Βιλαέτια, σαντζάκια και καζάδες… Τι σημαίνουν αυτοί οι όροι;

*1856. Ο σουλτάνος Αβδούλ Μετζήτ

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

                Όσοι μελετούν την Ιστορία και κυρίως την Ιστορία της Μικράς Ασίας, του Πόντου της Θράκης και γενικότερα των λεγόμενων Νέων Χωρών, συχνά συναντούν στις πηγές αμετάφραστους όρους της Οθωμανικής διοίκησης (πλην στρατεύματος) που για τους νεώτερους είναι άγνωστοι και τους αναγκάζουν να προστρέχουν σε λεξικά.

Οι Τούρκοι μετά την εξάπλωσή τους στη Μικρά Ασία και στην Ευρώπη και την επικράτησή τους, δημιούργησαν την Οθωμανική αυτοκρατορία, η οποία αν και αρχικά κραταιή και πανίσχυρη, άρχισε από τα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα, να υφίσταται σοβαρές στρατιωτικές ήττες, γεγονός που τους οδήγησε και υπό την πίεση των Μεγάλων Δυτικών Δυνάμεων, να ξεκινήσουν μια ολοκληρωμένη διαδικασία μεταρρύθμισης και εκσυγχρονισμού. Έτσι, κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, το οθωμανικό κράτος έγινε πολύ πιο ισχυρό και οργανωμένο, παρά τις περαιτέρω εδαφικές απώλειες που υπέστη και την συρρίκνωση ειδικά στη Χερσόνησο του Αίμου.

Στην Τουρκία του 19^ου αιώνα, μια λέξη συνδέθηκε στενά με τις προσπάθειες εκσυγχρονισμού της χώρας. Είναι η λέξη Τανζιμάτ και αναφέρεται σε μια σειρά από μεταρρυθμίσεις και εκσυγχρονιστικές απόπειρες, με στόχο την αναδιοργάνωσή της σε επίπεδο διοίκησης, οικονομίας και σχέσεών της με τους υπηκόους της.
   

          Οι προσπάθειες αυτές εξελίχθηκαν χρονικά στο διάστημα 1839-1876. Η λέξη Τανζιμάτ, στην τουρκική γλώσσα σημαίνει αναδιοργάνωση, ενώ για τους δυτικούς, ερμηνεύτηκε ως εκσυγχρονισμός. Τα Τανζιμάτ στο διάστημα αυτό, υπήρξαν η ελπίδα των υπόδουλων λαών, αν και δεν απέδωσαν τα αναμενόμενα.

*Ο σουλτάνος Σελήμ Γ'

Σουλτάνοι που συνέδεσαν το όνομά τους  με τις μεγάλες εκείνες μεταρρυθμίσεις των Τανζιμάτ θεωρούνται οι Σελήμ Γ΄, Μουσταφά Δ΄, ο Μέγας Βεζίρης Μουσταφά Ρεσήτ πασάς, επίσης ο Αμπντούλ Μετζίτ Α΄ κ.λπ. Βασικά διατάγματα (φιρμάνια) των Τανζιμάτ ήταν το Αυτοκρατορικό Διάταγμα του Ροδώνα (Γκιουλχανέ Χατ-ι Σερίφ του 1839, και το Διάταγμα της Εμπέδωσης των Μεταρρυθμίσεων (Ισλαχάτ Φερμανί ή Χαττ-ι-Χουμαγιούν) του 1856. Τα διατάγματα αυτά θεωρούνται πολύ βασικά στην ιστορία των Τανζιμάτ, καθώς  επέφεραν σημαντικές αλλαγές, καθοριστικές για την πορεία της Αυτοκρατορίας.

          Διάφοροι μελετητές έχουν υποστηρίξει ότι οι μεταρρυθμίσεις αυτές επιβλήθηκαν από τις Δυτικές Δυνάμεις, κυρίως την Αγγλία και τη Γαλλία.  Από τις σημαντικότερες τομές των Τανζιμάτ στο πολιτικό πεδίο ήταν η δημιουργία αντιπροσωπευτικών θεσμών στη διοίκηση. 

*Εικόνα τς σουλτανικής Τουρκίας

Από σουλτάνου άρχεσθαι…

Η κεφαλή της πυραμίδας της Οθωμανικής διοίκησης παρέμεινε πάντοτε ο σουλτάνος, που ήταν επίσης απόλυτος μονάρχης και αρχηγός στο στρατό. Ο σουλτάνος, όπως πίστευαν οι υπήκοοί του, ήταν «η σκιά του Θεού επί της γης». Η κεντρική διοίκηση βρίσκονταν στην Κωνσταντινούπολη, και ειδικά στο παλάτι του σουλτάνου. Εκεί συνεδρίαζε το λεγόμενο Αυτοκρατορικό ή Μεγάλο Διβάνιο, που αποτελούσε το ανώτατο διοικητικό και δικαστικό όργανο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η κεντρική διοίκηση πολύ ασκούσε κυβερνητική εξουσία συχνά μας είναι γνωστή και με την ονομασία Υψηλή Πύλη.

Οι μεταρρυθμίσεις πολύ συχνά συναντούσαν την έντονη αντίδραση του παλαιού κατεστημένου κυρίως στις τοπικές κοινωνίες, αφού από την εποχή του Σελήμ Γ΄, είχαν ως στόχο την περιστολή της δύναμης, που είχαν αποκτήσει οι τοπικοί πασάδες, αγιάνηδες (οι αγιάνηδες ήταν μέλη της τοπικής αριστοκρατίας, γαιοκτήμονες ή σπαχήδες, οι οποίοι, είχαν καταφέρει να αυξήσουν σημαντικά τον προσωπικό τους πλούτο) και ντερεμπεήδες (τοπάρχες διορισμένοι από την Υψηλή Πύλη σε κάποια επαρχία, οι οποίοι με την πάροδο τού χρόνου έγινε ημιανεξάρτητοι). Άμεση αντίδραση στις μεταρρυθμίσεις σημειώθηκε κυρίως από τους φεουδάρχες, τους στρατιωτικούς και τις ιερατικές τάξεις. Είναι βέβαιο, πως στο εσωτερικό της χώρας, οι μεταρρυθμίσεις δεν έγιναν ασμένως ευπρόσδεκτες, από όσους εκπροσωπούσαν τις τοπικές εξουσίες και ως ομάδες, συναπαρτίζονταν από τα φανατικότερα, οπισθοδρομικότερα και ιδιοτελέστατα στοιχεία των μικρών κοινωνιών. Πασάδες, μπέηδες, αγάδες, ουλεμάδες κλπ. Αυτό ήταν το γενικότερο κλίμα στην Τουρκία του 19^ου αιώνα.

*Το βιλαέτι της Αδριανούπολης 

Ερευνώντας τις λέξεις…

Ο νόμος περί Bιλαετίων, άρχισε να εφαρμόζεται το 1864 και ήταν σημαντική τομή στην δημόσια διοίκηση της Τουρκίας.

Βιλαέτι λοιπόν, όπως συχνά το συναντάμε ακόμα και σε ελληνικά δημοτικά τραγούδια, ήταν ο νομός («Και στα πέντε βιλαέτια, φάτε πιέτε μωρ’ αδέρφια…»). Οι Οθωμανοί τον διαιρούσαν συνήθως σε επτά επαρχίες, που ονομάζονταν σαντζάκια. Κάθε σαντζάκι το υποδιαιρούσαν σε πολλές μικρότερες περιοχές τους λεγόμενους καζάδες.

                Κάθε καζάς είχε δύο δήμους.

                Τα μικρά χωριά, που δεν μπορούσαν να σχηματίσουν καζάδες, τα προσαρτούσαν στον πλησιέστερο καζά και τα ονόμαζαν ναχιέ.

                Σε κάθε βιλαέτι τοποθετούσαν ένα βαλή, δηλαδή ένα νομάρχη. Στα σαντζάκια ο επικεφαλής είχε τον τίτλο του καϊμακάμη, δηλαδή του έπαρχου.  

                Τον καζά διοικούσε ο μουδίρης. Σε κάθε ένα δήμο από τους δύο που είχε κάθε καζάς, η κοινότητα διόρισε δύο μουχτάρηδες, με πλήρεις αρμοδιότητες και επιπλέον αρμοδιότητες να αποδίδουν δικαιοσύνη, να διαχειρίζονται τα οικονομικά και ασκούν πολιτική.

                Τους βαλήδες, τους καϊμακάμηδες και τους μουδίρηδες,  διόριζε ο σουλτάνος και ήταν όργανα της κεντρικής διοίκησης. Οι μουχτάρηδες εκλέγονταν από τους ομόθρησκους τους. Οι εκλογείς έπρεπε να έχουν οθωμανική υπηκοότητα και να πληρώνουν άμεσο φόρο 50 γροσίων. Οι υποψήφιοι έπρεπε να έχουν συμπληρώσει το 30^ο έτος της ηλικίας τους και να πληρώνουν φόρο 100 γροσίων.

                Η γενική διοίκηση του βιλαετίου ανήκε στο βαλή, που είχε υπό τις διαταγές του ένα μουχασεβεζή (διευθυντή οικονομικών), ένα μαχτουπτζή (διευθυντή αλληλογραφίας) καθώς και ένα διευθυντή των δημοσίων έργων, ένα διευθυντή γεωργίας και εμπορίου και ένα διευθυντή δικαιοσύνης. Αυτοί οι διευθυντές αποτελούσαν το διοικητικό συμβούλιο, το οποίο εξέταζε   όλα τα ζητήματα που ενδιέφεραν το βιλαέτι. Στο συμβούλιο αυτό τους κατοίκους αντιπροσώπευαν έξι μέλη, από τα οποία τα τρία ήταν μουσουλμάνοι και τα άλλα τρία χριστιανοί. Η προεδρία δικαιωματικά ανήκε στο βαλή και σε περίπτωση απουσίας του προέδρευε ένας διευθυντής που είχε ορίσει ο βαλής.

                Υπήρχε επίσης ένα επιπλέον συμβούλιο με 28 μέλη (τα μισά μουσουλμάνοι και τα άλλα μισά χριστιανοί) που εξέταζε γενικά θέματα.

                Στα σαντζάκια οι καϊμακάμηδες εξασκούσαν ανάλογη εξουσία με τους βαλήδες.

                Στους καζάδες ο μουδίρης εκτελούσε τις εντολές που έρχονταν από το σαντζάκι ή από το βιλαέτι και διοικούσε και αυτός με το δικό συμβούλιο, που αποτελούνταν από τον καδή (δικαστή) τους αρχηγούς των μη οθωμανικών κοινοτήτων και τεσσάρων μελών (δύο μουσουλμάνοι και δύο χριστιανοί). Οι καδήδες ήταν μουσουλμάνοι δικαστές, που εφάρμοζαν το ισλαμικό δίκαιο και τα σουλτανικά διατάγματα, ουσιαστικά δηλαδή εφάρμοζαν την γνωστή «σαρία».

                Οι μουχτάρηδες διοικούσαν τις διάφορες θρησκευτικές κοινότητες του δήμου. Τα γενικά προβλήματα υποβάλλονταν στο συμβούλιο των γερόντων, ο αριθμός των οποίων δεν μπορούσε να υπερβαίνει τους 12 ούτε να είναι αυτοί λιγότεροι των 3. Στο συμβούλιο αυτό συμμετείχαν δικαιωματικά οι ιμάμηδες και οι λοιποί θρησκευτικοί αρχηγοί της περιοχής.

                Γενικό καθήκον όλων των συμβουλίων των βιλαετίων και των σαντζακίων, ήταν και η επιβολή φόρων.   

                Στις πρωτεύουσες των βιλαετίων και των σαντζακίων υπήρχαν δικαστήρια για τις ποινικές, αστικές και εμπορικές υποθέσεις.

                Ο αρχιδικαστής του βιλαετίου, κάτι σαν σημερινός γενικός εισαγγελέας, λογοδοτούσε στην θρησκευτικό ηγέτη των μουσουλμάνων τον Σεΐχ-Ουλ-Ισλάμη. Ο Σεΐχ-Ουλ- Ισλάμης διορίζονταν από τον Σουλτάνο. Η ανώτερη κρατική ευθύνη του ήταν η έκδοση γνωμοδότησης περί του αν μια αμφιλεγόμενη πράξη ή πρόθεση του Σουλτάνου, ήταν σύμφωνη ή μη με το Κοράνι.

                Στις δημοτικές εκλογές ίσχυε η καθολική ψηφοφορία.

                Πάντως παρά τις μεταρρυθμίσεις των Τανζιμάτ, η Τουρκία δεν απόκτησε ποτέ πραγματικές δημοκρατικές αντιλήψεις, παραμένοντας κράτος αυταρχικό.

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης