Η θλιβερή εκκένωση της Ανατολικής Θράκης, το 1922

*Η αίθουσα κατάμεστη...

Η Νέα Ορεστιάδα, μου έδωσε την Κυριακή 11 Νοεμβρίου 2018, μεγάλη χαρά, χάρη στην ευγενική πρόσκληση του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου της πόλης, να μιλήσω σε ειδική εκδήλωση με θέμα: «Η δραματική εκκένωση της Ανατολικής Θράκης το 1922- Μια αφήγηση, ένας λυγμός, μια διεθνής ατιμία» υπό την αιγίδα του Δήμου.

Η αίθουσα του Δημοτικού Πολιτιστικού Πολυκέντρου ήταν κατάμεστη, ενώ υπήρχαν και όρθιοι. Παρέστησαν μεταξύ άλλων, ο Μητροπολίτης Διδυμοτείχου, Ορεστιάδος και Σουφλίου κ.κ. Δαμασκηνός, οι βουλευτές Δημήτρης Ρίζος (ΣΥΡΙΖΑ) και Αναστάσιος Δημοσχάκης (ΝΔ) ο πρώην υφυπουργός Παιδείας Αλέξανδρος Δερμεντζόπουλος, ο δήμαρχος Διδυμοτείχου Παρασκευάς Πατσουρίδης, ο αντιδήμαρχος Ορεστιάδας Χρήστος Ορμανλίδης, πρώην δήμαρχοι της πόλης, εκπρόσωποι της Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, των στρατιωτικών αρχών και άλλοι επίσημοι.

Με την ευκαιρία αυτής της ομιλίας, παρέδωσα στον πρόεδρο του Μουσείου κ. Πασχάλη Μαυρίδη μια σπάνια καρτ ποστάλ της Αδριανούπολης, της Πρωτοχρονιάς του 1908 με ιδιόγραφες ευχές από τον τότε υπολοχαγό Στυλιανό Γονατά, που δρούσε με το ψευδώνυμο Στέργιος Γρηγορίου, οργανώνοντας τον υπόδουλο Ελληνισμό της Θράκης, μαζί με άλλους αξιωματικούς.

Κατά τη διάρκεια της ομιλίας υπήρξε χαρακτηριστική διάχυτη συγκίνηση… Άλλωστε στο ακροατήριο υπήρχαν πολλοί απόγονοι προσφύγων της Ανατολικής Θράκης,που έχουν μεγαλώσει με τις αφηγήσεις των δικών τους ανθρώπων, που έζησαν αυτό το δράμα του 1922.

Ακούσθηκαν επίσης τραγούδια από τα  μέλη της Ενόργανης Θρακικής Χορωδίας του Μουσείου.

Η ομιλία μου συνοδεύτηκε από προβολή ψηφιακών εικόνων, σχετικών με το θέμα.

(Οι φωτογραφίες της εκδήλωσης που ακολουθούν, είναι των Γρηγόρη Αζορίδη και Σταύρου Παπαθανάκη).

                                                 *Μια αφήγηση, ένας λυγμός, 

μια διεθνήςατιμία.  

*Ομιλία του Παντελή Στεφ. Αθανασιάδη

στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο 

της Νέας Ορεστιάδας.

Καλησπέρα σας

                Όταν κοιτάζουμε πέρα από τον ποταμό Έβρο, το βλέμμα μας ταξιδεύει σε μια αλησμόνητη πατρίδα. Την ελληνική Ανατολική Θράκη, από την οποία τα διεθνή συμφέροντα το 1922, ξερίζωσαν τον ελληνισμό με τις πανάρχαιες ρίζες. Η βίαιη εκκένωση της Ανατολικής Θράκης, που με σημερινούς όρους θα την χαρακτηρίζαμε στυγνή εθνοκάθαρση, δεν έπαψε να αποτελεί καταδικαστέα πρακτική της τακτικής των μεγάλων κρατών, που επιβάλουν τις θελήσεις τους όχι με βάση τους ηθικούς νόμους, αλλά τα ανομολόγητα συμφέροντά τους.

                Αυτή την εκκένωση, όπως την είδε και ο Τύπος της εποχής εκείνης, έχω την τιμή να σας αφηγηθώ σήμερα, χάρη στην ευγενική πρόσκληση του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου της Νέας Ορεστιάδας και της Περιφέρειάς της.

*Ο ομιλητής

Όλοι μας γνωρίζουμε, ότι εξαιρετική περιγραφή των τραγικών γεγονότων εκείνων των ημερών, έκανε ο μεγάλος Αμερικανός συγγραφέας Έρνεστ Χέμινγουέι με τις ανταποκρίσεις του στην εφημερίδα «Τορόντο Σταρ». Είχε βρεθεί στην Αδριανούπολη και είχε ασθενήσει μάλιστα από ελονοσία. Οι ανταποκρίσεις του, που δείχνουν ανάγλυφη όλη τη φρίκη του μεγάλου διωγμού, έχουν δημοσιευθεί, στην Ελλάδα κατ’ επανάληψη.

                Εγώ, θα αρχίσω με μια λιτή αλλά εύστοχη δημοσιογραφική ολιγόλογη περιγραφή του φοβερού δράματος, που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Νέα Αλήθεια» της Θεσσαλονίκης στις 6 Οκτωβρίου 1922.

                «Η εικών των μετακινουμένων πληθυσμών, είναι φρικώδης. Η βροχή πίπτει ραγδαία από διημέρου, καθιστώσα τας οδούς αδιαβάτους και ευρούσα όλους τους πληθυσμούς εν υπαίθρω». 

Αυτή με λίγες λέξεις, ήταν η κατάσταση που έζησαν οι Ανατολικοθρακιώτες, όταν εκόντες άκοντες, διατάχθηκαν τον Οκτώβριο του 1922, να εκκενώσουν τις πανάρχαιες εστίες τους, στις οποίες άνθισε ο Ελληνισμός από τα προϊστορικά χρόνια. Στα κείμενα των ανταποκρίσεων των ελληνικών εφημερίδων, παρατήρησα, ότι πολύ συχνά γίνεται χρήση της λέξης φρίκη και παραγώγων της. Φρικώδης, Φρικαλέα, Φρικίασις, Φρικιαστικό…

                Η Ανατολική Θράκη αποτελούσε πάντα περιοχή εκλεκτή, γιατί ήταν αυτή που κρατούσε στην αγκαλιά της τη Βασιλεύουσα. Γιατί ήταν εύφορη και παραγωγική, εριβώλαξ, όπως την αποκαλούσε ο Όμηρος. Γιατί ανέπτυξε πολιτισμό και εξαιρετική Παιδεία.  Και γιατί αποτελούσε γεωστρατηγικό κόμβο μεγάλης αξίας. Διαμάντι ανεκτίμητο.

                Ας επανέλθουμε όμως, στο σημερινό θέμα μας.

                Το μεγάλο κακό άρχισε από τα Μουδανιά.  Η διάσκεψη των στρατηγών των Συμμαχικών Δυνάμεων στα Μουδανιά, στις 28 Σεπτεμβρίου 1922, με την Ελλάδα απούσα, είχε προδιαγράψει την τύχη της Ανατολικής Θράκης. Παραχώρηση στους Τούρκους, που δεν πολέμησαν καθόλου, όταν την απελευθέρωσαν οι Έλληνες τον Ιούλιο του 1920. Ούτε πολέμησαν για να την ανακαταλάβουν. Νωρίτερα στις 21 Σεπτεμβρίου 1922, ήδη η εφημερίδα «Πολιτεία» έγραφε ότι ο Ελευθέριος Βενιζέλος σε συνομιλία που είχε στο Λονδίνο με τον Βρετανό υπουργό Εξωτερικών λόρδο Κώρζον πείσθηκε ότι η θυσία της Θράκης είναι μοιραία.

                Το κλίμα στην ελληνική πρωτεύουσα, δεν ήταν καλό πλέον.

                Η Αθήνα ζούσε σε καθεστώς αλλοφροσύνης. Είχε προηγηθεί η Μικρασιατική Καταστροφή στα τέλη Αυγούστου 1922. Είχε εκραγεί η επανάσταση των Γονατά- Πλαστήρα. Η χώρα πλημμύρισε από τους δυστυχείς πρόσφυγες της Μικράς Ασίας. Οι επαναστάτες ετοιμάζονταν να δικάσουν τους υπαίτιους της τρομερής ήττας. Τα πάθη που προκάλεσε ο Εθνικός Διχασμός και η μεγάλη Καταστροφή, ήταν εξημμένα.

                Από την έναρξη της εκκένωσης της Ανατολικής Θράκης, η ατμόσφαιρα ήταν βαριά παντού. Χαρακτηριστικά η «Νέα Αλήθεια» της Θεσσαλονίκης έγραφε σε πρωτοσέλιδο ρεπορτάζ της:

                «Ο ελληνικός στρατός και οι Έλληνες της Θράκης περίλυποι μέχρι δακρύων δια τας ατίμους αποφάσεις των Δυνάμεων παρακολουθούν την κηδείαν της Ανατολικής Θράκης». Στο ίδιο μήκος κύματος και το «Φως» της Θεσσαλονίκης στις 3 Οκτωβρίου παρατηρούσε: «Ο Ελληνικός στρατός και οι κάτοικοι της Θράκης περίλυποι μέχρι θανάτου δια τας ατίμους και ανάνδρους αποφάσεις των Δυνάμεων παρακολουθούν την κηδείαν της Ανατολικής Θράκης».

                Ένας από τους νεκροθάφτες της Ανατολικής Θράκης στα Μουδανιά, ο Βρετανός στρατηγός Χάρινγκτον από τις 4 Οκτωβρίου 1922, βεβαίωσε τους Τούρκους ότι η αποχώρηση του ελληνικού στρατού συντελείται κανονικά και εκδήλωσε την πρόθεσή του να προτείνει προς τον εκπρόσωπο της Άγκυρας Χαμίτ Μπέη να αποστείλει αντιπρόσωπο να παρακολουθεί από βρετανικό αεροπλάνο τις μετακινήσεις, που γίνονταν στην περιοχή! Πάντως η «Νέα Ημέρα» της Αθήνας στις 6 Οκτωβρίου είχε γράψει ότι ο Εκρέμ Μπέης αντιπρόσωπος της Τουρκικής Ερυθράς Ημισελήνου και ένας Τούρκος δημοσιογράφος, επιβαίνοντες σε βρετανικό αεροπλάνο επισκέφθηκαν διάφορα σημεία της Ανατολικής Θράκης για να αντιληφθούν την κατάσταση που επικρατούσε.

                Με αεροπλάνο όμως πέταξε και ο Γάλλος δημοσιογράφος του «Ζουρνάλ» ο Πωλ Εριό. Το αεροπλάνο, του το διέθεσε ο γνώριμός μας στρατηγός Σαρπύ, ο οποίος στα Μουδανιά δεν κράτησε φιλελληνική στάση. Πέταξε επί τέσσερες ώρες διανύοντας πλέον των 500 χιλιομέτρων. Δημοσίευσε περιγραφή των όσων είδε και βεβαίωνε, ότι οι Έλληνες έφευγαν χωρίς να αφήσουν κατεστραμμένες πόλεις. Δείγμα πολιτισμού λέω εγώ.

                Ο ανταποκριτής των βρετανικών εφημερίδων «Ντέιλι Μέιλ» και «Ντέιλι Νιους» που διέσχισε όλη την Ανατολική Θράκη, τηλεγραφούσε ότι του είναι αδύνατο να περιγράψει την θλιβερή και απελπιστική κατάσταση των μετακινούμενων πληθυσμών «προ της θέας των οποίων φρικιά πας τις». Οι Αμερικανοί  κινηματογραφούσαν τις πένθιμες πορείες των ξεριζωμένων.

                Και ενώ σφάδαζε ύπουλα χτυπημένος ο Ελληνισμός της Ανατολικής Θράκης, το εθνικό κέντρο, και κυρίως ο Τύπος της Αθήνας δεν έδειξε το ανάλογο ενδιαφέρον. Ο αντιστράτηγος Κωνσταντίνος Νίδερ, που έβλεπε επιτόπου ευρισκόμενος τις διαστάσεις του δράματος, ως επικεφαλής της Στρατιάς Θράκης, δεν δίστασε και έκανε έκκληση στις εφημερίδες να στείλουν απεσταλμένους να καταγράψουν το πρωτοφανές δράμα.

                Σε σχετικό τηλεγράφημά του στις 4 Οκτωβρίου 1922 υπογράμμιζε: «Εις στιγμάς τόσον τραγικάς δια τύχην χριστιανικού πληθυσμού Ανατολικής Θράκης ουδείς Έλλην ανταποκριτής εφημερίδος  ευρίσκεται εν αυτή ίνα δώση πιστήν εικόνα της αδικωτέρας τύχης ής ποτέ έτυχε λαός. Ανταποκριταί ημέτεροι και ξένοι φωτογράφοι και κινηματογραφισταί ερχόμενοι Θράκην θα προσθέσουν πολυτιμωτάτην υπηρεσίαν αν κατόρθωναν δώσουν πεπολιτισμένον κόσμον πλήρεις εικόνας φρίκης και απογνώσεως μεθ’ ής φέρονται πρόσφυγες, τα θύματα μιας αδίκου αποφάσεως. Κάποια ενέργεια δέον να γίνει επειγόντως δεδομένης μικράς προθεσμίας εκκενώσεως μέχρις δεκάτης πέμπτης». Εννοούσε την εκπνοή του τελεσιγράφου της εκκενώσεως έως τις 15 Οκτωβρίου.

                Η εφημερίδα «Μακεδονία» στέλνει στη Θράκη τον διευθυντή της Πέτρο Λεβαντή. Στην πρώτη εκτεταμένη ανταπόκρισή του στις 9 Οκτωβρίου «κραυγάζει» ότι η Ανατολική Θράκη χάνεται και γράφει! «Η σκληρά πραγματικότης είναι ορατή  και χειροπιαστή ενταύθα με τα καραβάνια των προσφύγων, άτινα συρρέουν εκ πασών των περιοχών της χανομένης χώρας». Περισσότερο παραστατικός σε άλλο τηλεγράφημά του από το Διδυμότειχο γράφει: «Όλη η περιοχή από Δεδέαγατς μέχρι Διδυμοτείχου πλήρης καραβανίων προσφύγων. Το θέαμα είναι απείρως τραγικόν, απείρως σπαραξικάρδιον. Αι γυναίκες λυσίκομοι βυθίζονται μέχρι γονάτων εις την λάσπην, μικρά παιδία στιβαγμένα επί αραμπάδων, δέρονται υπό ραγδαιοτάτης βροχής πιπτούσης από πρωίας αδιακόπως. Πλείστοι αραμπάδες έχουν κολλήσει εις την λάσπην και οι πρόσφυγες πετούν γεννήματα και ολίγα αντικείμενα αυτών δια να κατορθώσουν την μεταφοράν των γυναικοπαίδων».

                Οι μέρες περνούν μέσα στην ίδια απελπισία. Ατελείωτα καραβάνια πεζών ή βοήλατων κάρων, στις επίπεδες πεδιάδες της Θράκης κατευθύνονται δυτικά. Όλοι θέλουν να περάσουν από τον ποταμό Έβρο για να αισθανθούν ασφαλείς στη Δυτική Θράκη. Φτάνουμε πλέον στις 7 Οκτωβρίου. Η «Νέα Αλήθεια» της Θεσσαλονίκης μαρτυρεί: «Οι χριστιανοί της Θράκης είναι πανικόβλητοι. Σκηναί φυγής υπό βροχήν και κεραυνούς, διαδραματίζονται παρόμοιαι προς τας εν Μικρά Ασία. Δεκάδες χιλιάδων φευγόντων ευρίσκονται καθ’ όλην την Θράκην άστεγοι υπό θυελλώδη καιρόν».

