Μνήμες για τον Εμφύλιο με ανθρώπινες ιστορίες από τον γενέθλιο τόπο... (1)

*Η νεκροταφειακή εκκλησιά Κοίμηση της Θεοτόκου (Παναγιά) Μεγάλης Κάψης του 1693, ανακαινισμένη το 1950 και μετά, μετά πυρκαγιά του 1944, όταν σε μάχες των Γερμανών- Ε.Α. στις Ράχες Τυμφρηστού, ρέτσια από ελατόδασος σε πυρκαγιά εκτοξεύτηκαν και την πυρπόλησαν

*Μια βιωματική καταγραφή 

από τα δύσκολα χρόνια

*Ένα ορεινό χωριό της Δυτικής Φθιώτιδας,

στα ριζά στο Βελούχι, χώρου του Εμφύλιου

Γράφει ο κ. Νίκος Δ. Παπαδιονυσίου

1η Αυγούστου 2016 και γι΄ άλλη μια φορά, από τον αιωνόβιο πλάτανο στο χοροστάσι της εκκλησιάς, της Αγίας Τριάδας, του γενέθλιου τόπου του, έβλεπε το παμπάλαιο κεντρικό μονοπάτι που ανέβαζε στο χωριό από τη δημοσιά Λαμίας- Καρπενησίου, τότε που δρόμος δεν υπήρχε. Σήμερα απερπάτητο έχει σχεδόν σβήσει. Έβλεπε και την Παναγιά, την νεκροταφειακή εκκλησιά, όσο μπορούσε να ιδεί, καθώς με τα χρόνια η οργιαστική βλάστηση την έκρυβε..

Βασανιστικές οι παιδικές του μετεμφυλιοπολεμικές μνήμες άρχισαν πάλι να τον κυριαρχούν. Ξαναγύρισε τον χρόνο πίσω. Στον Ιούνιο του 1950, όταν παιδάκι στα οκτώ με τις διακοπές στα σχολεία έπεισε την Αγραφιώτισσα- Μεγαλοκαψιώτισα Δέσπω, την μάνα του, να τον αφήσει ν΄ ανέβει στο χωριό με τον θείο Βαγγέλη και να μείνει μαζί του και τον παππού Στέλιο, μοναχικό γέροντα πλέον στο σπίτι τους. Η γιαγιά Ρήνω έφυγε αρχές καλοκαίρι του 49 στο σπίτι τους στον Πειραιά όπου και τάφηκε μακρυά απ΄ το χωριό της. Λήγοντας ο Εμφύλιος Αυγούστου 30 του 1949, χωριανοί, όπως και όλοι της ορεινής Φθιώτιδας κι΄ Ευρυτανίας που απομακρύνθηκαν  για να μην παρέχουν καταφύγιο και τροφή, εκούσια ή ακούσια ή στρατολογηθούν στον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας, όπως με την Εθνική Αντίσταση, έσπευσαν με λαχτάρα να επανεγκατασταθούν στα σπίτια τους, εντελώς απροετοίμαστοι από προμήθειες για τον χειμώνα, ξύλα και υποζύγια. Κάποιοι έμειναν σε πόλεις και κέντρα έχοντας βρει δουλίτσα.  Άλλοι γύρισαν με την Άνοιξη του 1950.

Στη στροφή του κεντρικού ανηφορικού μονοπατιού προς το χοροστάσι  της Αγίας Τριάδας και κοντά σ΄ αυτό, σε θέση με ανεμπόδιστη θέα προς το νεκροταφείο, την Παναγιά, χαμηλά σε οριζόντια απόσταση 150- 200 μέτρα, αντίκρισε φθάνοντας, τη πρώτη του κιόλας ημέρα στην αριστερή άκρη του μονοπατιού, ξαπλωμένο, ολόκληρο τον σκελετό μικρόσωμου ατόμου, πάλλευκου από χιόνια, βροχές και ήλιο.

Στο κρανίο του, στη θέση του «δόξα πατρί», είδε μια τρύπα. Ο συγχωριανός- αγωγιάτης, έσκυψε σήκωσε το κρανίο και τους έδειξε την τρύπα στο κρανίο, Έβαλε μέσα το δάκτυλό του. Τους είπε πως ήταν από σφαίρα... Παρά τους μήνες από την επιστροφή των θρήσκων χωριανών, τα οστά παρέμεναν άταφα.  Κατέληξε, χρόνια αργότερα, ότι ο λόγος ήταν ο φόβος. Ο φόβος πως όποιος το έκανε θα θεωρούνταν συμπαθών τις πράξεις του σκοτωμένου στη ζωή. Ο ίδιος φόβος που έκανε τους συγχωριανούς να έχουν για χρόνια τα στόματα σφαλιστά, κρύβοντας έτσι την ιστορία του τόπου. Στην ίδια θέση βρίσκονταν όλο το καλοκαίρι, στη θέα των περαστικών. Φεύγοντας, φθινόπωρο ήταν εκεί. Άγνωστο πότε ετάφησαν ή πετάχτηκαν με κλωτσιές η φτυάρι στα βάτα της αποκάτω ρεματιάς…

Άκουσε την ιστορία του σκελετού. Ένας συγχωριανός, τους έδωσε την ανθρώπινη μορφή του. Αυτήν κάποιας νεαρής αντάρτισσας, «συμμορίτισσας» τους είπε, ταλαιπωρημένης από τις κακουχίες, βρώμικης απ’ την απλυσιά, ψειριασμένης, πεινασμένης. Το ίδιο όμως και περισσότερο αγωνιστικής, φανατισμένης.

Απογεύματα με το σούρουπο για ημέρες, έβγαινε σ’ αυτό το σημείο,  εκτεθειμένη από άγνοια ή περιφρόνηση του κινδύνου ή φανατισμό. Έκανε τηλεβόα τις παλάμες της κι΄ έβριζε με μίσος τον Στρατό που βρισκόταν στη Παναγία:

-Μοναρχοφασίστες, μουνόπανα της Φρειδερίκης!...

Κάποτε, ένας ελεύθερος σκοπευτής την περίμενε.

Η σφαίρα την βρήκε στο δόξα πατρί. Έμεινε άταφη εκεί που έπεσε. Οι σύντροφοί της την άφησαν άταφη. Είχαν αρχίσει να υποχωρούν προς Γράμμο και Βίτσι. Μετά το «κύκνειο άσμα» του ΔΣΕ, τη κατάληψη του Καρπενησιού την 20- 21.01.1949 για 19 ημέρες, άρχισε ανελέητη η καταδίωξή του με το «δόγμα» του Παπάγου της «νυχθημερόν καταδίωξης».

Από χρόνια φαντάζεται ότι αν είχε ταφεί, με τις μεθόδους D.N.A. θα μπορούσε να προσδιοριστεί η ταυτότητά της αν γονείς, αδέλφια, συγγενείς, που σίγουρα δεν γνωρίζουν τίποτε για τη τύχη της, ενδιαφέρονταν.

Ταυτόχρονα αναλογίζεται τι συνέβηκε και στο δικό του το σόι, σ΄ αυτό της μάνας της μάνας του από χωριό της Ευρυτανίας.

Η ιστορία της μικροθειάς

- Κολάτσα μου, πάμε να δούμε την θεια, του’ λεγε η Δέσπω η μάνα του. Το Κολάτσας, παιδικό υποκοριστικό του Νικόλας.

Απ’ το 1949 βίωνε έντονα ένα θλιβερό για την παιδική του ψυχή γεγονός, που και  σήμερα ακόμα τον γεμίζει θλίψη.

Την μπαλάντα του Σαββόπουλου, νοσταλγού τραγουδοποιού- ποιητή τραγουδιστή, «για τα παιδιά που χάθηκαν», ακούγοντάς την από χρόνια, τον συγκινεί βαθιά, θυμίζοντάς του τα παιδικά του δάκρυα για ένα από αυτά τα παιδιά που χάθηκαν.

Ήταν μια έφηβη δευτεροθειά του. Ποτέ δεν την είχε ιδεί.  Άκουγε όμως  από την Δέσπω για την σπάνια ομορφιά της, τον χαρακτήρα της. Του έγινε πρόσωπο αγαπημένο.

Ακολούθησε τη μάνα της, θεια της Δέσπως ίδιας ηλικίας μ’ αυτήν, αντάρτισσα του Δ.Σ.Ε., που την πήρε μαζί της. Φεύγοντας με την καταδίωξη, ακολούθησαν τον Λαϊκό Στρατό. Ο άντρας της, που δεν είχε συμμετάσχει, δεξιός, άλλο ένα παράδειγμα διχασμού των οικογενειών με τον Εμφύλιο, με το αγόρι τους και δύο ακόμη κόρες, έμειναν. Τα παιδιά, καλόψυχα χωριατόπουλα. Θυμάται έντονα τα χαρακτηριστικά τους. Τη μικρότερης, τρία χρόνια μεγαλύτερής του, την θυμάται όμορφη, άσπρη και κοκκινομάγουλη, φεγγαροκέφαλη, ντροπαλούλα, με τα μάτια κάτω συνεχώς, με δυο χοντρές χρυσοκάστανες κοτσίδες δεμένες κυκλικά στο πίσω και πάνω μέρος του κεφαλιού, φορώντας μια μακριά, γκριζωπή, υφασμένη σ’ αργαλειό φουστάνα.

                 Βλέπονταν στο σπίτι τους στον Πειραιά. όταν απομακρύνθηκαν από τα χωριά τους…

                 Στην υποχώρηση του Δ.Σ. η θεια έχασε τη κόρη. Η ίδια παραδόθηκε στο Στρατό μόνη της, μια μικροκαμωμένη γυναίκα, ρημαγμένη, αγέλαστη, φοβισμένη σαν ζαρκάδι πληγωμένο. Τίποτε πάνω της, καθώς την βλέπει και σήμερα μ΄ αυτήν την τρομερή του φωτογραφική μνήμη, επηρεασμένος από την προπαγάνδα του εμφυλιακού ραδιόφωνου για τους άγριους «κατσαπλιάδες», δεν θύμιζε μια ορεσίβια, οπλισμένη, σκληραγωγημένη, αγέρωχη χωριάτισσα- αγρότισσα αντάρτισσα, που όργωνε τα παγωμένα βουνά της Ρούμελης.

        Εκτός από τις φρικτές της τύψεις είχε να αντιμετωπίσει το Στρατοδικείο. Καμιά πληροφορία για τη κόρη, 16 χρόνων τότε, ούτε αργότερα.  Κάποιο έστω γράμμα.

                Από πολλά χρόνια, όποτε αναλογίζεται το γεγονός, είναι βέβαιος πια ότι σε κάποια βουνοκορφή ασπρίζει ότι έχει απομείνει απ΄ τα κοκαλάκια της, καθώς τότε ακόμη θ’ άφησε τη τελευταία της πνοή από βόλι αδελφικό ή κακουχίες. Δεν υπάρχει πλέον λογική αιτιολογία για μια τουλάχιστον επικοινωνία με τους εναπομείναντες μετά το γκρέμισμα των τειχών, τη διακίνηση της πληροφόρησης, την επιστροφή σχεδόν όλων, ακόμη και των πλέον σκληρών από τους υποτιθέμενους συντρόφους της, που έπραξαν πολλά. Μια τελευταία του προσπάθεια έκανε πριν μερικά χρόνια, χωρίς επιτυχία, όταν σε Έκθεση της Βουλής των Ελλήνων για το θέμα, προσπάθησε να μάθει με το επίθετό της μην και τυχόν ζει σε κάποια χώρα του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού.

                Η θεια, κοντά στα 40 της χρόνια τότε, πέρασε Στρατοδικείο αντιμετωπίζοντας καταδίκη σε θάνατο. Καταδικάστηκε τελικά σε ισόβια. Γλίτωσε το απόσπασμα λόγω της «νομιμόφρονος» συμπεριφοράς της λοιπής οικογένειας.  

                Την επισκεπτόταν με την Δέσπω στο κελί της στις αρχές του εγκλεισμού της, όσο βρισκόταν σε κάποια φυλακή που υπήρχε τότε στον Πειραιά, δεξιά της οδού Ρετσίνα πηγαίνοντας στο κέντρο, δίπλα στα «σίδερα» των τότε ΣΠΑΠ. Πήγαιναν με τα πόδια να γλιτώσουν τα εισιτήρια του λεωφορείου.

- Κολάτσα μου, πάμε να δούμε την θεια, του’ λεγε η Δέσπω, η μάνα μου.

Μπαίνοντας στο κελί της, την κοίταζε πάντοτε μα πάντοτε στα μάτια. Τον μαγνήτιζαν χωρίς να θέλει, αμίλητος με το παιδικό του κεφαλάκι μισοσκυμμένο, με ολοφάνερη την ένταση και στενοχώρια, τα χειλάκια σουφρωμένα. Σαν να μην υπήρχε καν σώμα σ’ αυτή τη γυναίκα, παρά μόνο μάτια. Σ’ αυτά, μόνο σ’ αυτά τα θλιμμένα μάτια την κοίταζε. Το βλέμμα της, λες και μαγνητιζόταν με τη σειρά του, αποσπόταν απ’ την λιγόλογη κουβέντα με την ανιψιά της και καρφωνόταν  στα παιδικά αθώα του μάτια, μέχρι που σταματούσε να μιλά. Βούρκωνε τότε, τα δάκρυα έτρεχαν ποτάμι στα μάγουλά της, χωρίς λυγμούς.

Η πανέξυπνη ορεσίβια μάνα του σταμάτησε σύντομα να τον παίρνει μαζί της, βλέποντας την κατάσταση. Πήγαινε μόνη στη φυλακή. Κρατούσε στο χέρι μια λευκή πετσέτα με δεμένες τις τέσσερις άκρες της σε κόμπο, με ότι φαγώσιμο μπορούσε να βρει στα δύσκολα χρόνια. Δε του είπε το λόγο, ούτε της ζήτησε να τον ξαναπάρει, παρόλο που αγαπούσε τόσο πολύ και ήθελε να βλέπει την πονεμένη του νέα θεια- γιαγιά, πράγμα που το ήξερε η μάνα του. Με τη μάνα του συνεννοούνταν με το βλέμμα μόνο, τα λόγια περίσσευαν.

Λίγα χρόνια μετά η θεια αποφυλακίστηκε. Έζησε στο χωριό της με τον άντρα της και τα δυο από τα τρία υπόλοιπα παιδιά της. Σίγουρα θα υπέγραψε την περίφημη «δήλωση». Η μεγάλη κόρη έγινε υπηρέτρια για χρόνια στο σπίτι της νονάς του στον Πειραιά, μέχρι που παντρεύτηκε ένα πολύ καλό παιδί, επιπλοποιό, κι’ έκανε οικογένεια.

Το δράμα όμως της αναμονής και της ελπίδας δεν ξεχνιέται, ούτε το διαρκές μέτρημα των χρόνων της ηλικίας της μικρούλας χαμένης  δευτεροθειάς, ειδικά τότε στα παιδικά του χρόνια. Οι συχνοί και μεγαλόφωνοι. υπολογισμοί του, αιφνιδίαζαν την Δέσπω όταν τους της ανακοίνωνε, σε απρόβλεπτους χρόνους, όσο ζούσε, μέχρι το 70. Μετά, καθώς η Δέσπω είχε φύγει, τους έκανε και τους αναφωνούσε μέσα του, χωρίς ακροατήριο που να αισθάνεται τον πόνο μου.

        -Σήμερα, αν ζει, θα είναι 17.

        -Σήμερα, αν ζει, θα είναι 18.

                 ……………………………  

        -Σήμερα, αν ζει, θα είναι 30

                ……………………………  

-Σήμερα αν ζει θα είναι 83

Συνδύασε την ιστοριούλα αυτή με τη μαρτυρία του Ανταίου. Αυτή, που  αναφέρεται στον Γούσια, που οδήγησε καταχείμωνο 1300 παιδιά 14 μέχρι 19- 20 ετών, άμαθα, σε μια απάνθρωπη πορεία από τη Βράχα της Ευρυτανίας στο Γράμμο,  έτσι που έφτασαν μόνο 300. Τα υπόλοιπα πέθαναν ή σακατεύτηκαν από τις κακουχίες και εγκαταλείφθηκαν ή δραπέτευσαν για να σωθούν. Αναφέρει επίσης ότι ο Γούσιας, σε έμπεδο παιδιών που υπήρχε στη Πίνδο, είχε εκτελέσει παιδιά που αποπειράθηκαν να δραπετεύσουν. Με τη μαρτυρία του αυτή ο Ανταίος είχε αποτέλεσμα τη δική του διαγραφή από το Κόμμα, σύμφωνα με τον Δημητρίου.

2018, καλοκαίρι: Αλήθειες που ο Νικόλας πληροφορήθηκε αυτό το καλοκαίρι μετά 69 χρόνια..

Ψάχνοντας να βρει πρόσβαση να εισέλθει και φωτογραφήσει το τέμπλο της εκκλησιάς που κατασκεύασε ο παππούς του Στέλιος Δ. Υφαντής του χωριού των Αγράφων, εκεί όπου έζησε δέκα χρόνια ορφανή η μητέρα του Δέσπω, κόρη του Υφαντή από τα έξη της μέχρι τα δεκάξι της, κοντά στους συγγενείς της όπως περιγράφονται πιο πάνω, σε μια σειρά τηλεφωνικών γνωριμιών, κάτι σαν σε domino από τον ένα στον άλλο, γνώρισε τυχαία την κόρη μιας από τις κόρες της μικροθειάς της.
Συγκίνηση αμοιβαία καθώς μάλιστα η μητέρα της έφυγε έναν χρόνο πριν. Η ίδια του εκμυστηρεύθηκε αλήθειες που αλλάζουν την αφήγησή του:

Η θεια δεν πήρε την κόρη στο βουνό. Η μάνα ακολούθησε την κόρη που αγαπώντας ένα συγχωριανό παληκαρόπουλο, οπλίτη του Δ.Σ. τον ακολούθησε… Τέλειωσε στον Γράμμο.. Η οικογένειά της το έμαθε πολύ αργότερα από το τέλος του Εμφύλιου από πασίγνωστο στο Πανελλήνιο πρώην αρχικαπετάνιο του Δ.Σ που γνώριζε το ζευγάρι έχοντάς το στις διαταγές του. Πληροφορία που δεν είχε μαθευτεί στην οικογένεια του Νικόλα.

Έτσι έκλεισε τελικά και μια ακόμη πληγή γι΄ αυτόν..

Το παιχνιδάκι

Την ίδια εποχή, 1949, λίγο πριν, Δέσπω και Μήτσος, ο πατέρας του, του έκαναν το πρώτο του αγοραστό δώρο, ένα κόκκινο, τσίγκινο, απλό αυτοκινητάκι μοντέρνου τύπου, σαν κι΄ αυτά που είχαν αρχίσει να κυκλοφορούν Αθήνα- Πειραιά.. Τα μέχρι τότε παιχνίδια του ήσαν πρόχειρες ιδιοκατασκευές από ξύλα, χαρτόνια, ύφασμα, άδεια σαρδελοκούτια. Τον είδαν να το λαχταρά σε μια βιτρίνα καθώς περνούσαν. Έπαιζε με το πολύτιμό του γεμάτος λαχτάρα, προσέχοντάς το μην και του πάθει κάτι.

Όταν ήλθε με τους δικούς της η «όμορφη, άσπρη, κοκκινομάγουλη και  φεγγαροκέφαλη, ντροπαλούλα, με κατεβασμένα, με τις χρυσοκάστανες χοντρές κοτσίδες» μικροθειά του, το μόνο που κοίταξε με λαχτάρα, κοριτσάκι βουνίσιο, χωρίς κουκλίτσες ή άλλα παιχνίδια, ήταν το αυτοκινητάκι. Η Δέσπω το πρόσεξε.. 

Λίγο πριν φύγουν, τον πήρε παράμερα.

-Κολάτσα μου, το κοριτσάκι το καημένο δεν είχε ποτέ του ένα παιχνιδάκι. Θέλεις να του δώσουμε το αυτοκινητάκι σου;

Λαχτάρισε!. Άμεση αντίδραση, πρώτη σκέψη ν΄ αρνηθεί.  Σκέφτηκε όμως την θεια της μάνας του στη φυλακή, μαζί την μικρούλα μικροθειά του και τη δική της λαχτάρα για το παιχνίδι καθώς έπαιζαν πριν λίγο. Σκέφτηκα και τα μικρά παιδιά του χωριού του που ποτέ δεν τα είδε με κάποιο παιχνιδάκι. Μόνο με μια φούρκα για σφεντόνα..

         -Δώστο μαμά!...

Θυμάται το γεγονός και παρά την τότε απώλειά του, μαζί και την ευχαρίστησή του...

Ν. Παπαδιονυσίου