Οι πολύκροτες δίκες των χουντικών

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ          https://www.kathimerini.gr/politics/561221767/oi-polykrotes-dikes-ton-choyntikon/

*Ο συνταγματάρχης Δημ. Οπρόπουλος καταθέτει, σε αναπηρικό καροτσάκι, στη δίκη κατά των πρωταιτίων του πραξικοπήματος. Στην πρώτη σειρά των κατηγορουμένων διακρίνονται από αριστερά οι Γ. Παπαδόπουλος, Ν. Μακαρέζος, Στ. Παττακός, Γρ. Σπαντιδάκης. Πίσω τους ο Οδ. Αγγελής.

 

 

*Η δικαστική διαδικασία

που ακολουθήθηκε

έθεσε νέες προδιαγραφές

και ολοκλήρωσε

την οριστική ρήξη με το παρελθόν

 

 

Γράφει ο κ. ΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ*

 

 

Η Μεταπολίτευση του 1974-75 αποτέλεσε καμπή στην υπέρβαση της ελληνικής «κρίσης των θεσμών», που περιλάμβανε δύο επάλληλα ρήγματα, τον Εθνικό Διχασμό μετά το 1915 και τους εμφύλιους πολέμους της δεκαετίας του 1940.

Οργανικό τμήμα αυτής της υπέρβασης αποτέλεσαν οι δίκες των χουντικών το 1975. Οι κυβερνήσεις Εθνικής Ενότητας και της Ν.Δ. έδωσαν μεγάλη έμφαση στην προστασία των δικαιωμάτων των κατηγορουμένων, στον σεβασμό της μη αναδρομικότητας των ποινικών νόμων και στη διεξαγωγή δίκαιης δίκης.

Δίκες που σχετίζονταν με την πολιτική αντιπαράθεση είχαν συχνά γίνει στην Ελλάδα της «κρίσης των θεσμών». Η πρώτη ήταν η Δίκη των Εξ το 1922, οπότε καταδικάστηκαν συνοπτικά από έκτακτο στρατοδικείο, και κατόπιν εκτελέστηκαν αμέσως, οι ηγέτες της αντιβενιζελικής παράταξης. Το 1935, μετά το αποτυχημένο βενιζελικό κίνημα του Μαρτίου, οι αντιβενιζελικοί «ανταπέδωσαν» με μιαν άλλη δίκη-παρωδία στην οποία καταδικάστηκαν και εκτελέστηκαν πρόσωπα που είχαν καταθέσει ως μάρτυρες κατηγορίας στη Δίκη των Εξ… Το 1946-49, κατά τον Εμφύλιο, συγκροτήθηκαν 25 έκτακτα στρατοδικεία που δίκασαν περίπου 50.000 άτομα. Το 10% καταδικάστηκε σε θάνατο και οι εκτελέσεις υπολογίζονται σε περίπου 3.000. Μετά τον Εμφύλιο, οι εκτελέσεις ήταν σχετικά λίγες – πιο γνωστές οι υποθέσεις Ν. Μπελογιάννη και Ν. Πλουμπίδη. Η τελευταία ήταν αυτή του Χρ. Καράνταη την 1η Μαΐου 1955. Οι εκτελέσεις αυτές έπαυσαν οριστικά μετά την άνοδο του Κωνσταντίνου Καραμανλή στην εξουσία τον Οκτώβριο. Ωστόσο, η κληρονομιά από παρόμοιες δίκες δεν ήταν καλή. Και η μεσοπολεμική αβασίλευτη δημοκρατία και η μετεμφυλιακή βασιλευομένη είχαν θεμελιωθεί στο αίμα του «εσωτερικού εχθρού», κάτι που τελικά υπέσκαψε τη νομιμοποίησή τους. Η Μεταπολίτευση του 1974-75 όφειλε πλέον να διαρρήξει αυτόν τον φαύλο κύκλο.

*Οι ηγέτες των δύο φάσεων της δικτατορίας Γ. Παπαδόπουλος (καθιστός) και Δ. Ιωαννίδης. Στο εδώλιο οι πρωταίτιοι του πραξικοπήματος

Προσφυγές πολιτών στη Δικαιοσύνη εναντίον των χουντικών είχαν υποβληθεί από τον Σεπτέμβριο του 1974. Στις 3 Οκτωβρίου, η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας εξέδωσε Συντακτική Πράξη (με καθοριστική τη συμβολή του υπουργού Δικαιοσύνης, Κ. Παπακωνσταντίνου), η οποία όριζε ότι η αμνηστία που είχε χορηγηθεί κατά τις πρώτες ημέρες της Μεταπολίτευσης δεν κάλυπτε τους «πρωταιτίους» του πραξικοπήματος του 1967· οι πράξεις αυτές θα εκδικάζονταν από το Πενταμελές Εφετείο. Επρόκειτο για κομβικής σημασίας νομοθέτημα: περιόριζε τη δίωξη στους «πρωταιτίους», αφήνοντας εκτός της διαδικασίας πρόσωπα που μπορεί να είχαν συνεργαστεί, αμέσως ή εμμέσως, με τη χούντα, από υπουργούς έως δημοσίους υπαλλήλους όλων των βαθμίδων. Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι αυτό ήταν η προτίμηση και του ίδιου του Καραμανλή, που δεν ήθελε να υποβιβαστεί η διαδικασία σε ένα λαϊκιστικό κυνήγι μαγισσών. Επιπλέον, τα αδικήματα δεν παραπέμπονταν σε ένα «έκτακτο στρατοδικείο», αλλά σε τακτικούς δικαστές που θα απολάμβαναν όλες τις εγγυήσεις της δικαστικής ανεξαρτησίας. Τέλος, καθίστατο σαφές ότι δεν θα γινόταν δεκτή αναδρομική εφαρμογή ποινικών διατάξεων: θα εφαρμοζόταν το δίκαιο που βρισκόταν σε ισχύ κατά την ώρα της τέλεσης της πράξης, όπως απαιτούσε η δυτική αντίληψη περί των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Οι διώξεις των χουντικών εξελίχθηκαν εν μέσω διαδοχικών προσπαθειών των νοσταλγών της δικτατορίας είτε να ανατρέψουν την κυβέρνηση είτε να δολοφονήσουν τον Καραμανλή, τις οποίες απέτρεψε ο υπουργός Δημοσίας Τάξεως Σόλων Γκίκας. Η κυβέρνηση έδειξε μεγάλη προσοχή ώστε να προχωρήσει σε μια δίκαιη διαδικασία, αποφεύγοντας την αντίδραση των χουντικών, αλλά και χωρίς να ενδώσει στον λαϊκισμό που ζητούσε μια δίκη εκδίκησης – χαρακτηριστικό το σύνθημα της εποχής για ένα «Γουδί», που παρέπεμπε στη Δίκη των Εξ…

Οι τρεις δικτάτορες (Γεώργιος Παπαδόπουλος, Νικόλαος Μακαρέζος, Στυλιανός Παττακός) συνελήφθησαν στις 22 Οκτωβρίου 1974, ενώ είχαν προκηρυχθεί οι εκλογές και ήταν δυσκολότερο για τους υποστηρικτές τους στον στρατό να αντιδράσουν. Στις 14 Ιανουαρίου 1975, η Βουλή με ψήφισμά της διακήρυξε ότι «η Δημοκρατία δικαίω ουδέποτε κατελύθη», άρα ότι το χουντικό καθεστώς ήταν παράνομο. Κατόπιν, το Πενταμελές Εφετείο εξέτασε ποιοι ήταν οι πρωταίτιοι του πραξικοπήματος. Διερεύνησε τις περιπτώσεις 96 ατόμων, από τα οποία τα 20 κατέληξαν στο ακροατήριο. Η προσοχή της κοινής γνώμης στράφηκε περισσότερο στη φρασεολογία που υιοθέτησε το Εφετείο ότι το έγκλημα του 1967 ήταν «στιγμιαίο» (κάτι που επίσης απέκλειε διώξεις πέραν του κύκλου των πρωταιτίων), αλλά από την άποψη της νομικής διαδικασίας το βασικό στοιχείο ήταν άλλο: τα δικαιώματα των κατηγορουμένων γίνονταν απολύτως σεβαστά, κάτι που αποτελούσε κρίσιμο νέο στοιχείο για την ελληνική πολιτική Ιστορία.

Η δίκη των πρωταιτίων πραγματοποιήθηκε μεταξύ 28 Ιουλίου και 23 Αυγούστου 1975. Ολοκληρώθηκε με την καταδίκη των Παπαδόπουλου, Μακαρέζου και Παττακού σε θάνατο και απόταξη (για το έγκλημα της στάσης) και σε ισόβια για εσχάτη προδοσία. Ο Δ. Ιωαννίδης και 14 άλλοι κατηγορούμενοι καταδικάστηκαν σε ισόβια. Δύο ημέρες αργότερα, η κυβέρνηση μετέτρεψε τις θανατικές καταδίκες σε ισόβια. Παρά την έντονη αντίδραση της αντιπολίτευσης (ο Ανδρ. Παπανδρέου ισχυρίστηκε ότι ο Καραμανλής εκπλήρωνε τις «υποχρεώσεις» που είχε αναλάβει έναντι των χουντικών), η κυβέρνηση ενέμεινε στην απόφασή της. Ο Καραμανλής –ο ηγέτης που είχε σταματήσει οριστικά και τις μετεμφυλιακές εκτελέσεις των κομμουνιστών– δεν ήθελε να ξεκινήσει το νέο πολίτευμα με εκτελέσεις και δημιουργία αντισυστημικών «μαρτύρων», όπως είχε γίνει το 1924 και το 1946-49. Παράλληλα, όμως, φρόντισε να απευθύνει προειδοποιήσεις και στους νοσταλγούς της δικτατορίας. Τις ημέρες εκείνες, η κυβέρνηση είχε φροντίσει να πραγματοποιηθεί άσκηση του στρατού στην περιοχή της Δράμας (έτσι ένα μεγάλο μέρος του στρατού θα βρισκόταν μακριά από την Αθήνα). Ο Καραμανλής παρακολούθησε την τελευταία φάση της άσκησης και κατόπιν, ομιλώντας στους αξιωματικούς που μετείχαν, έκανε την περίφημη παρατήρησή του ότι οι θανατικές ποινές είχαν μετατραπεί, αλλά «όταν λέμε ισόβια εννοούμε ισόβια». Έκανε δηλαδή σαφές ότι η Δημοκρατία δεν θα συγχωρούσε και δεν θα λησμονούσε την ανατροπή της το 1967.

*Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ο ανατραπείς από τους πραξικοπηματίες πρωθυπουργός, καταθέτει πρώτος μάρτυρας κατηγορίας στη δίκη για την αιματηρή κατάπνιξη της εξέγερσης του Πολυτεχνείου.

 

 

Στο ακροατήριο για το Πολυτεχνείο και τα βασανιστήρια

 

Το φθινόπωρο έγιναν δύο ακόμη σημαντικές δίκες. Στο Πενταμελές Εφετείο έγινε η δίκη για την κατάπνιξη της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, και ολοκληρώθηκε με την καταδίκη 17 ατόμων, μεταξύ τους και του Ιωαννίδη σε τρεις φορές ισόβια.

Τον Σεπτέμβριο ξεκίνησε η πρώτη δίκη των βασανιστών της χούντας (των στρατιωτικών) στο Στρατοδικείο. Κατέληξε στην καταδίκη 37 κατηγορουμένων σε διάφορες ποινές φυλάκισης ή κάθειρξης, μεταξύ των οποίων τρεις έλαβαν ποινές 23, 22 και 17 ετών αντίστοιχα.

*Ο Κων. Παπακωνσταντίνου διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην έκδοση συντακτικής πράξης περί της μη αμνηστίας των πρωταιτίων του πραξικοπήματος. Δεξιά, η πρώτη σελίδα της «Κ» την παραμονή της έναρξης της δίκης.

 

 

Το ύψος των ποινών

 

Οι δίκες των βασανιστών προκάλεσαν σοβαρή αντίδραση από ένα μέρος της κοινής γνώμης που θεώρησε ότι οι ποινές που επιβάλλονταν ήταν ελαφρές. 

Παράλληλα, η κυβερνητική πρωτοβουλία να τεθεί ένα σύντομο χρονικό όριο για την κατάθεση των σχετικών καταγγελιών θεωρήθηκε ευνοϊκή για τους κατηγορουμένους. 

Ωστόσο, θα πρέπει να συνεκτιμηθεί ότι, την ώρα της τέλεσης του εγκλήματος (δηλαδή επί χούντας), τα βασανιστήρια δεν προβλέπονταν ως ειδικό έγκλημα (και μάλιστα κακούργημα) από τον Ποινικό Κώδικα. 

Επομένως, για να αποφευχθεί η αναδρομική εφαρμογή ποινικής διάταξης –κατάσταση απαράδεκτη από την άποψη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων– οι σχετικές διώξεις αφορούσαν πλημμελήματα που προβλέπονταν την ώρα του εγκλήματος, π.χ. σωματικές βλάβες.

*Πρόεδρος του Πενταμελούς Εφετείου που δίκασε τους πραξικοπηματίες είναι ο Ιω. Ντεγιάννης (δεύτερος από δεξιά). Μέλη του είναι οι Παν. Λογοθέτης, Ιω. Γρίβας, Παν. Κωνσταντόπουλος και Γ. Πλαγιανάκος. Εισαγγελείς οι Κων. Σταμάτης και Σπ. Κανίνιας.

Οι θεωρούμενες ελαφρές ποινές στους βασανιστές αποτέλεσαν στα επόμενα χρόνια πεδίο έντονης κριτικής προς την κυβέρνηση, ενώ (ανεξάρτητα από τη δημόσια συζήτηση) έγιναν και αντικείμενο επίκλησης από την πλευρά τρομοκρατικών οργανώσεων, όπως η 17Ν, που δολοφόνησαν βασανιστές όπως ο Ε. Μάλλιος. 

Ωστόσο, το 1974-75 η ελληνική Δικαιοσύνη τιμώρησε, αναλογικά, περισσότερα πρόσωπα και με βαρύτερες ποινές από ό,τι τα πρώην ανατολικοευρωπαϊκά καθεστώτα μετά το 1989, συμπεριλαμβανομένων και των εκτελεστών και βασανιστών της Στάζι στην Ανατολική Γερμανία. 

Αλλά οι επικριτές της κυβέρνησης Καραμανλή για τις δίκες των βασανιστών της χούντας, δεν άσκησαν αντίστοιχη κριτική στις μετακομμουνιστικές κυβερνήσεις της Ανατολικής Ευρώπης για τον ίδιο λόγο.

 

* Ο κ. Ευάνθης Χατζηβασιλείου είναι καθηγητής στο τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.