                Την ίδια μέρα στην Αθήνα το «Σκριπ» έγραφε: «Οι κάτοικοι εγκαταλείποντες τα πάντα συγκεντρούνται εις τους σιδηροδρομικούς σταθμούς και τους λιμένας δια να εύρουν μέσον αναχώρησης. Λόγω του συνωστισμού εις τα ακτάς και τους σταθμούς παρατηρείται μεγάλη έλλειψις τροφίμων. Το κακόν επιτείνει η διαγωγή την οποίαν επέδειξαν μερικοί υπάλληλοι Θράκης οι οποίοι πρώτοι εγκατέλειψαν τας θέσεις των. Η κυβέρνησις απεφάσισεν όπως δώση εις τον Γενικόν Διοικητήν Θράκης κ. Κατεχάκην την εντολήν να προβαίνη εις την παραδειγματικήν τιμωρίαν των υπαλλήλων εκείνων, οι οποίοι εγκαταλείπουν τας θέσεις των». Πάντως ο στρατηγός Κατεχάκης παρέπεμψε ορισμένους τέτοιους υπαλλήλους στο Στρατοδικείο Αδριανούπολης.

                Στις 10 Οκτωβρίου ο ανταποκριτής Αθανάσιος Ζαρδαλίδης γράφει στο «Φώς» της Θεσσαλονίκης μέσα από την Αδριανούπολη: «Μία φρικαλέα τραγωδία εξελίσσεται προ των ομμάτων μας, τραγωδία την οποίαν ουδέποτε ανέγραψεν η παγκόσμιος ιστορία. Ως να μην ήρκει η τόση αγωνία του φεύγοντος Ελληνισμού και ραγδαία βροχή μετά χαλοζοθυέλλης, διαρκέσασα επί ημίσειαν ώραν παρουσίασε την Αδριανούπολιν ως άλλην  κόλασιν».

                Δεν φεύγουν όμως μόνο οι Έλληνες. Φεύγουν και οι Αρμένιοι. Φεύγουν και οι Βούλγαροι της Ανατολικής Θράκης γιατί θεωρούν ότι η επιθετικότητα των Τούρκων δεν στρέφεται μόνο κατά την Ελλήνων, αλλά στρέφεται γενικά εναντίον των Χριστιανών. Θα διερωτηθεί κανείς που δεν γνωρίζει την ιστορία. Γιατί τόσος φόβος και πανικός; Αρκεί μια μόνο υπενθύμιση για την κατανόηση αυτού του ερωτήματος. Τον προηγούμενο μήνα, είχαν συμβεί, το κάψιμο της Σμύρνης, η κατακρεούργηση του Μητροπολίτη Χρυσόστομου και οι ατελείωτες σφαγές αμάχων σε πολλά μέρη της Μικράς Ασίας.

                Ο ανταποκριτής του «Βήματος του Σικάγου» τηλεγραφεί από την Αδριανούπολη ότι οι πληθυσμοί  αναχωρούντες ως επί το πλείστον πεζοί, κοιμούνται στο ύπαιθρο κατάκοποι. Τα τρόφιμά τους  εξαντλούνται γρήγορα. Και ενώ η χώρα έχει πολύ σιτάρι, αυτό εγκαταλείπεται και οι κάτοικοι των χωριών φεύγοντας παίρνουν μαζί τους προσφιλείς εικόνες αγίων ή εικόνες των προγόνων τους.

                Η τραγική κατάσταση με την πάροδο των ημερών δεν αλλάζει. Στις 11 Οκτωβρίου στην «Νέα Αλήθεια» δημοσιεύεται ανταπόκριση από την Αδριανούπολη για την υποχρεωτική φυγή των Θρακών. Μιλάει για απερίγραπτη απελπισία. Για τη δραματική εικόνα των σιδηροδρομικών σταθμών οι οποίοι κατακλύζονται από πολίτες που φεύγουν από τις πατρίδες τους και από στρατιώτες που υποχωρούν «και συσσωρεύονται μέσα εις τα βαγόνια, αναρριχώνται εις τας στέγας των, σκαρφαλώνουν εις τα ανάβαθρα. Κατά μήκος της γραμμής επάνω εις κιβώτια πυρομαχικών κοιμώνται γυναίκες με ποικιλόχρωμα ενδύματα…».

                Οι μέρες περνούν. Η Ανατολική Θράκη αδειάζει. Όλοι φοβούνται. Στην Αδριανούπολη ο Μητροπολίτης Πολύκαρπος Βαρβάκης, χοροστατεί στην τελευταία λειτουργία στη Μητρόπολη στις 11 Οκτωβρίου. Μετά την ανάγνωση του Ευαγγελίου ο Μητροπολίτης εξέρχεται από την Ωραία Πύλη και αρχίζει να μιλάει στο συγκινημένο εκκλησίασμα. Δακρυσμένος εκφωνεί τον τελευταίο του λόγο, προσπαθώντας να ενθαρρύνει τους χριστιανούς. Συνιστά πίστη στο Θεό και υπενθυμίζει ότι το  Έθνος είδε πολλές τέτοιες τρικυμίες. Αναφέρεται στα πρόσφατα γεγονότα και στην τραγωδία της Μικράς Ασίας, την οποία ακολουθεί η Θράκη. Οι πάντες δακρύζουν. Ο Πολύκαρπος διακοπτόμενος από τους δικούς του λυγμούς, δεν παραλείπει να αναθεματίσει τους υπεύθυνους τέως κυβερνήτες, ενώ το πλήθος ξεσπάει σε κατάρες κατά των υπευθύνων. Καταλήγοντας συνιστά ευψυχία, θάρρος, πίστη στο Θεό και ακράδαντη ελπίδα ότι το Ελληνικό  Έθνος, το οποίο είδε τόσες θύελλες και καταποντισμούς θα ανακάμψει και προσθέτει: «Και ως ο άλλος θρυλικός φοίνιξ ανέθαλεν εκ της τέφρας του, ούτω πάλιν δεν θα παρέλθη καιρός, οπότε θα ανακτήση την αίγλην του και πάντες όσοι σήμερον εκπατρίζονται και εγκαταλείπουν τα οστά των προγόνων των, θα επιστρέψουν εις την πάτριον Θρακικήν γην, ήτις έχει ποτισθεί με άφθονον αίμα των τέκνων της» . Όλοι έφευγαν αλλά με την ελπίδα ότι θα επιστρέψουν σύντομα. Αλλοίμονο όμως…

