Ο θάνατος του Σοφοκλή Βενιζέλου, το 1964

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ 

http://www.kathimerini.gr/864274/article/epikairothta/ellada/o-8anatos-toy-sofoklh-venizeloy

*Κυριακή 9 Φεβρουαρίου 1964. Έπειτα από τη νεκρώσιμη ακολουθία στα Χανιά, η σορός του Σοφοκλή Βενιζέλου μεταφέρεται στο Ακρωτήρι για να ταφεί δίπλα στον πατέρα του Ελευθέριο.

Γράφει ο κ. ΧΡΗΣΤΟΣ ΧΡΗΣΤΙΔΗΣ*

«Ως ήρωα πεσόντα επί των επάλξεων της Δημοκρατίας κηδεύει σήμερον ο ελληνικός λαός τον Σοφοκλή Βενιζέλον. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΗΤΣΟΤΑΚΗΣ»

«Ένας γενναίος», «Ελευθερία», 9 Φεβρουαρίου 1964

Στη μελέτη της κρίσιμης και ιδιαίτερα φορτισμένης δεκαετίας του 1960 ένα από τα σταθερά αναπάντητα ερωτήματα αφορά στην τύχη της κυβέρνησης της Ένωσης Κέντρου–και κατ’ επέκταση της ίδιας της χώρας– εάν δεν είχε προηγηθεί η αιφνίδια απώλεια του Σοφοκλή Βενιζέλου, λίγες μόνον ημέρες προ των εκλογών του 1964.

Ο γιος του ιστορικού ηγέτη Ελευθερίου Βενιζέλου, είχε ήδη από τη δεκαετία του 1940 προβεί σε κομβικής σημασίας παρεμβάσεις– κυρίως στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής– που αναγνωρίζονταν ακόμη και από πολιτικούς του αντιπάλους. Ως πρωθυπουργός ή υπουργός Εξωτερικών κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο, ο Βενιζέλος συνέδεσε το όνομά του με την ένταξη της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ στις αρχές της δεκαετίας του 1950, την ανάληψη πρωτοβουλιών στο επίπεδο της εξομάλυνσης των σχέσεων με γειτονικά κράτη και– κυρίως– το σταθερό του ενδιαφέρον για το Κυπριακό ζήτημα. Παράλληλα, όμως, η δεκαετία του 1950 για τον πολιτικό χώρο του Κέντρου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μία εποχή μετάβασης, με έντονες συγκρούσεις και συνεχείς διασπάσεις, αλλά και μία περίοδος διαρκών ζυμώσεων, βασικός συντελεστής των οποίων υπήρξε ο Κρητικός πολιτικός. Ο ρόλος του, άλλοτε ως εγγυητή της ενότητας και άλλοτε ως σημείου αναφοράς των φυγόκεντρων τάσεων που ανέκαθεν χαρακτήριζαν τον χώρο του Κέντρου, υπήρξε κατά τα χρόνια που προηγήθηκαν της δημιουργίας της Ένωσης Κέντρου το 1961, καταλυτικός.

*Ο Σοφοκλής Βενιζέλος

Η μεγάλη πρόκληση τη δεκαετία του 1960

Μετά τη νίκη της ΕΡΕ στις εκλογές του 1961, το δίλημμα του ιστορικού αρχηγού των Φιλελευθέρων συνίστατο στην εμπλοκή του ή μη στον Ανένδοτο Αγώνα εναντίον του εκλογικού αποτελέσματος και της κυβέρνησης Καραμανλή, που είχε εξαγγείλει ο Γεώργιος Παπανδρέου. Αναπόφευκτη, σε μία σύγκρουση τέτοιας εμβέλειας, έμοιαζε και η εμπλοκή του Στέμματος, ως βασικής συνιστώσας του πολιτικού συστήματος με ενεργή εμπλοκή στις εξελίξεις. Μία ενδεχόμενη, ωστόσο, αναμόχλευση διχαστικών λογικών ανάμεσα στα Ανάκτορα και τους επιγόνους του βενιζελισμού, έμοιαζε με εφιάλτη για την πλειονότητα των ιστορικών στελεχών του κόμματος. Συνεπώς, η πρόκληση για τον Βενιζέλο, συνίστατο στη διατήρηση των ιδιαιτέρως εύθραυστων ισορροπιών μεταξύ Στέμματος και Κέντρου, αλλά και στην αποφυγή, παράλληλα, της αποδυνάμωσης του δικού του ρόλου, στην κορυφή ενός κόμματος σοβαρά ριζοσπαστικοποιούμενου, τουλάχιστον σε επίπεδο ψηφοφόρων. Η επικράτηση επί της ΕΡΕ στις εκλογές του 1963, έδωσε στον Βενιζέλο μία τελευταία ευκαιρία να αποδείξει τις ικανότητές του στη διαχείριση της εξωτερικής πολιτικής της χώρας, αντιμετωπίζοντας μία μείζονα κρίση του κυπριακού προβλήματος, κατά τη σύντομη παραμονή του στην ηγεσία του υπουργείου Εξωτερικών. Όμως, ο αιφνίδιος θάνατός του λίγες μέρες πριν από τις εκλογές του 1964, επέδρασε καταλυτικά στην ισορροπία δυνάμεων εντός και εκτός Κέντρου, δημιουργώντας ένα κενό που έμελλε να αποδειχθεί καθοριστικό.

Στα τέλη Δεκεμβρίου 1963, η παραίτηση της βραχύβιας κυβέρνησης Παπανδρέου–  μόλις πενήντα ημέρες μετά τον σχηματισμό της– λόγω αδυναμίας εξασφάλισης κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας, και ο σχηματισμός υπηρεσιακής κυβέρνησης υπό τον Ιωάννη Παρασκευόπουλο, έθεσαν και πάλι τη χώρα σε προεκλογικούς ρυθμούς με ορίζοντα την προσφυγή στην κάλπη στις 16 Φεβρουαρίου. Ο θάνατός του όμως, στις 7 Φεβρουαρίου 1964, ενώ επέστρεφε από προεκλογική περιοδεία στην Κρήτη, επηρέασε καταλυτικά τους πολιτικούς συσχετισμούς, επιβεβαιώνοντας τη βαρύτητα της προσωπικής του παρέμβασης στο ελληνικό πολιτικό σύστημα.

*Ο Σοφοκλής Βενιζέλος στη Βουλή

Ενώπιον μιας δύσκολης αποτίμησης

Οι αρχές της δεκαετίας του 1960 ήταν μία δύσκολη εποχή για τον πρώην αρχηγό των Φιλελευθέρων. Στερημένος φυσικών συμμάχων και υπό συνεχή αμφισβήτηση των επιλογών του από την πλειοψηφία του Κέντρου, ο Βενιζέλος κλήθηκε να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα της εποχής ή να αποχωρήσει. Επέλεξε να παραμείνει και να επιδιώξει την επικράτηση μιας εναλλακτικής πολιτικής, με γνώμονα τη συνεννόηση με την αντίπαλη παράταξη, και με εγγυητή το Στέμμα. Παρά την αποτυχία του σε αυτό το πεδίο, η επιτυχής διαχείριση του χαρτοφυλακίου του υπουργείου Εξωτερικών λίγους μήνες αργότερα, επανεπιβεβαίωσε τις αδιαμφισβήτητες ικανότητές του ιδιαίτερα στον τομέα των διεθνών σχέσεων. Δύο χρόνια μετά τον θάνατό του, επιχειρώντας μία αποτίμηση της πορείας του Βενιζέλου, η «Ελευθερία», η πλέον μαχητική εφημερίδα του Κέντρου, που συχνά είχε ανοικτά διαφωνήσει με τις επιλογές του, υποστήριζε ότι κανείς δεν μπορούσε τότε να προβλέψει το κενό που θα άφηνε πίσω του και τις συνέπειες για τον τόπο, σημειώνοντας: « [Α]ν (και) ο Σ. Βενιζέλος ευρέθη συχνά εις αντίθεσιν με σημαντικά τμήματα της δημοκρατικής κοινής γνώμης– όπως και με την στήλην αυτήν– όμως η παρουσία του και το κύρος του υπήρξαν στοιχεία ισορροπίας και, τελικώς, ενότητος και δυνάμεως. Χωρίς αυτόν, η μεγάλη, ενιαία δημοκρατική παράταξις (...) δεν θα εγίνετο ποτέ. Και είναι βέβαιον ότι η απουσία του ανέτρεψε την ισορροπίαν, που εστήριζε την ενότητα και επέτρεψε την καταστροφήν του Ιουλίου 1965».

Ο θάνατος του Σοφοκλή Βενιζέλου οδήγησε σε έναν ιδιότυπο διχασμό των πρωταγωνιστών εκείνης της περιόδου, όσο και των μεταγενέστερων ιστορικών. Η διατύπωση σειράς υποθετικών σεναρίων γύρω από την πιθανή πορεία της χώρας με τον ίδιο παρόντα, αναδεικνύει αφενός το πολιτικό του βάρος και αφετέρου την τελμάτωση του πολιτικού συστήματος. Άραγε η παρουσία του Βενιζέλου θα απέτρεπε ή θα ενίσχυε τις διασπαστικές τάσεις που οδήγησαν στη ρήξη του 1965; Πόσο εύκολο θα ήταν να επιβληθεί στο περιβάλλον Παπανδρέου, ιδιαίτερα μετά και την είσοδο του Ανδρέα Παπανδρέου στην πολιτική αρένα μετά το 1963; Θα μπορούσε να αποτρέψει τη ρήξη με το Στέμμα, λειτουργώντας ως κυματοθραύστης των αντικρουόμενων συμφερόντων Γεωργίου Παπανδρέου- βασιλιά Κωνσταντίνου; Παρά το γεγονός ότι η ιστορία δεν γράφεται με υποθέσεις, οι λεπτές ισορροπίες της περιόδου μάλλον έδειχναν να απαιτούν μία ηγετική προσωπικότητα της εμβέλειας του Σ. Βενιζέλου. Ο δυναμισμός και η μετριοπάθειά του πιθανόν να μπορούσαν να αποτρέψουν πρωτοβουλίες ρήξης και να συμβάλουν στην εξεύρεση λύσεων, που ίσως να μπορούσαν να αποτρέψουν την πορεία προς την εκτροπή του πολιτεύματος.

*Ο Σοφοκλής Βενιζέλος, ως ταγματάρχης του Ελληνικού Στρατού στην Προύσα, κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία. Αρχείο ΕΛΙΑ 

Συνδιαλεγόταν με όλους τους πολιτικούς παράγοντες

Η απώλεια του μόνου, ίσως, διεθνούς κύρους ειδικού επί της εξωτερικής πολιτικής, που διέθετε στις τάξεις της η Ένωση Κέντρου, αναμφισβήτητα στοίχισε στη νέα κυβέρνηση που σχημάτισε ο Γεώργιος Παπανδρέου μετά τον εκλογικό θρίαμβο του κόμματός του. Παράλληλα, η μετριοπάθεια και η εμπειρία του Βενιζέλου στη διαχείριση πολιτικών κρίσεων συνιστούσαν δικλίδα ασφαλείας για τη διατήρηση των λεπτών ισορροπιών τόσο ανάμεσα στις πολιτικές δυνάμεις, όσο και στο ίδιο το εσωτερικό του κόμματος, που επίσης έδειχνε να μην μπορεί να υποκατασταθεί.

Η ικανότητά του να συμβιβάζει αντίθετες θέσεις και να συνδιαλέγεται με όλους τους παράγοντες της πολιτικής ζωής– από τον ρυθμιστή του πολιτεύματος μέχρι τους πολιτικούς του αντιπάλους– χωρίς εξάρσεις, εξέλιπε μαζί του δημιουργώντας ένα δυσαναπλήρωτο κενό, σε μια περίοδο που η χώρα είχε πρωτίστως ανάγκη μετριοπαθών προσεγγίσεων. Επρόκειτο για ένα διάχυτο αίσθημα αβεβαιότητας που προφανώς ενισχυόταν και από την απουσία δύο ακόμη πυλώνων σταθερότητας του έως τότε πολιτικού συστήματος. Τόσο η επιδεινούμενη ασθένεια του βασιλιά Παύλου και τελικά ο θάνατός του στις αρχές Μαρτίου, όσο και η απόφαση του Κωνσταντίνου Καραμανλή να αποχωρήσει οριστικά από την πολιτική ήδη από τον Δεκέμβριο του 1963, άφηναν μόνο κυρίαρχο του πολιτικού σκηνικού τον Γεώργιο Παπανδρέου. Με ενάργεια, άλλωστε, περιέγραφε το υπό διαμόρφωση σκηνικό η «Καθημερινή», αναφέροντας ότι οι ψηφοφόροι της Ένωσης Κέντρου θα έπρεπε πλέον να είναι προβληματισμένοι «διότι αντιμετωπίζουν έξαφνα ένα κενόν και την έλλειψιν μίας εγγυήσεως συνέσεως και μετριοπαθείας», και οι οπαδοί της ΕΡΕ «διότι χάνουν έναν αντίπαλο με τον οποίο θα ήτο επί τέλους δυνατός ένας μετεκλογικός διάλογος». Η συνολική αναγνώριση της συναινετικής διάθεσης του Σοφοκλή Βενιζέλου σε αυτή την εξαιρετικά τεταμένη ατμόσφαιρα, αναδείκνυε το μέτρο της ικανότητάς του ως ρεαλιστή πολιτικού, τον οποίο χαρακτήριζε κατά τον εκδότη του «Βήματος» Χρήστο Λαμπράκη, «η μέχρι πείσματος εμμονή εις ωρισμένους απωτέρους αντικειμενικούς σκοπούς».

* Ο κ. Χρήστος Χρηστίδης είναι διδάσκων στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.