Το κίνημα Αυτονομίας της Δυτικής Θράκης, το 1913 και οι κάπηλοι του

*Κομοτηνή, τότε Γκιουμουλτζίνα, ήταν η έδρα της Αυτόνομης Δοίκησης Θράκης το 1913

*Το στήριξαν Μουσουλμάνοι

και Χριστιανοί κάτοικοι

*Το “πούλησε” η Τουρκία

στην ηττημένη Βουλγαρία

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

          Συχνά βλέπουμε διάφορους “παραγοντίζοντες” της Θράκης, να φωτογραφίζονται με φόντο τη σημαία της λεγόμενης Ανεξάρτητης Διοίκησης Θράκης, υποδαυλίζοντας με τον τρόπο αυτό εδαφικές διεκδικήσεις εις βάρος της Ελλάδας. Συνήθως αγνοούν πολλά ιστορικά γεγονότα ή σκόπιμα και δόλια, τα παραγνωρίζουν.

          Δηλαδή παραγνωρίζουν ότι η βραχύβια Ανεξάρτητη Διοίκηση Θράκης, που δημιουργήθηκε το 1913, ήταν ένας συνασπισμός Μουσουλμάνων (κυρίως Πομάκων) και Ελλήνων, εναντίον των Βουλγάρων, στους οποίους επιδικάσθηκε η Δυτική Θράκη με βάση την άδικη συνθήκη του Βουκουρεστίου. Επίσης παραγνωρίζουν ότι το τέλος της Διοίκησης αυτής, διατάχθηκε από την Υψηλή Πύλη όταν Βούλγαροι και Τούρκοι υπέγραψαν συμφωνία για την οριοθέτηση των εδαφών τους στην περιοχή.

          Τι ακριβώς ήταν η Ανεξάρτητη Διοίκηση Θράκης;

          Η είδηση ότι στα εδάφη της Δυτικής Θράκης επιστρέφουν οι Βούλγαροι που είχαν εκδιωχθεί, προκάλεσε μεγάλη αναστάτωση στον πληθυσμό ασχέτως θρησκεύματος, διότι η παρουσία τους στον Α΄ και στο Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο συσσώρευσε δραματικές αναμνήσεις εξαιτίας των εγκλημάτων που διέπραξαν εις βάρος του άμαχου πληθυσμού, όλων των φυλών και θρησκειών.

          Έτσι, προέκυψε η ανάγκη συσπείρωσης Μουσουλμάνων και Χριστιανών για να μην επιτραπεί εκ νέου η εγκατάσταση των Βουλγάρων. Η συσπείρωση αυτή υλοποιήθηκε με τον σχηματισμό προσωρινής Διοίκησης και εθελοντικών ένοπλων ομάδων, κυρίως για την αυτοάμυνα πόλεων και χωριών. Ο κύριος πυρήνας των επαναστατών ήταν στο νομό Ροδόπης. Και μιλούσαν για πληθυσμό εκεί 200.000 ανθρώπων και δυνατότητα παράθεσης 30.000 τυφεκιοφόρων.

*Αυτή είναι η σημαία την οποία καπηλεύονται σήμερα διάφοροι, που παραγοντίζουν στη Θράκη

          Προς τα τέλη Αυγούστου 1913 συγκροτήθηκαν πάνδημα συλλαλητήρια με συμμετοχή Οθωμανών και Ελλήνων και εκδόθηκαν ψηφίσματα διακηρύσσοντας την ανάγκη συγκρότησης ενιαίας διοίκησης και αποφασιστικής αντίστασης στους Βουλγάρους. Το αμέσως επόμενο βήμα ήταν οι αντιπρόσωποι πόλεων και κωμοπόλεων της εντεύθεν του ποταμού Έβρου Θράκης να συνεδριάσουν στην Γκιουμουλτζίνα (Κομοτηνή) και να αποφασίσουν τη δημιουργία προσωρινής διοίκησης.

Προσπάθεια απόκτησης υποδομής κράτους

          Η προσωρινή διοίκηση, απετελείτο από τους στρατιωτικούς Χατζή Σελίμ Σάμι μπέη και Σουλεϊμάν Ασκερί μπέη, τους πολίτες Ρεσίντ μπέη, Ραΐφ εφέντη και Χαφούζ Σαλίχ εφέντη (αργότερα γερουσιαστής της Ελληνικής Δημοκρατίας), τον Έλληνα αρχιερατικό επίτροπο Μαρωνείας Νικόδημο (μετέπειτα μητροπολίτης Γρεβενών), τον Αρμένιο Μικιρντίτς Ταμπακιάν και τον Εβραίο Γιάσα Κασσεβί. Γενικός Γραμματέας της ορίσθηκε ο Χαφούζ Γκαλίπ (μέλος του Ελληνικού Κοινοβουλίου τo 1933), ενώ η στρατιωτική διοίκηση ανατέθηκε στον Εσρέφ μπέη Κουσκούμπασι

          Εδώ αξίζει να ανοίξουμε μια παρένθεση. Ο Χαβούζ Σαλή, αργότερα όταν η Θράκη περιήλθε στην Ελλάδα, ανήκε στο Κόμμα των Φιλελευθέρων. Διετέλεσε γερουσιαστής Ροδόπης από 21 Απριλίου 1929 έως 18 Απριλίου 1934, ημέρα του θανάτου του. Όταν επιβλήθηκε στη Δυτική Θράκη η Διασυμμαχική Κατοχή το 1919 υπήρξε μέλος του Ανώτερου Διοικητικού Συμβουλίου παρά τω στρατηγώ Σαρπύ. Όταν έγινε η εκλογή προέδρου του Συμβουλίου δεν στήριξε τον Τούρκο υποψήφιο ρίχνοντας λευκή ψήφο. Αυτό το γεγονός επέτρεψε να εκλεγεί πρόεδρος, ο Αδριανουπολίτης Εμμανουήλ Δουλάς. Στήριξε επί Κεμάλ τους παλαιομουσουλμάνους και υπήρξε ιδρυτής και πρώτος πρόεδρος του σωματείου "Ένωση Μουσουλμάνων Ελλάδας".

*Αυτή ήταν η έκταση της Αυτόνομης Διοίκησης Θράκης

          Αποφασίσθηκε επίσης να υπάρχουν δύο επιτροπές στην Ανεξάρτητη Διοίκηση. Η μία ονομάσθηκε εθνική επιτροπή και είχε 25 μέλη και άλλη διοικούσα επιτροπή με 16 μέλη. Η εθνική επιτροπή ήταν ένα είδος Βουλής, που θα ενέκρινε τις πράξεις της διοικούσας επιτροπής. Υπήρχαν επίσης και τρεις διευθύνσεις δίκην υπουργείων. Των Στρατιωτικών, της Δικαιοσύνης και των Οικονομικών. Η στρατιωτική διοίκηση είχε κάνει την πρόσκληση εθελοντών Ελλήνων και Μουσουλμάνων, αλλά και Αρμενίων και Ισραηλιτών, που μπορούσαν να χρησιμοποιούν όπλο “με αμετάτρεπτον όρκον μέχρι θανάτου να αποκρούσουν κάθε βουλγαρικήν κατοχήν”.

          Όσον αφορά τη φορολογία διατηρήθηκε όπως και στην Τουρκοκρατία το σύστημα της δεκάτης. Στο Σουφλί η δεκάτη ίσχυε και για τα σταφύλια!!!

*Ένα από τα γραμματόσημα της Αυτόνομης Διοίκησης Θράκης

          Η Ανεξάρτητη Διοίκηση Θράκης πρόβλεψε και την κυκλοφορία γραμματοσήμων. Τα γραμματόσημα αυτά χαράχθηκαν από τον Κομοτηναίο χαράκτη Χαλιλ Ογλού Αλί Μουλά. Εκδόθηκαν μεταξύ της 8ης Σεπτεμβρίου και της 6ης Οκτωβρίου 1913, σε δεκαέξι διαφορετικές εκτυπώσεις.

Ο ρόλος του Κωνσταντίνου Κουρτίδη

          Η Αυτόνομη Διοίκηση Θράκης χωρίσθηκε σε τρεις ζώνες. Ζώνη της Γκιουμουλτζίνας με πρόεδρο Τούρκο και ζώνες του Δεδέαγατς και του Σουφλίου. Πρόεδρος στη ζώνη του Σουφλίου τοποθετήθηκε ομόφωνα ο σπουδαίος γιατρός Κωνσταντίνος Κουρτίδης, ο οποίος κινήθηκε δραστήρια. Διόρισε τον Δημήτριο Βαλτζιόγλου ειρηνοδίκη, τον Ευάγγελο Μόκαλη διευθυντή της Αστυφυλακής και τον Ηλία Αργυριάδη αρχηγό της Πολιτοφυλακής. Φρόντισε και έδινε μισθό σε όλους τους τακτικούς υπαλλήλους, τους αστυφύλακες και τους πολιτοφύλακες. Εξέδιδε διαβατήρια για την αναχώρηση των κατοίκων. Η αυτονομία λειτουργούσε να πραγματικό κράτος.

          Αξίζει να σημειωθεί ότι μετά την απελευθέρωση του Δεδέαγατς από τους Βουλγάρους, οι ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις που αποβίβασε ο ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης προέλασαν υπό τους αξιωματικούς Τυπάλδο και Κωνσταντίνο Μελά και είχαν φτάσει στις 14 Ιουλίου 1913 στην Κορνοφωλιά. Εκεί ήρθε και ο ναύαρχος Κουντουριώτης που συναντήθηκε με το δήμαρχο Σουφλίου Πασχάλη Μανάβη και το γιατρό Κ. Κουρτίδη και άλλους προύχοντες και συνέστησε στο λαό να στρατευθεί εθελοντικά στη μέλλουσα να δημιουργηθεί Αυτόνομη Δυτική Θράκη συμπράττοντας με τους Τούρκους πολιτικά και στρατιωτικά.

*Ο Κωνσταντίνος Κουρτίδης, γιατρός στην Αίγυπτο το 1901-1904 (συλλογή Μιχάλη Πατέλη) 

          Οι ελληνικές δυνάμεις έμειναν στην Κορνοφωλιά στις 3 Αυγούστου, γιατί εν τω μεταξύ ήρθαν τα άσχημα μαντάτα από το Βουκουρέστι.

          Πάντως στο διάστημα της αυτοδυναμίας ο Κουρτίδης με τον Βαλτζιόγλου ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη και παρουσιάσθηκε στον Ταλαάτ υποβάλλοντας αιτήματά της. Έμεινε 15 μέρες και συνεργάσθηκε με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Γερμανό και τον επικεφαλής της Ελληνικής Πρεσβείας Ευθύμιο Κανελλόπουλο, που είχε χρηματίσει υποπρόξενος στο Δεδέαγατς και γνώριζε πρόσωπα και πράγματα. Στο διάστημα αυτό δημοσίευσε σειρά άρθρων στις εφημερίδες “Νεολόγος” και “Πρόοδος” για να στηρίξει την αυτονομία.

*Δημοσιεύματα στον ελληνικό Τύπο για συγκρούσεις με τους Βουλγάρους

Δεν έλειψαν οι συγκρούσεις

          Οι εθελοντές πολύ συχνά συγκρούσθηκαν με Βούλγαρους κομιτατζήδες αλλά και με το Βουλγαρικό στρατό, προκαλώντας μεγάλες ζημιές. Υπήρξαν μάχες που κράτησαν ακόμα και τέσσερις μέρες. Πολλές μάχες έγιναν στην περιοχή του Κίρτζαλη και του Τατάρ Παζαρτζίκ. Σε μια περίπτωση σύμφωνα με τηλεγραφήματα των εφημερίδων της Ρώμης μια συμπλοκή των επαναστατών της Θράκης με τον Βουλγαρικό στρατό κοντά στο Κίρτζαλη, κράτησε 11 ώρες και οι Βούλγαροι καίτοι πολυαριθμότεροι αποκρούσθηκαν με μεγάλες απώλειες.

          Μεταξύ άλλων περί τις 16 Σεπτεμβρίου είχε γίνει μια συμπλοκή δυτικά της Γκιουμουλτζίνας, όπου οι εξεγερμένοι εθελοντές αντιμετώπισαν ένα βουλγαρικό σύνταγμα υπό τον συνταγματάρχη Μαρκώφ. Η μάχη κράτησε τρεις ώρες. Οι Βούλγαροι είχαν 200 νεκρούς και οι εθελοντές 35. Κατά την επιστροφή, τους νικητές προσφώνησε εκ μέρους της Ανεξάρτητης Διοίκησης ο αρχιερατικός επίτροπος Νικόδημος.

          Συχνά τις ημέρες εκείνες αναφέρονταν και μεθοριακές συμπλοκές στην περιοχή της Ξάνθης και ότι οι τραυματίες μεταφέρονταν στην Γκιουμουλτζίνα για θεραπεία.

          Για τους Έλληνες, εκτός των Βουλγάρων που τους καταδυνάστευαν, υπήρχαν και οι Τούρκοι. Για παράδειγμα, πολίτες που έφτασαν στη Θεσσαλονίκη το πρώτο δεκαήμερα του Σεπτεμβρίου 1913 ανέφεραν φοβερούς διωγμούς εις βάρος των Ελλήνων της Αδριανούπολης.

*Η είδηση για τον απαγχονισμό των Σουφλιωτών

          Υπήρξε όμως και ένα περιστατικό χαρακτηριστικό της άθλιας κατάστασης. Υπήρξαν πέντε Σουφλιώτες, που είχαν συλληφθεί νωρίτερα από τους Βουλγάρους. Κατόρθωσαν όμως να δραπετεύσουν, αλλά τους συνέλαβαν Τούρκοι βασιβουζούκοι και τους οδήγησαν στο χωριό Εντέκιοϊ (απέναντι από το Σουφλί) και τους απαγχόνισαν. Επρόκειτο για τους Παπαθανάση, Χρήστο Λόλα, Γεώργιο Στεφάνου, Απόστολο Παπαδόπουλο, Απόστολο Σούτσα και Πασχάλη Τζιντζή.

          Οι βασιβουζούκοι άφησαν τα πτώματα των απαγχονισθέντων να αιωρούνται επί ημέρες, χωρίς να επιτρέπουν στους ομογενείς να τα παραλάβουν για να τα θάψουν. Τελικά όταν άρχισε η αποσύνθεσή τους έριξαν τα πτώματα σε ένα λάκκο που είχαν ανοίξει δίπλα στον τόπο της εκτέλεσης. Παρατηρήθηκε μάλιστα ότι ειδικά το πτώμα του Παπαδόπουλου ήταν γεμάτο πληγές από λογχισμούς!!!

          Το χωριό Καρακασακλή, που απείχε τρεις ώρες από την Αδριανούπολη, κάηκε εξ ολοκλήρου. Γλίτωσαν μόνο τρία σπίτια. Ο Γάλλος πρόξενος, διαμαρτυρήθηκε στο Βαλή της Αδριανούπολης. Στο χωριό Αρναούτκιοϊ φυλακίσθηκαν οι άνδρες του χωριού με ψευδείς κατηγορίες ενός μπέη. Προηγουμένως στην πλατεία εκτελέσθηκαν πέντε άτομα, χωρίς δίκη.

*Ο απέριττος τάφος του Κ. Κουρτίδη στην Κορνωφωλιά Σουφλίου (Συλλογή Μ. Πατέλη)

          Σε μια άλλη περίπτωση στις αρχές Σεπτεμβρίου 1913 Τούρκοι χωρικοί επιτέθηκαν στο χωριό Γιασήκιοϊ (σήμερα Ίασμος) Ροδόπης και το λεηλάτησαν. Με κάρα μετέφεραν αυτά που άρπαξαν, στα χωριά τους. Οι Τούρκοι σύλησαν και το ναό του Αγίου Νικολάου του χωριού.

          Το Διδυμότειχο είχε καταληφθεί από τρία τάγματα του Τουρκικού στρατού, που αποτελούσαν νεαροί πολεμιστές από την πολεμική φυλή Καρά- Κετσιλή της Συρίας, υπό την ηγεσία εμπειροπόλεμου ταγματάρχη.

*Η επιτροπή Μουσουλμάνων και Χριστιανών στην Υψηλή Πύλη

Μουσουλμάνοι και Έλληνες στην Υψηλή Πύλη

          Μία σημαντική κίνηση των εξεγερμένων Θρακών ήταν, αντιπροσωπεία της Ανεξάρτητης Διοίκησης Θράκης συμπαραστατούμενη και από Έλληνες να μεταβεί στις 30 Αυγούστου 1913 στην Κωνσταντινούπολη για να επιδώσει το ψήφισμα της κήρυξης της ανεξαρτησίας, στην Υψηλή Πύλη και στους ξένους πρεσβευτές.

          Στην Κωνσταντινούπολη μετέβησαν ο Χαφήζ Σαλή εφέντης, οι πρώην βουλευτές του Οθωμανικού Κοινοβουλίου, Ξάνθης, Μεχμέτ μπέης, Δεδέαγατς Σουλεϊμάν μπέης και Γκιουμουλτζίνας Μεχμέτ εφέντης, καθώς και οι Έλληνες Απ. Σούσος, Κλεόβουλος Μίσιος, Χατζάκης και Τσιμής πρόκριτοι Ξάνθης και Γκιουμουλτζίνας.

*Ένα από τα γραμματόσημα της Αυτόνομης Διοίκησης Θράκης

          Μέλος της αντιπροσωπείας είχε δηλώσει στην εφημερίδα “Τανίν” ότι “οι κάτοικοι επανεστάτησαν κατά κυβερνήσεως αδίκου και σκληράς. Με ημάς και οι Έλληνες όλοι είναι σύμφωνοι”.

          Σύμφωνα με την ειδησεογραφία της 3ης Σεπτεμβρίου ο μέγας βεζίρης δήλωσε στην επιτροπή της Γκιουμουλτζίνας ότι του είναι αδύνατο να τους υποσχεθεί την υποστήριξη της Υψηλής Πύλης “διότι φοβείται περιπλοκάς”.

          Η επιτροπή συνάντησε και ξένους πρεσβευτές στους οποίους επέδωσε σχετικά υπομνήματα. Ο Ιταλός πρεσβευτής- κατά τις εφημερίδες- τους αντιμετώπισε με ιταμότητα, ενώ ο Άγγλος πρεσβευτής αρνήθηκε να τους δεχθεί!!!

          Ορισμένες όμως αγγλικές εφημερίδες σχολιάζοντας τότε την εξέγερση του Ελληνικού και του Μωαμεθανικού πληθυσμού της Δυτικής Θράκης αποκαλούσαν ατυχείς τους κατοίκους της Γκιουμουλτζίνας και των πέριξ και “οικτρά θύματα της άφρονος πολιτικής του πρωθυπουργού σερ Έντουαρντ Γκρέυ, μέλλοντα να εξαναγκασθούν να υποκύψουν και πάλιν εις την απαισίαν βουλγαρικήν βίαν”.

*Οι εθελοντές της Αυτόνομης Διοίκησης Θράκης πολεμούσαν με θάρρος και αυτοθυσία

Ο Βενιζέλος διέκοψε τη λουτροθεραπεία του

          Τερατώδεις και αναπόδεικτες πληροφορίες από τη Θράκη, για νέες πολεμικές κινητοποιήσεις των Τούρκων, προκάλεσαν μεγάλη αναστάτωση στην Αθήνα. Ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος, που βρίσκονταν στο Λουτράκι, διέκοψε αμέσως τη λουτροθεραπεία του και ήρθε στις 20 Αυγούστου 1913 στην Αθήνα. Συγκάλεσε αμέσως υπουργικό συμβούλιο, που κράτησε τρεις ώρες.

          Διευκρινίσθηκε πλήρως ότι δυνάμει της συνθήκης του Βουκουρεστίου στις 5 Αυγούστου, η Ελλάδα όφειλε να παραδώσει τα επιδικασθέντα εδάφη στη Βουλγαρία, που κατέχονταν ακόμα από τον ελληνικό στρατό. Στα εδάφη αυτά περιλαμβάνονταν και το Δεδέαγατς και το Πόρτο Λάγος. Η Βουλγαρία όμως αδυνατώντας να καταλάβει τα εδάφη αμέσως παρακάλεσε μέσω των Μεγάλων Δυνάμεων την Ελλάδα να παρατείνει την παραμονή των στρατευμάτων της έως τις 18 Αυγούστου. Αλλά και πάλι δεν προλάβαινε η Βουλγαρία. Γι’ αυτό ανέλαβε ο Βενιζέλος να διευθετήσει την κατάσταση. Αυτό όμως το γεγονός σήμαινε ότι η Ελλάδα σεβόμενη τη συνθήκη του Βερολίνου δεν μπορούσε να στηρίξει καμιά αντίσταση στη Θράκη φανερά, αν και το ήθελε πολύ. Ό,τι έπρεπε να γίνει, έπρεπε να γίνει παρασκηνιακά.

          Εν τω μεταξύ στην Κωνσταντινούπολη άρχισαν οι διαπραγματεύσεις Τουρκίας και Βουλγαρίας για την οριοθέτηση των περιοχών που θα καταλάμβαναν οι δύο χώρες. Η Τουρκία ενδιαφέρονταν κυρίως για τις Σαράντα Εκκλησίες και την Αδριανούπολη με το Διδυμότειχο και το Ορτάκιοϊ. Το Σουφλί περνούσε σε βουλγαρική κατοχή.

*Οι επαναστάτες χρησιμοποίησαν και ελληνικά και βουλγαρικά ακόμα γραμματόσημα στα οποία έβαλαν επισημάνσεις στην παλαιορουρκική γραφή

Το τέλος της Αυτονομίας

          Ο επίλογος της ιστορίας της Αυτονομίας γράφτηκε τον Οκτώβριο του 1913.

          Περί τις 10 του μηνός εμφανίσθηκε στην περιοχή της Ξάνθης ο Τζεμάλ μπέης φρούραρχος Κωνσταντινούπολης και πρώην βουλευτής Δεδέαγατς στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο, συνοδευόμενος από ένα ταγματάρχη και ένα ανθυπολοχαγό.

          Ο Τζεμάλ μπέης ανέφερε, ότι ήρθε με εντολή να προλειάνει το έδαφος για την επάνοδο των Βουλγαρικών στρατευμάτων. Η Τουρκία τόνιζε στους Μουσουλμάνους που τον επισκέπτονταν ήταν υποχρεωμένη να σεβαστεί απολύτως τη συνθήκη που υπέγραψε με τη Βουλγαρία.

          Η συνθήκη αυτή πρόβλεπε επάνοδο των Βουλγάρων στο μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής Θράκης, με νομάρχες και επάρχους Τούρκους και χρήση της Τουρκικής γλώσσας σε όλα τα επίσημα έγγραφα.

*Βουλγαρικό γραμματόσημο με επισήμανση της Αυτόνομης Διοίκησης Θράκης 

          Πολύ νωρίτερα όμως Τούρκος υπουργός, μη κατονομαζόμενος είχε προλειάνει το έδαφος με δηλώσεις του στην εφημερίδα “Τανίν”. Συγκεκριμένα είχε δηλώσει μεταξύ άλλων:

           “Είμεθα εις το έπακρον περίλυποι δια τας βιαιότητας και τας καταπιέσεις εις άς ευρέθησαν εκτεθειμένοι οι κάτοικοι της Δυτικής Θράκης κατά το διάστημα της βουλγαρικής κατοχής. Αν και η καρδία μας συγκινείται και θλίβεται μεγάλως εκ των εκ της Δυτικής Θράκης αντηχουσών επικλήσεων, δεν θέλομεν εν τούτοις να δημιουργήσωμεν νέον ζήτημα και να ενθαρρύνομεν αυτούς εις την οδόν εις ήν εισήλθον”.

          Έτσι έσβησε το όνειρο της αυτονομίας της Θράκης, ενώπιον κοινού εχθρού, των Βουλγάρων. Παρέμεινε ως τις μέρες μας η σημαία, που την εκμεταλλεύονται ασύστολα, όσοι κινούνται με ιδιοτέλεια πέριξ του Τουρκικού προξενείου της Κομοτηνής.

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

ΠΗΓΕΣ

*Αρχείο εφημερίδων Αυγούστου- Σεπτεμβρίου- Οκτωβρίου 1913 των εφημερίδων “Μακεδονία” Θεσσαλονίκης και “Καιροί”, “Πατρίς” Αθηνών, “Νέα Ημέρα” Τεργέστης”. Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων.

* ΘΡΑΚΙΚΑ, Παράρτημα Γ΄ Τόμου, 1931. 

ΑΛΛΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

*Η Κομοτηνή

*Εκβιαστικοί εκχριστιανισμοί Πομάκων από τους Βούλγαρους, κατά τους Βαλκανικού Πολέμους

*Βούλγαροι με καμήλες που πήραν λάφυρο από τους Tούρκους (Αρχείο Lostbulgaria.com)

*Ταφή Βουλγάρων στρατιωτών στην περιοχή της Αδριανούπολης (Αρχείο Lostbulgaria.com)