                Ο Πολύκαρπος ανέπεμψε την επιμνημόσυνη δέηση και προσευχήθηκε υπέρ αναπαύσεως των ψυχών των κεκοιμημένων αδελφών, έψαλε την Μικράν Παράκλησιν στην εικόνα της Παναγίας αλλά και την «συγχωρητική ευχή» εν μέσω λυγμών και δακρύων των πιστών.

                Κατά τον «Ελεύθερο Τύπο» αποφασίσθηκε να κλειδωθούν οι ιεροί ναοί και τα κλειδιά να παραδοθούν στους συμμάχους «τους τόσον αστόργως παραδώσαντας την ελληνικήν ταύτην γην εις του βαρβάρους. Τα ιερά σκεύη θα μεταφερθούν εις Δεδέαγατς».

Στην Ανατολική Θράκη βρέθηκε ο απεσταλμένος της Κοινωνίας των Εθνών ο διάσημος εξερευνητής του Βορείου Πόλου Νορβηγός Φρίντγιοφ Νάνσεν, επιφορτισμένος να συνεννοηθεί με την ελληνική κυβέρνηση για την περίθαλψη και εγκατάσταση των προσφύγων κυρίως στη Μακεδονία. Στην Αλεξανδρούπολη, έχουν συρρεύσει πολλοί Θράκες βουλευτές για να βοηθήσουν στην προώθηση των προσφύγων, που συσσωρεύονταν στους σιδηροδρομικούς σταθμούς, ελπίζοντας ότι θα φύγουν.

Στη Θεσσαλονίκη στις 8 Οκτωβρίου συνεδριάζουν ο Θρακικός Σύλλογος και οι σύλλογοι Μικρασιατών και Θρακών προσφύγων για να αποφασίσουν για την περίθαλψη των χιλιάδων προσφύγων, που καταφθάνουν απελπισμένοι στην Ελλάδα. Σχημάτισαν μια επιτροπή. Από το Θρακικό Σύλλογο ο Τζηρίτης, ο Αβράσογλου, η Καρέτσου και από τον Μικρασιατικό Σύλλογο ο Λαζάρου, ο Ευγενίδης και ο Γονατάς.

                Στις 13 Οκτωβρίου έφτασε στην Αλεξανδρούπολη ο υπουργός Περίθαλψης Απόστολος Δοξιάδης (με καταγωγή από την Στενήμαχο της Ανατολικής Ρωμυλίας) για να συντονίσει το τεράστιο έργο της περίθαλψης των προσφύγων.

Προβλήματα από παντού. Η Γαλλική Εταιρεία Σιδηροδρόμων, που εκμεταλλεύονταν το δίκτυο των τρένων στη Θράκη προβάλει διαρκώς διάφορα προσκόμματα αλλά κατά τον Τύπο στην πραγματικότητα θεωρείται «αισχροκερδούσα εις φρικιαστικόν βαθμόν». Στο «Εμπρός» των Αθηνών, ο απεσταλμένος του Κώστας Φαλτάιτς τηλεγραφεί ότι η Γαλλική Εταιρεία Σιδηροδρόμων «φέρει πλείστα προσκόμματα προς χορήγησιν βαγονίων αισχροκερδούσα εις ληστοπειρατικόν βαθμόν».

Η έγκαιρη έκκληση προς τον στρατηγό Χάρινγκτον από τον διοικητή Στρατιάς Θράκης Κωνσταντίνο Νίδερ, ότι τα διατιθέμενα βαγόνια είναι ανεπαρκή για την μετακίνηση του πληθυσμού και του στρατεύματος, δεν είχε αποτέλεσμα. Την έλλειψη μεταφορικών μέσων, τρένων και πλοίων, καταγγέλλουν και οι Θράκες βουλευτές Φίλιππος Μανουηλίδης και Ιωάννης Παπαδάτος, που επέστρεψαν στην Αθήνα για συνεννοήσεις με την κυβέρνηση, ενώ οι άλλοι Θράκες συνάδελφοί τους παρέμεναν στον τόπο του δράματος.

Κατά τον «Ελεύθερο Τύπο» η γαλλική εταιρεία των σιδηροδρόμων ζητούσε μέσα στο γενικό χαμό, να εξοφλήσει αμέσως η Ελλάδα τα χρέη της προς αυτήν ύψους 800.000 τουρκικών λιρών!

