Το «Ουζούν Σουργκιούν» του Μένου Φιλήντα

*Η πρώτη σελίδα της επιστολής του Μένου Φιλήντα προς τον Ίωνα Δραγούμη, 

για το "Ουζούν Σουργκιούν". Από τα αρχεία της Γενναδείου Βιβλιοθήκης

*Μια σελίδα από τους 

διωγμούς των Νεοτούρκων

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

                «Ουζούν σουργκιούν» στα τουρκικά σημαίνει «μακρά εξορία». Είναι η φράση που στοίχειωσε στη σκέψη των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης, όταν άρχισαν οι συστηματικοί διωγμοί των Νεοτούρκων εναντίον των Χριστιανικών πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μεγάλες ομάδες πληθυσμών μετακινήθηκαν κάτω από άθλιες συνθήκες στο εσωτερικό της Τουρκίας και οι άνδρες εκτοπίζονταν στα τάγματα καταναγκαστικής εργασίας, τα εφιαλτικά «αμελέ ταμπουρού».

                Ο Μένος Φιλήντας ο άλλος πρωταγωνιστής του άρθρου αυτού (το όνομά του ήταν Αγαμέμνων Φιλανθίδης) είναι ένας από τους αγνούς δημοτικιστές της εποχής του μεσοπολέμου. Μικρασιάτης στην καταγωγή γεννήθηκε στην Αρτάκη Κυζίκου το 1870 και πέθανε στη  Νέα Ιωνία της Αττικής το 1934. Σπούδασε αρχικά στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν στο Διδασκαλείο της οθωμανικής τότε  Θεσσαλονίκης. Εργάσθηκε ως δάσκαλος σε διάφορες πόλεις της Τουρκίας μέχρι το 1915, που ήρθε στην Ελλάδα.  Είχαν αρχίσει οι διωγμοί των Νεοτούρκων και ο Φιλήντας, είχε φυλακιστεί  δυο φορές, στην Προύσα και την Αρτάκη.

*Ο Μένος Φιλήντας ζωγραφισμένος από τον Φώτη Κόντογλου

                Δεν πρέπει να ξεχνάμε, πως γενοκτονία και διωγμούς, υπέστησαν χρονολογικά πρώτοι οι Θράκες, από το καθεστώς των Νεοτούρκων. Όλοι γνωρίζουμε, πως μετά την επικράτηση των Νεοτούρκων στις αρχές του 20ου αιώνα, εφαρμόσθηκε συστηματικό σχέδιο διωγμών στη Θράκη. Και ήταν σχέδιο δόλιο και πειραματικό. Δοκίμαζαν τις αντοχές του ελληνικού κράτους και της διεθνούς κοινωνίας. Έτσι λοιπόν, όταν είδαν πως τα αντανακλαστικά τους ήταν ασήμαντα συστηματοποίησαν και γενίκευσαν τις διώξεις με τις γενοκτονίες των Ποντίων,  των Αρμενίων και των Ασσυρίων. Και είναι χαρακτηριστικό, ότι χιλιάδες ρακένδυτοι και πεινασμένοι Θράκες κατέφευγαν στην Αθήνα, όπου καμιά ουσιαστική βοήθεια δεν τους προσφέρθηκε από το επίσημο κράτος τότε.

*Η δεύτερη σελίδα της δραματικής επιστολής του Μ. Φιλήντα

                Ο Μένος Φιλήντας διέπρεψε ως δάσκαλος και ως γλωσσολόγος (αν και αυτοδίδακτος). Στα 1901 βραβεύτηκε σε γλωσσικό διαγωνισμό της εφημερίδας «Άστυ», προκηρυγμένο από τον Ψυχάρη, με το έργο του «Γραμματική της ρωμαίικης γλώσσας», την οποία είχε στείλει για να κριθεί με το όνομα «ένας κάποιος Μενέλαος Φιλήντας που κάθεται στην Αφτάνη του Μαρμαρά» (19/10/1901). Είναι η δική του δίτομη Γραμματική, που για χρόνια υπήρξε σχεδόν το μοναδικό βοήθημα των δημοτικιστών. Ο πρώτος τόμος «Φωνολογία και Γραφή» κυκλοφόρησε το 1907 και ο δεύτερος «Μορφολογία και Ετυμολογία» το 1910.  Έγραψε επίσης «Το Φάντασμα που δεν ξαναφάνηκε», «Ανατολίτικες Ιστορίες (1931), «Παιδιού έρωτες κι άλλα τέτοια» (1923),  «Στα βουνά της Χαλκιδικής» (1916) κ.ά.  

*Απόσπασμα από κριτική του Γιάννη Ψυχάρη για εργασία του Μένου Φιλήντα 

στη εφημερίδα "Άστυ"

        

                Συνεργάστηκε με τα περισσότερα αθηναϊκά περιοδικά, καθώς επίσης με έντυπα της Κωνσταντινούπολης, δημοσίευσε και εξέδωσε γλωσσολογικές μελέτες, πεζογραφήματα και την ποιητική συλλογή «Οχτάβες». Συνεργάστηκε επίσης στη συγγραφή της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας των εκδόσεων Πυρσός και με τα «Θρακικά» από τη αρχή της έκδοσής τους το 1927. Οι προτάσεις του για τη γλώσσα, ορισμένες φορές χαρακτηρίστηκαν και ακραίες.

                Πέθανε στις 26 Ιουλίου 1934, στην προσφυγούπολη Νέα Ιωνία στο μικρό  προσφυγικό σπίτι, που του είχε παραχωρηθή στην οδό Μικράς Ασίας (αριθ. 12), όπως λεγόταν τότε η σημερινή οδός Ελ Αλαμέϊν. Εκεί έζησε τα τελευταία δέκα χρόνια της ζωής του.

*Οι πληροφορίες για την οικογένεια του Μ. Φιλήντα

Το «Ουζούν Σουργκιούν»

                Ερχόμαστε τώρα στη φράση «Ουζούν Σουργκιούν» που στα τουρκικά σημαίνει «Μακρά Εξορία».

                Το 1915 ο Φιλήντας ζούσε στην Αίγινα, αλλά η οικογένειά του βρίσκονταν στην Κύζικο. Οι διωγμοί εντείνονταν, οι κατατρεγμένοι πρόσφυγες κατέκλυζαν την Ελλάδα και το κράτος δεν έπαιρνε κανένα μέτρο για τη σωτηρία των ομογενών, που ζούσαν στην Τουρκία. Ανήσυχος, κατέφυγε στον διπλωμάτη και πολιτικό  Ίωνα Δραγούμη, που όπως φαίνεται τον γνώριζε. Το 1915 ο Δραγούμης είχε εκλεγεί βουλευτής Φλώρινας. Μια και δυο έκατσε και του έγραψε μια επιστολή, η οποία διασώθηκε και βρίσκεται σήμερα στα αρχεία της Γενναδείου Βιβλιοθήκης. Ο Φιλήντας δημοτικιστής της ομάδας του «Νουμά» ακολουθούσε την ιδιάζουσα γραμματική των δημοτικιστών της εποχής του.

*Σκίτσο του Μένου Φιλήντα

                Στην επιστολή αυτή, αποκαλεί τον Δραγούμη «Εξοχώτατε φίλε» και του γράφει:

                «Κι άλλοτε σας έγραψα κι ενεργήσατε, μα το βραδυκίνητο μηχάνημα που λέγεται κράτος, δεν παίρνει από τέτοια.

                Διαβάζω στα φύλλα πως ζορίζουνε σε «ουζούν σουργκιούν» τις οικογένειές μας. Φρίκη!

                Αφτή θάναι η πρώτη και τελεφταία χάρη που Σας γυρεύω.

                Φανταστείτε να πάνε τις κόρες μου με τη μάννα τους στο Βαν έξαφνα «ουζούν σουργκιούν. Πιστεύω πως άμα θέλετε μπορείτε να ενεργήσετε να μου τις φέρουν προπαντός προς την Γερμανική πρεσβεία. Θάχετε πιστέβω το μέσο. ‘Η όπως αλλιώς σκέφτεστε πως μπορεί να φέρει αποτέλεσμα.

                Σας ικετεύω

                Άμα θέλετε αφτό μπορείτε να μου το κάνετε.

                Τόσα και τόσα καλά έχετε κάνει στη ζωή Σας

                Αφτό είναι από τα μεγαλύτερα που θα κάνετε στη ζωή Σας.

                Τα έξοδα μπορεί να μου τα κρατεί το κράτος λίγα λίγα από το μισθό μου.

                Με αγωνία, δικό Σας

Μ. Φιλήντας

Αίγινα 25 Οχτώβρη 1915».

                Και εν είδει υστερογράφου ο Φιλήντας δίνει μερικές συμπληρωματικές πληροφορίες

                «Πόλη= Αρτάκη (Ερδέκ)

                Γυναίκα=Φρόσο Μ. Φιλήντα

                Κόρες= Αντιγόνη, Ισμήνη

                Γιος= Πολυνείκης Μ. Φιλήντας

                Η Αρτάκη είναι αντίκρυ  στο Ροδοστό στην Ασιατική παραλία της θάλασσας του Μαρμαρά απάνω στην Κυζικιανή χερσόνησο».

                Δεν γνωρίζω τι έγινε με την οικογένεια του Φιλήντα και τις ενέργειες του Ίωνα Δραγούμη. Η υπόθεση σύμφωνα με σημείωμα στο άνω αριστερό άκρο της πρώτης σελίδας της επιστολής ανατέθηκε στο υπουργείο Εξωτερικών. Πιθανολογώ ότι κάποια στιγμή η οικογένεια θα επανενώθηκε επί ελληνικού εδάφους.

                Η επιστολή όμως με μια λέξη που περιέχει μέσα, αντανακλά την έκταση και την βαρβαρότητα των διωγμών εκείνης της εποχής. Η λέξη αυτή είναι «Φρίκη». Και δεν πρέπει να ξεχνάμε πως είναι η εποχή, που αμέσως μετά την οιονεί «πειραματική εφαρμογή» της πολιτικής αυτής των Νεοτούρκων στη Θράκη, ακολούθησαν οι διωγμοί εναντίον Ποντίων, Αρμενίων και Ασσυρίων.

*Από τα συγγράμματα του Μένου Φιλήντα

                Για τους διωγμούς στη Θράκη θα θυμίσω τους στίχους του Γεωργίου Σουρή στο «Ρωμηό» στις 18 Οκτωβρίου του 1914. Τότε που ο ποιητής Γεώργιος Σουρής, ο σκληρός, σατυρικός αυτός επικριτής των πάντων, λύγισε από τη δυστυχία των Θρακών προσφύγων και έγραψε μεταξύ άλλων:

Σε γνωρίζω απ’ την όψη

Που πλανάται νηστική

Κι απ’ του ρούχου σου την κόψη

Πως μας ήλθες από εκεί.

------

Σε γνωρίζω κι απ’ τα ράκη

Κι από την κακομοιριά

Πως μας ήλθες απ΄ τη Θράκη

Και ζητείς παρηγοριά.

------

Να και Θράκαις, να κι Ασίαις

Εγινήκανε θυσίες

Και των Τούρκων τα ξεράδια

Τις αφήσανε ρημάδια.

------

Καλώς ήλθες στην Αθήνα

Όπου κόσμος ευθυμεί

Γύρευε κι αυτά κι εκείνα,

Θέλε στέγη και ψωμί.

                Και παρακάτω, περιγράφοντας λιτά το πνεύμα της αδιαφορίας, του εφησυχασμού και της έλλειψης εθνικών αντανακλαστικών στους διωγμούς του Ελληνισμού, που είχαν αρχίσει πολύ νωρίτερα και με την περίπτωση της Ανατολικής Ρωμυλίας, πρόσθετε:

Ναι μεν σας συλλυπούμεθα και δεν σας αδικούμε

Για το βαθύ σας πόνο,

Αλλ΄ όμως συνηθίσαμε διωξίματα ν’ ακούμε

Κάθε καιρό και χρόνο.

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης