Αντώνης Κατσαντώνης: Ο σταυραητός της κλεφτουριάς

*Ο Αντώνης Κατσαντώνης από τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Χατζημιχαήλ

 

 

Γράφει ο Παύλος Παπαδόπουλος

 

Καλησπέρα σας και Χρόνια Πολλά! Ενόψει της Εθνικής Επετείου θα σας παρουσιάσω το αριστούργημα του Κωνσταντίνου Ράμφου "Κατσαντώνης». Πρόκειται για το ομώνυμο μυθιστόρημα, το οποίο ο Ράμφος συνέγραψε το 1884.

Σύμφωνα με την παράδοση καταγόταν από το Βασταβέστι ή Βασταβέτσι (Πετροβούνι) της Ηπείρου από σαρακατσάνικη οικογένεια, εξ ου και το παρεπώνυμο Κάτσο Αντώνης. Το κανονικό του όνομα ήταν Αντώνης Μακρυγιάννης, ο Γιάννης Μακρυγιάννης, ο πατέρας του Κατσαντώνη, καταγόταν επίσης από το Βασταβέτσι. Επειδή όμως είχε αναπτύξει κλέφτικη δράση, πήγε και εγκαταστάθηκε τελικά στο Μάραθο (Μύρισι) Αγράφων Ευρυτανίας, όπου παντρεύτηκε την Αρετή, κόρη του επίσης κλεφτοκαπετάνιου στα Άγραφα Βασίλη Δίπλα.

Το ζευγάρι απέκτησε τρία αγόρια: τον Κατσαντώνη, ο οποίος γεννήθηκε στο Μάραθο και πήρε το όνομα του σύμφωνα με άλλη παράδοση από τη παράκληση της μάνας του να μην πάει στα βουνά ως αρματολός και του έλεγε «Κάτσε Αντώνη, κάτσε Αντώνη»,

Αρκετοί άλλοι μελετητές αναφέρουν πως το ζευγάρι είχε έναν ακόμη γιο το Χρήστο ή Κούτσικο,  που πέθανε φυλακισμένος από τους Τούρκους στα Μετέωρα, καθώς και μια κόρη, τη Κατερίνα, που παντρεύτηκε κατόπιν στο χωριό Βελαώρα των Απεραντίων αλλά δεν είναι γνωστό με ποιόν. Στο Μάραθο γεννήθηκε το πρώτο παιδί της οικογένειας, ο Αντώνης, ο μετέπειτα γνωστός ως Κατσαντώνης το 1775.

Πριν ξεκινήσει την επαναστατική του δράση ήταν βοσκός στο κοπάδι του πατέρα του και είχε γυρίσει όλα τα βουνά των Αγράφων. Σύμφωνα με ορισμένες πηγές παντρεύτηκε μια τσελιγκοπούλα που ονομαζόταν Αγγελική Δράκου και έκανε μαζί της έναν γιο, τον Αλέξανδρο, αλλά οι πληροφορίες για αυτούς είναι λιγοστές και δεν έχουν εξακριβωθεί.

Σύμφωνα με την τοπική παράδοση ο Κατσαντώνης έμενε με τους γονείς του στη Λεπενού όταν καταγγέλθηκε (το 1800 ή 1802), άδικα κατά κάποιους, στον Αλή Πασά από κάποιον Γιάγκο Καραγκούνη, πως όλη η οικογένεια του Γιάννη Μακρυγιάννη προέβαινε σε συστηματική ζωοκλοπή σε όλη την ευρύτερη περιοχή. Τότε ο Αλή Πασάς διέταξε τη σύλληψή του μαζί με το γιο του, τον Κατσαντώνη, οι οποίοι και οδηγήθηκαν στις φυλακές των Ιωαννίνων. Τότε ο Κατσαντώνης υποχρεώθηκε για να πετύχει την ελευθερία του πατέρα του να καταβάλει ένα μεγάλο χρηματικό ποσό, όπως κι έγινε. 

*Ζωγραφικός πίνακας που αναπαριστά τους αγώνες των Ελλήνων γύρω από την Ακρόπολη.

Έναρξη συμπλοκών

 

Ο Κατσαντώνης ορκίσθηκε τότε να ξεπλύνει τη ντροπή της οικογενείας του με τα όπλα παρατώντας τη βοσκή. Έτσι αφού σκότωσε τον «Μπουλούκμπαση» (αξιωματικός των γενίτσαρων) Γιάγκο Καραγκούνη, επιδόθηκε εν συνεχεία σε ληστείες και κλοπές, στην αρχή κατά των χαρατζήδων  ( δηλ. αυτών που εισέπρατταν τους φόρους για λογαριασμό των Τούρκων) και των σπαχήδων (εξισλαμισθέντων στρατιωτών ιππέων) του Αλή Πασά. Ο Αλή Πασάς όταν το έμαθε προκειμένου να τον εκφοβίσει διέταξε για δεύτερη φορά τη σύλληψη του πατέρα του, τη δήμευση της περιουσίας του και την πυρπόληση της οικίας του. Αλλά ενώ ο πατέρας του Κατσαντώνη μαζί με κάποιους εκ των συγγενών του πέθαινε στις φυλακές της Άρτας, ο Κατσαντώνης ενισχύθηκε με ομάδες κλεφτών των αδελφών του Λεπενιώτη και Χασιώτη καθώς και μ΄ εκείνων των Δίπλα και Τσόγκα οπότε και άρχισε ένας αμείλικτος αγώνας μεταξύ των Δερβεναγάδων του Αλή και των παραπάνω συμμοριών με κύρια θέατρα συμπλοκών τα Άγραφα, τον Βάλτο, το Ξηρομέρι και άλλες περιοχές. Μάχες στις μάχες, ενέδρες στις ενέδρες και προδοσίες στις προδοσίες συμπλήρωναν όλον εκείνο τον αγώνα. Τίποτα όμως δεν κατόρθωναν οι «Αληπασίτες» κατά του αεικίνητου Κατσαντώνη που παρέμενε κάθε φορά ασύλληπτος.

*Ζωγραφικός πίνακας που αναπαριστά το θάνατο του Βεληγκέκα,

Αντ΄ αυτών, ο ιστορικός Φραγκίστας περιορίζοντας τα γεγονότα κατά το επιεικέστερο επί των παραδόσεων, αναφέρει πως ο Κατσαντώνης στα εικοσιπέντε του χρόνια, (1802), εγκατέλειψε τον ποιμενικό βίο και έγινε κλέφτης, έπειτα από κάποιο περιστατικό που του συνέβη μ' έναν Τούρκο. Είχε συλληφθεί και αφού δάρθηκε από ένα μπουλούκμπαση με την κατηγορία της ζωοκλοπής, αφέθηκε ελεύθερος αφού κατέβαλε πολλά λύτρα. Μόλις ο Κατσαντώνης απελευθερώθηκε, σκότωσε τον μπουλούκμπαση και υποχρεώθηκε έτσι, φυγοδικώντας, να στραφεί στην κλέφτικη ζωή. Εδώ αξίζει να αναφέρουμε ότι πολλοί μελετητές πιστεύουν ότι το όνομα Κατσαντώνης προέρχεται από την τούρκικη λέξη «Κατσάν» που σημαίνει φυγόδικος.

Εντάχθηκε στην ομάδα του παππού του Δίπλα, που λέγεται κατά την παράδοση ότι ήταν και νονός του. Αργότερα τον ακολούθησαν και τα δυο μικρότερα αδέρφια του, ενώ χάρη στις ικανότητες του Κατσαντώνη ο Δίπλας αύξησε τη δύναμη του ασκεριού του και όταν σε προχωρημένη ηλικία ένιωσε τις δυνάμεις του να τον εγκαταλείπουν παρέδωσε τα ηνία της ηγεσίας της κλεφτουριάς των Αγράφων στον εγγονό του Κατσαντώνη. Ο Αλή πασάς των Ιωαννίνων εξόντωσε την οικογένειά του μόλις έμαθε ότι το αρματολίκι των Αγράφων ξεσηκώνεται εναντίον του από τον Κατσαντώνη, αυτός με τη σειρά του για να τον εκδικηθεί εξόντωσε πολλούς Τουρκαλβανούς σε διάφορες ενέδρες και μάχες. Το 1807 έφερε μια τιμητική διάκριση για τον Κατσαντώνη, αφού είχε σκοτώσει τον Βεληγκέκα, γνωστό μας από το θέατρο Σκιών.

*Ο Κατσαντώνης του Ράμφου, σε έκδοση του 1862 (Από την Ψηφιακή Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης)

 

Λίγα λόγια για τον Κωσταντίνο Ράμφο και το συγγραφικό του έργο...

 

Ο Κωνσταντίνος Ράμφος γεννήθηκε στη Χίο το 1776. Δεν έχουμε πληροφορίες σχετικές με τις σπουδές του. Ασχολήθηκε με το εμπόριο. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία κι έγινε απόστολός της στα Ψαρά και την Ύδρα. Υπηρέτησε στο Α΄ Σύνταγμα και λόγω της μόρφωσής του έγινε αξιωματικός. Τον Νοέμβριο του 1821 συμμετείχε ως υπολοχαγός στην έφοδο κατά του Παλαμηδίου στη μάχη του Ναυπλίου. Τον Ιανουάριο τον βρίσκουμε στην πολιορκία του Ακροκορίνθου. Το 1824 του ανατίθενται διπλωματικές αποστολές: προς τον συνταγματάρχη Στάνχοουπ για να τον αποτρέψει να εγκαταλείψει την Ελλάδα. Ως φίλος του Γεωργίου Κουντουριώτη ραδιούργησε κατά του επάρχου της Αίγινας. Το 1827 συμμετέχει ως υπασπιστής του συνταγματάρχη Ταρέλλε και αργότερα του ταγματάρχη Φ. Γουβερνάτου στην εκστρατεία του Φαβιέρου στη Χίο. Το 1827-1828 γίνεται γραμματέας του Διοικητηρίου Αιγίνης. Επί Καποδίστρια έγινε δικαστής στον Πόρο και διοικητής των φρουρίων της Μεσσηνίας. Συμμετείχε στα γεγονότα του Πόρου στα 1831 στο πλευρό του Καποδίστρια. Το 1835 τον βρίσκουμε ενθουσιώδη οθωνιστή. Διετέλεσε πρόξενος στα Γιάννενα και τη Θεσσαλονίκη. Μετά το πέρας της διπλωματικής του σταδιοδρομίας επέστρεψε στην Αθήνα όπου άσκησε το επάγγελμα του δικηγόρου. Ήταν εκδότης της εφημερίδος «Συντηρητική». Πέθανε το 1871 σε ηλικία 95 ετών.

Οι συγγραφικές του επιδόσεις καλύπτουν μεταφράσεις ξένων έργων, τη σύνταξη πολιτικών φυλλαδίων, προλόγων, σατιρικών κειμένων, λογοτεχνικών έργων. Οι οικονομικές δυσκολίες που αντιμετώπισε στην τελευταία περίοδο της ζωής του συνδέονται με τη μαζική αυτή παραγωγή λαϊκών αναγνωσμάτων τα οποία βρίθουν από ερωτικές περιπέτειες ή ηρωικά κατορθώματα με σκοπό την τέρψη ευρύτερου κοινού. Τα μυθιστορήματά του είναι εμπνευσμένα από τους πρόσφατους εθνικούς αγώνες. Τα πλεονεκτήματα της γραφής του είναι κατά τον Δημαρά, η νεανική αφηγηματική ικανότητά του, η πνοή επική και τα περιπετειώδη επεισόδια σφικτά. Όμως η γλώσσα του στερείται επιμέλειας και λογοτεχνικού χαρακτήρα. Τα έργα του είναι γραμμένα σε γλώσσα αττικίζουσα, με μερικές παρεμβολές της καθομιλουμένης ιδιαίτερα στους διαλόγους. Οι ιστορίες του πάσχουν εξ απόψεως ισορροπίας στη σύνθεσή τους ή οικονομίας. Για τον Ι. Μ. Παναγιωτόπουλο «Ο Ράμφος στα βιβλία του [...] κατέχει την αίσθηση του περιττού. Φαίνεται ο άνθρωπος της ενέργειας που ξέρει που πρέπει να σταθεί». Για τους μελετητές του ιστορικού μυθιστορήματος στην Ελλάδα, ο Ράμφος έχει δεχθεί επιδράσεις από τον Γουόλτερ Σκοτ. Για τον Tonnet ο Ράμφος δεν είχε καμία πείρα στη συγγραφή μυθιστορημάτων. Τα πρώτα του διηγήματα έχουν επηρεαστεί από το δραματικό είδος. Στα έργα του Ράμφου ο τόπος της δράσης τους παραμένει αμετάβλητος, συνδέει τα αντίθετα και αναμιγνύει το κωμικό με το τραγικό. Βασικό προτέρημα του είναι η επιμελημένη ψυχογράφηση των ηρώων του. Ο Ράμφος επηρεάστηκε από τη ρομαντική αντίληψη του κόσμου και τα θέματά της. Δεν αποκόπτεται όμως από την πραγματικότητα, περιγράφοντας την ασχήμια των τόπων και των ανθρώπων της εποχής του, γινόμενος έτσι «ένας από τους πρώτους ρεαλιστές της νεοελληνικής μυθιστοριογραφίας» (Βικιπαίδια).

 

Παύλος Παπαδόπουλος

 

 

*Ο Παύλος Παπαδόπουλος, είναι Αξιωματικός της Ελληνικής Αστυνομίας, Πτυχιούχος Ανθρωπιστικών Σπουδών

 

Πηγές

 GreekRadioTheater, Sarakatsanos.gr, wikipedia