*Η οπίσθια πλευρά της ιδιόγραφης καρτ ποστάλ του Στυλιανού Γονατά

                Δεν έφταναν τα βάσανα του βίαιου εκπατρισμού. Προέκυψε και ζήτημα με την παραγωγή του σιταριού. Η χρονιά έδωσε υπερπαραγωγή και οι Έλληνες δεν μπορούσαν να μεταφέρουν μαζί τους τα δημητριακά. Τότε εμφανίσθηκαν οι από … μηχανής Θεοί, οι διάφοροι ελεεινοί εκμεταλλευτές, που αγόραζαν  το σιτάρι, αλλά και τα οικόσιτα ζώα (πρόβατα, αγελάδες, βόδια) το τυρί και το βούτυρο σε τενεκέδες, σε τιμές εξευτελιστικές πολύ κάτω του κόστους.  Άγριοι εκμεταλλευτές. Τελικά ο Νάνσεν διέθεσε στο όνομα της Κοινωνίας των Εθνών για λογαριασμό του ελληνικού κράτους, 20 εκατομμύρια  δραχμές για να αγορασθούν αποθέματα σιτηρών που ανήκαν στους  Έλληνες.

                Εν τω μεταξύ οι Τούρκοι Τσέτες, άρχισαν να αποθρασύνονται. Παρά την παρουσία Αγγλικών, Γαλλικών και Ιταλικών στρατευμάτων, άρχισαν τις επιθέσεις κατά των αποχωρούντων Ελλήνων. Όπως συνέβη στις 8 Οκτωβρίου στην περιοχή Ανακτορίου, αλλά και σε άλλες περιοχές αργότερα.

                Αξίζει να υπενθυμίσουμε ότι οι σύμμαχοι είχαν αποφασίσει να επιβλέψουν την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης. Έτσι αποφασίσθηκε οι Γάλλοι να εγκατασταθούν στην Αδριανούπολη, τις Σαράντα Εκκλησίες και τη Μακρά Γέφυρα. Οι Άγγλοι θα έλεγχαν την περιοχή Ραιδεστού, Καλλίπολης και Αρκαδιούπολης. Οι Ιταλοί θα επιθεωρούσαν την Τυρολόη.

                Η διάθεση για σάτιρα δεν έλειψε ποτέ από τους Έλληνες, αλλά και η τάση τους να καταγγέλλουν τους πολιτικούς όταν με τα τρομερά λάθη τους βύθιζαν τη χώρα στα τάρταρα.

                Στην «Νέα Αλήθεια» της Θεσσαλονίκης δημοσιεύθηκε στις 6 Οκτωβρίου 1922 το ακόλουθο χαρακτηριστικό στιχάκι με τίτλο «Το καθήκον μας»:

«Φωνάζουνε τα στόματα

Και του μικρού κοσμάκη

Πως έφαγαν τα κόμματα

Τη Σμύρνη και τη Θράκη.

                 Το «Έθνος» στο κύριο άρθρο του στις 2 Οκτωβρίου, είχε γράψει υπό τον τίτλο «Εκκένωση»: «Η Ελλάς υπείκουσα εις την αμείλικτον πίεσιν των πραγμάτων, θύμα ανηκούστου ιστορικής αδικίας, εκκενώνει την Θράκην. Απ’ άκρου εις άκρον της μαρτυρικής γης απλώνεται η μαύρη σκιά της εγκαταλείψεως και βυθίζει εις απερίγραπτον πένθος πάσαν ελληνικήν καρδίαν. Τα στυγερά εγκλήματα των νεκροθαπτών της Πατρίδος συμπληρούνται με το απέραντον σάβανον, που καλύπτει την ελληνικότητα της θρακικής γης».

               Το «Φως» στις 6 Οκτωβρίου στο κύριο άρθρο του παρατηρεί ότι «Θα ίδουν με τα μάτια των οι Γάλλοι, οι Ιταλοί και οι Άγγλοι πως ο αυτόχθων πληθυσμός μιας χώρας ελληνικής εγκαταλείπει τας εστίας του, αφήνει τους ναούς της λατρείας του, παραδίδει εις τας υαίνας τους τάφους των πατέρων του και φεύγει δια να μην σφαγή, δια να μη κρεουργηθεί, δια να μη ατιμασθή από το τέρας, όπερ η πεπολιτισμένη Ευρώπη επαναφέρει και πάλιν εις την Ευρώπην, δια να ικανοποιήσει τας αξιώσεις των Γάλλων σαράφηδων».

Ο Αλέξανδρος Σβώλος, διδάκτορας ακόμα του Συνταγματικού Δικαίου σε άρθρο  του στη «Νέα Αλήθεια» (14 Οκτωβρίου 1922) με τίτλο «Θράκη» έγραφε: «Η γη του Ορφέως, παράδεισος μυθικών ωραιοτήτων, λίκνον της μουσικής μας παραδόσεως, θα επανίδη την ταπείνωσιν της τουρκικής κατακτήσεως και θα αισθανθή έως τα έγκατά της την φρικίασιν του τρόμου, όταν θα την διασκελίση ο Ασιατικός πους».  Και στη συνέχεια σημείωνε με πόνο: «Ένας λαός που δεν ανέπνευσεν ακόμα το άρωμα της ελευθερίας του, επαναφέρεται πάλιν εις το γνώριμον δίλημμα: Ή φεύγεις σύρων ολίγα ράκη και τον εαυτόν σου ή μένεις… Αλλ’ ο λαός αυτός δεν έχει ανάγκη να αποτελειωθή το δίλημμα. Την συνέχειαν της φράσεως την ξέρει… Φεύγει ασθμαίνων. Όπως- όπως.  Ήτο χθες λαός ανθρώπων. Και από αύριον γίνεται άθροισμα προσφύγων. Σωρός δυστυχίας και εξουθενώσεως. Επαίτης ενοχλητικός ζητών την περίθαλψιν της «Μεγάλης Μητρός» και τον οίκτον των «ελευθέρων αδελφών».

                Στις 12 Οκτωβρίου είχαν φύγει οι περισσότεροι Έλληνες. Ελάχιστοι έμεναν ακόμα. Στην Αδριανούπολη είχαν αδειάσει οι δρόμοι. Ο Πέτρος Λεβαντής έγραφε στη «Μακεδονία» την ίδια μέρα: «Πνοή θανάτου διασχίζει την πόλη και σαν ξαφνιασμένη η θύμηση αφήνει κραυγήν αναθέματος. Κανείς στους δρόμους. Η ζωή δεν σφύζει πεια. Και το χαροπάλεμα της πόλης καθιστούνε τραγικώτερο ακόμη, ολιγομελείς περιπολίες ευζώνων. Τυλιγμένοι στις μουντές κάπες τους, με εφ’ όπλου λόγχη, λες και είναι τιμητική φρουρά νεκρού, τιμητική φρουρά της Ελληνικής Λευτεριάς, που πεθαίνει…».

                Στις 14 Οκτωβρίου ο εκ Διδυμοτείχου δημοσιογράφος Γιώργος  Αποστολίδης δημοσιεύει στο «Φως» της Θεσσαλονίκης ανταπόκριση για την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης υπογραμμίζοντας ότι «εις τας γεφύρας και τας διόδους συνωστισμός μέγιστος και μεγάλη αταξία επικρατεί. Αμάξια σπασμένα και πεσμένα στη λάσπη, διότι έχει βρέξει και βρέχει κάθε λίγο, εμποδίζουν την κυκλοφορία για πολλές ώρες. Η μοναδική γέφυρα του Έβρου εις την περιφέρειαν Διδυμοτείχου ( προφανώς αυτή του Πυθίου) είναι κατάμεστος αμαξών εκατέρωθεν, που αναμένουν να περάσουν. Ένα έτερον καΐκι παραλαμβάνον δύο αμάξας πιο κάτω χρησιμεύει και αυτό ως δίοδος, αλλά δεν αρκεί, διότι τα αμάξια υπερβαίνουν τα χίλια που περιμένουν». Και λίγο πιο κάτω σημειώνει: «Το Διδυμότειχον και τα πέριξ χωρία και αυτά ακόμη τα χωράφια είναι υπερπλήρη κόσμου ως επί το πλείστον αστέγου».

                Περί τις 15 Οκτωβρίου είχαν ξεριζωθεί  σχεδόν όλοι οι  Έλληνες Και αναχωρούσαν συντεταγμένα οι εναπομένουσες ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις. Παρά την ανάπτυξη συμμαχικών στρατευμάτων σε τρεις ζώνες, οι Τούρκοι είχαν αρχίσει προ της προθεσμίας που είχε δοθεί, να κατακλύζουν την περιοχή ληστεύοντας, λεηλατώντας, επιδιδόμενοι σε ποικίλους βανδαλισμούς και δολοφονώντας όσους εύρισκαν. Περιοχές όπως η Αδριανούπολη (με συλήσεις εκκλησιών) η Τυρολόη, η Βιζύη, το Πύργιαλι, τα Μάλγαρα, η Χαριούπολη, η Καλλίπολη, η Αρκαδιούπολη, το Παυλίκιοϊ, το Ζαλούφι, ο Αρτίσκος και άλλες, δοκιμάστηκαν από την ληστρική επέλαση των Τούρκων. Τα ξένα στρατεύματα και οι διάφορες επιτροπές αποδείχθηκαν ανίκανες να προσφέρουν και την ελάχιστη προστασία στους Χριστιανούς, ειδικά στα διαμερίσματα, στα οποία επόπτευαν οι Ιταλοί και οι Γάλλοι.

                Και στις 18 του ιδίου μηνός μια ανταπόκριση στο «Φως» μας δείχνει ότι το δράμα της βίαιης μετακίνησης των πληθυσμών συνεχίζονταν και πέραν του Έβρου. «Εκ Γκιουμουλτζίνης μέχρι Δεδέαγατς- έγραφε η εφημερίδα- και εντεύθεν μέχρι Κάραγατς όλαι αι οδοί παρουσιάζουν όψιν αληθούς κολάσεως εν μέσω της οποίας κινούνται χιλιάδες ανθρώπων φερόντων αρκετά οικιακά σκεύη μετά κτηνών. Σειραί ατελεύτητοι αμαξών και βωδαμαξών κατακλύζουν τας οδούς και τους σιδηροδρομικούς σταθμούς. Σημειούνται πλείστοι θάνατοι αδυνάτων, τοκετοί γυναικών και ασθένειαι παιδίων. Οι διερχόμενοι ευρωπαίοι καλύπτουν το πρόσωπον εκ φρίκης».

                Στις 19 πλέον ο νομός Έβρου είχε κορεσθεί από πρόσφυγες. Υπερσυγκέντρωση πληθυσμού. Έκλεισε ο δρόμος από Διδυμότειχο προς Αλεξανδρούπολη. Έτσι ο υπουργός Περίθαλψης Απόστολος Δοξιάδης διέταξε αναστολή όλων των κινήσεων, για να επιτευχθεί αραίωση των συγκεντρωμένων προς την Ανατολική Μακεδονία και τους νομούς Ροδόπης και Ξάνθης.

                Ο Μητροπολίτης Πολύκαρπος δεν είχε φύγει ακόμα από την Αδριανούπολη. Στην πόλη παρέμεναν μεταξύ άλλων και οι Γάλλοι απεσταλμένοι του «Φιγκαρό» της «Γκολουά» και η ελληνικής καταγωγής δημοσιογράφος Ελένη Λεν της «Ιλλουστρασιόν» των Παρισίων. Στην Αδριανούπολη ήταν όπως είπαμε και ο μεγάλος συγγραφέας Έρνεστ Χέμινγουέι, ως απεσταλμένος της καναδικής εφημερίδας «Τορόντο Σταρ».

                Από τις 17 Οκτωβρίου, φαίνεται ότι είχε περάσει το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού στον νομό Έβρου και από τα παράλια με ατμόπλοια κατέφυγε σε άλλα μέρη της Ελλάδας… Ένα μέρος του στρατού παρέμενε ακόμα στην περιοχή της Αδριανούπολης.

*Η έναρξη της προβολής του Power Point

                Η «Πολιτεία» των Αθηνών  έγραψε ότι ο Γενικός Διοικητής Θράκης στρατηγός Κατεχάκης τηλεγράφησε προς την κυβέρνηση ότι το σύνολο σχεδόν των Ελλήνων της Ανατολικής Θράκης είχε εγκαταλείψει την περιοχή. Ο Κατεχάκης ζήτησε από την κυβέρνηση να τον απαλλάξει από τα καθήκοντά του, αλλά ο πρωθυπουργός Σωτήριος Κροκιδάς του ζήτησε να παραμείνει στη θέση του προσφέροντας τις υπηρεσίες του.

                Η αυλαία έπεφτε βαριά. Η Ανατολική Θράκη, υπήρξε θύμα των συμφερόντων και των γεωστρατηγικών υπολογισμών των Μεγάλων Δυνάμεων. Παραδόθηκε αμαχητί στον Κεμάλ Ατατούρκ.

                 Η Διάσκεψη των τριών υπουργών Εξωτερικών της Αγγλίας (λόρδος Κώρζον) της Γαλλίας (Ραϊμόν Πουανκαρέ) και της Ιταλίας (κόμης Κάρλο Σφόρτσα) που συνήλθε στο Γαλλικό υπουργείο Εξωτερικών Και Ντ’ Ορσαί στο Παρίσι, αποφάσισε να καλέσει την Τουρκία να πάρει μέρος στη Διάσκεψη για τη σύναψη συνθήκης ειρήνης μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας. Η ανακοίνωση των τριών υπουργών που εκδόθηκε μετά από απίστευτους καυγάδες, στις 10 Σεπτεμβρίου 1922, είχε ανάμεσα στα άλλα και την ακόλουθη εμετική διατύπωση:

                «Αι τρείς Σύμμαχοι Δυνάμεις παρακαλούσι την Κυβέρνησιν της Μεγάλης  Εθνοσυνελεύσεως της Αγκύρας, όπως ευαρεστουμένη γνωστοποιήση εις αυτάς εάν θα ήτο διατεθειμένη να αποστείλη  άνευ βραδύτητος αντιπρόσωπόν της εις Διάσκεψιν, η οποία ήθελε συγκροτηθεί εις Βενετίαν ή αλλαχού….».

                Και παρακάτω έβαζε την προκαταβολική ταφόπλακα στην υπόθεση της Ανατολικής Θράκης, με ανάλογη εμετική διατύπωση:

                «Αι τρείς Σύμμαχοι Κυβερνήσεις δράττονται της παρούσης ευκαιρίας όπως δηλώσουν, ότι λαμβάνουν υπό ευμενή άποψιν ΤΗΝ ΕΠΙΘΥΜΙΑΝ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΝΑ ΑΝΑΚΤΗΣΗ ΤΗΝ ΘΡΑΚΗΝ ΜΕΧΡΙ ΤΟΥ ΕΒΡΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ, συμπεριλαμβανομένης της Αδριανουπόλεως».

                Αυτή, αγαπητοί συμπατριώτες και άλλοι φίλοι της Θράκης, ήταν μια σύντομη αφήγηση της δραματικής και άδικης εκκένωσης της Ανατολικής Θράκης από το ελληνικό στοιχείο, το 1922. Αφήγηση, που μόνο με λυγμούς μπορεί να συνοδεύεται, για μια κατάφωρη αδικία, και μάλιστα από συμμάχους. Αναλογίζομαι, σήμερα μετά από τόσα χρόνια, πόσο πολύ αναγκαίο είναι να θυμόμαστε πάντα την ιστορία του έθνους μας και να μεταλαμπαδεύουμε στη νέα γενιά, τη γνώση για τις ρίζες μας και την αγάπη για τις πατρίδες που έχουμε, αλλά και για τις πατρίδες, που μας αφαίρεσαν. Είναι καθήκον μας.

                Σας ευχαριστώ που με ακούσατε.

Και η κάλυψη της ομιλίας μου στο Κεντρικό Δελτίο Ειδήσεων της Δημοτικής Τηλεόρασης Νέας Ορεστιάδας, την επομένη 12 Νοεμβρίου 2018

*Η ομιλία μου δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα "ΒΗΡΑ"
 του συλλόγου Φεριωτών Αθήνας (Ιαν.-Μαρτ. 2019)