε βάθος επταετίας, όσο η ζωή της δικτατορίας. Αφορούσε την αποκατάσταση των δημοκρατικών ελευθεριών και την «αποχουντοποίηση» του δημόσιου βίου και των θεσμών. Δύο όμως μείζονες αλλαγές ξεχώρισαν γιατί πήγαιναν πολύ μακρύτερα στο παρελθόν. Η μία ήταν το Πολιτειακό. Λύθηκε με το Δημοψήφισμα της 8ης Δεκεμβρίου του 1974 που κατήργησε τη βασιλεία, δίνοντας τέλος σε ένα πρόβλημα που δίχασε την Ελλάδα σε όλον τον «σύντομο 20ό αιώνα». Η δεύτερη αφορούσε την κομμουνιστική Αριστερά. Η κατάργηση του Α.Ν. 509 στις 23 Σεπτεμβρίου 1974 και η συνακόλουθη νομιμοποίηση του ΚΚΕ έβαλε τέλος σε ένα πολιτικό πρόβλημα που βάραινε στην εθνική ζωή από τον εμφύλιο και έπειτα. 

*Το πρώτο φεστιβάλ ΚΝΕ - Οδηγητή, νεολαίας του ΚΚΕ, έλαβε χώρα στις 19-21 Σεπτεμβρίου 1975 στου Ζωγράφου.

Στην πραγματικότητα, τα κόμματα και οι ηγεσίες της κομμουνιστικής Αριστεράς δεν περίμεναν την κατάργηση του νόμου για να εμφανιστούν. Την επαύριον σχεδόν της 24ης Ιουλίου είχαν βγει από την παρανομία, κινητοποιούνταν και οργανώνονταν στο φως της μέρας, εξέδιδαν τις εφημερίδες τους – την «Αυγή» και τη «Νέα Ελλάδα» που λίγο αργότερα θα την αντικαθιστούσε ο «Ριζοσπάστης». Το γεγονός δείχνει πόσο καταλυτική και ορμητική ήταν η δημοκρατική δυναμική που εκλύθηκε με την πτώση της χούντας. Όσοι τότε υποτίμησαν τη σημασία της μεταπολίτευσης χαρακτηρίζοντάς την «αλλαγή ΝΑΤΟϊκής φρουράς» ή κάτι παρόμοιο θα αναθεωρήσουν αργότερα την εκτίμησή τους. Σε κάθε περίπτωση, η νομιμοποίηση της κομμουνιστικής Αριστεράς πιστοποιούσε αφενός τη συμβολή της στην αντίσταση κατά της δικτατορίας, αφετέρου τη νέα εποχή της ελληνικής κοινωνίας.

Συγκρότηση δύο κομμουνιστικών κομμάτων

Οι κομμουνιστές εμφανίστηκαν στον στίβο της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας διχασμένοι σε δύο βασικά κόμματα, το ΚΚΕ και το ΚΚΕ Εσωτερικού, γεννήματα της διάσπασης που είχε συντελεστεί τον Φεβρουάριο του 1968. Δίπλα τους είχε ανασυσταθεί η ΕΔΑ που λειτούργησε περισσότερο ως κόμμα του Ηλία Ηλιού, του σημαντικότερου ασφαλώς παράγοντα της μετεμφυλιακής Αριστεράς. Το σκηνικό συμπληρωνόταν από το πλήθος των μικρότερων οργανώσεων της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς. Η όλη εικόνα αποτύπωνε στο εθνικό πλαίσιο τις αντιπαραθέσεις που είχαν εκδηλωθεί στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα. Το ΚΚΕ αντιπροσώπευε τον «ορθόδοξο» σοβιετικό κομμουνισμό, ενώ το ΚΚΕ Εσωτερικού (και η ΕΔΑ) τον ευρωκομμουνισμό, ο οποίος με πυρήνα τα Κ.Κ. της Ιταλίας, της Ισπανίας και της Γαλλίας είχε αποκτήσει διεθνή ακτινοβολία. Οι διαφορές λοιπόν των δύο ελληνικών Κ.Κ. ήταν στρατηγικού και ιδεολογικού χαρακτήρα. Στο επίκεντρο είχαν τη σχέση δημοκρατίας και σοσιαλισμού. Το ΚΚΕ υποστήριζε το μαρξιστικό-λενινιστικό δόγμα της «δικτατορίας του προλεταριάτου» και αναγνώριζε την πρωτοκαθεδρία του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης, ενώ το ΚΚΕ Εσωτερικού υποστήριζε τον «δημοκρατικό δρόμο στον σοσιαλισμό» και την εθνική αυτονομία των Κ.Κ.

Οι διαφορές όμως των δύο Κ.Κ. εκδηλώθηκαν και στην εσωτερική πολιτική, αρχίζοντας από την εκτίμηση της ίδιας της μεταπολίτευσης. Το ΚΚΕ στοιχήθηκε αρχικά στη γραμμή της υποτίμησης της αλλαγής. Άλλωστε λίγους μήνες πριν, τον Δεκέμβριο του 1973, το 9ο Συνέδριο είχε δώσει μια πιο αριστερόστροφη κατεύθυνση στην πολιτική του και αντιμετώπιζε τον αντιδικτατορικό αγώνα ως έκφανση του ευρύτερου στόχου της «αντιμπεριαλιστικής-αντιμονοπωλιακής αλλαγής». Η δυναμική και η ταχύτητα όμως της αρχικής μεταπολίτευσης επέβαλε τη δική της πραγματικότητα και ο λόγος του ΚΚΕ θα προσαρμοστεί αναβαθμίζοντας τον στόχο του «εκδημοκρατισμού». Γρήγορα εξάλλου φάνηκε ότι κεντρική επιδίωξη του ΚΚΕ ήταν να μονοπωλήσει τον κομμουνιστικό χώρο. Με το σλόγκαν «ένα είν’ το κόμμα» θα επιδοθεί σε μια εντυπωσιακή οργανωτική δραστηριότητα και σε οξεία επιθετική πολιτική κατά της «αναθεωρητικής ομάδας».

*Ο πρόεδρος της ΕΔΑ Ηλίας Ηλιού ψηφίζει στις εκλογές του 1974.

Αυτή ήταν το ΚΚΕ Εσωτερικού το οποίο κινήθηκε σε άλλη λογική. Αναγνώρισε την ιστορική τομή που επήλθε με την πτώση της δικτατορίας, διαφοροποιήθηκε πλήρως από τις απόψεις ότι επρόκειτο για «αλλαγή νατοϊκής φρουράς» και υποστήριξε με πάθος την προοπτική του γενικού εκδημοκρατισμού της χώρας. Γρήγορα εξάλλου συνέδεσε αυτή την προοπτική με την ένταξη της Ελλάδας στους ευρωπαϊκούς θεσμούς, συμβάλλοντας μακροπρόθεσμα στην καλλιέργεια ενός «αριστερού ευρωπαϊσμού», σε αντιπαράθεση τότε με το ΚΚΕ και το ΠΑΣΟΚ. Στην ουσία, το ΚΚΕ Εσωτερικού πρότεινε μια αντιπολωτική πολιτική κουλτούρα, όπου ο κομματικός ανταγωνισμός θα συνυπήρχε με τη συναίνεση στα βασικά. Ήταν μια επιλογή πλησιέστερη στο «ήπιο κλίμα» που διατύπωνε ο Καραμανλής, παρά στην πολωτική ρητορεία που τα επόμενα χρόνια επικράτησε στην εθνική πολιτική ζωή.

Η πρόσκαιρη Ενωμένη Αριστερά και οι νέοι συσχετισμοί

Όπως ξέρουμε, το ΚΚΕ επικράτησε του ΚΚΕ Εσωτερικού στον ενδοκομμουνιστικό εμφύλιο. Όμως, στους πρώτους μήνες της μεταπολίτευσης οι συσχετισμοί μεταξύ των δύο Κ.Κ. δεν ήταν ακόμα καταγεγραμμένοι και έτσι οι ηγεσίες τους προτίμησαν την ενιαία κάθοδο στις εκλογές της 17ης Νοεμβρίου 1974 με το πρόσκαιρο σχήμα της Ενωμένης Αριστεράς. Έλαβε 9,47%, εξέλεξε οκτώ βουλευτές, εκ των οποίων οι πέντε ήταν του ΚΚΕ, οι δύο του ΚΚΕ Εσωτερικού, συν ο Ηλίας Ηλιού της ΕΔΑ. Η συνολική δύναμη της κομμουνιστικής Αριστεράς υπολειπόταν της προδικτατορικής δύναμης της ΕΔΑ. Το ενδιαφέρον όμως ήταν ότι φάνηκε ο συσχετισμός δύναμης μεταξύ των δύο Κ.Κ. Η εκλογική υπεροχή του ΚΚΕ θα επιβεβαιωθεί και τα επόμενα χρόνια, αλλά το ΚΚΕ Εσωτερικού θα παραμείνει ζωντανό στην πολιτική σκηνή. Στην ουσία το ΚΚΕ εξέφρασε την παραδοσιακή κομμουνιστική ταυτότητα καρπούμενο και τη φιλορωσική διάθεση της κοινής γνώμης, ενώ το ΚΚΕ Εσωτερικού θα βρει τη δική του εκλογική βάση, περισσότερο ισχυρή στα μορφωμένα στρώματα και στη νεολαία, γεγονός που του εξασφάλισε μια ιδεολογικοπολιτική επιρροή πολύ ευρύτερη της εκλογικής του δύναμης. 

*Η πρώτη πανελλαδική συνδιάσκεψη του Ρήγα Φεραίου, νεολαίας του ΚΚΕ εσ., τον Μάιο του 1976.

Σε λίγο καιρό όμως, θα αποδειχθεί ότι η μοίρα των δύο Κ.Κ. θα καθοριζόταν περισσότερο από έναν εξωτερικό παράγοντα. Το όνομά του ήταν ΠΑΣΟΚ. Ένα μικρό προάγγελμα υπήρξε και στη βραχεία περίοδο που εδώ μας απασχολεί. Στις 7 Νοεμβρίου 1974 έγιναν οι πρώτες φοιτητικές εκλογές – τότε ήταν κανονικές εκλογές. Η ισχυρή και σχεδόν ισοδύναμη καταγραφή των δύο αριστερών φοιτητικών παρατάξεις που πρόσκειντο στην ΚΝΕ (ΚΚΕ) και στον Ρήγα Φεραίο (ΚΚΕ Εσωτερικού) ήταν αναμενόμενη, καθώς είχαν πρωτοστατήσει στο αντιδικτατορικό κίνημα. Ο αιφνιδιασμός ήρθε από τα υψηλά ποσοστά της ΠΑΣΠ, δεδομένου ότι η παράταξη του νεοσύστατου ΠΑΣΟΚ δεν είχε αισθητή παρουσία στις αντιδικτατορικές φοιτητικές κινητοποιήσεις πέρα από τη γενναία δράση ολιγάριθμων στελεχών. 

*Η μοίρα των δύο Κ.Κ. καθορίστηκε περισσότερο από έναν εξωτερικό παράγοντα: το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου.

Αυτό το πρώτο μήνυμα επαληθεύτηκε περίτρανα στα επόμενα χρόνια και αποτέλεσε τη σημαντικότερη αλλαγή στον χώρο της ελληνικής Αριστεράς κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο. Ως τότε, ο κομμουνισμός είχε μονοπωλήσει τον χώρο και την έννοια Αριστερά καθώς η σοσιαλδημοκρατία στην Ελλάδα ήταν ανύπαρκτη. Τώρα παρουσιάστηκε ένα νέο κόμμα που επαγγελλόταν τον σοσιαλισμό και διεκδικούσε – επιτυχώς όπως θα φανεί – ένα μεγάλο ποσοστό της κομμουνιστικής ψήφου. Αλλά αυτή είναι μια ιστορία που θα γραφτεί λίγα χρόνια αργότερα, στις εκλογές του 1977 και κυρίως του 1981. Στην πραγματικότητα, περίπου το ίδιο φαινόμενο παρουσιάστηκε σε όλες τις χώρες της Νότιας Ευρώπης. Τα σοσιαλιστικά κόμματα, όποια γραμμή ή φυσιογνωμία και αν είχαν, εξέφρασαν πολιτικά τις κοινωνικές δυνάμεις που αναδύθηκαν από το εκπληκτικό μεταπολεμικό αναπτυξιακό κύμα, έγιναν μεγάλα πολυσυλλεκτικά κυβερνητικά κόμματα, αφήνοντας πίσω τους τα αντίστοιχα Κ.Κ. Όποια επίσης γραμμή ή φυσιογνωμία και αν είχαν αυτά τα τελευταία. Κατά τούτο, η Ελλάδα ακολούθησε τη γενική τάση.

* Ο κ. Γιάννης Βούλγαρης είναι ομότιμος καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου.