Η Στρατιά του Έβρου. Έμεινε το 1923 αχρησιμοποίητη... Τραύμα στις εθνικές προσδοκίες

*Παρέλαση ευζώνων ενώπιον του υποστράτηγου Θεόδωρου Πάγκαλου κάπου στον Έβρο.
Φωτογραφία Ιδρύματος Ελ. Βενιζέλου 

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

Η πρόσφατη επέτειος των 100 χρόνων απελευθέρωσης της Θράκης, που δεν τιμήθηκε όπως έπρεπε λόγω των περιορισμών της πανδημίας του κορονοϊού, με τις επιμέρους εκδηλώσεις, έφερε στο προσκήνιο πτυχές της νεώτερης ιστορίας της περιοχής. Μία από τις πτυχές αυτές αφορούσε τη δημιουργία της Στρατιάς του Έβρου στα τέλη του 1922 με τα μέσα του 1923.
Τη Στρατιά αυτή συνοδεύει πάντα το παράπονο, ότι ενώ ετοιμάσθηκε να ξαναπάρει πίσω τουλάχιστον την Ανατολική Θράκη, δεν της επέτρεψαν οι Σύμμαχοι και ο ίδιος ο Βενιζέλος μαζί με την επαναστατική κυβέρνηση του 1922 να επιχειρήσει αυτή την τόσο αναμενόμενη ανακατάληψη. Δηλαδή δεν δοκιμάσθηκε σε πραγματικές συνθήκες πολέμου, όπως επιθυμούσαν πολλοί στην Ελλάδα τότε αν και εθεωρείτο ετοιμοπόλεμη, 
Η Στρατιά του Έβρου, άρχισε να σχηματίζεται  το χειμώνα του 1922 με βάση τα υπολείμματα του στρατού, που πολέμησε και ηττήθηκε στη Μικρά Ασία και ενώ ήδη με απαίτηση των Μεγάλων Δυνάμεων (συνθήκη Μουδανιών) είχε εκκενωθεί η Ανατολική Θράκη από τον αυτόχθονα ελληνικό πληθυσμό της μέσα σε 15 μέρες και υπό δραματικές καιρικές συνθήκες! (Για την εκκένωση, βλέπετε στο https://sitalkisking.blogspot.com/2017/03/1922.html).
Η επιτυχία το σχηματισμού νέου δυναμικού στρατού στον Έβρο αποδίδεται στις οργανωτικές και επιτελικές ικανότητες του υποστράτηγου Θεόδωρου Πάγκαλου, ο οποίος οργάνωσε μεταξύ άλλων και την παραπομπή και εκτέλεση των Έξι, που θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για την Μικρασιατική Καταστροφή. Στην κυβέρνηση της Επανάστασης του 1922 είχε αναλάβει το υπουργείο Στρατιωτικών. Στον ίδιο αποδίδεται και η πρόθεση αλλά και η ετοιμότητα αυτής της Στρατιάς να επιτεθεί στην Ανατολική Θράκη με στόχο να καταλάβει ακόμα και την Κωνσταντινούπολη!!! 

 *Ο Πάγκαλος επιθεωρεί τη Στρατιά του Έβρου. Φωτογραφία Ιδρύματος Ελ. Βενιζέλου

Τι πέτυχαν στον Έβρο

Πάντως τον Απρίλιο του 1923 η Ελλάδα ήταν σε θέση να παρατάξει στον Έβρο εννέα Μεραρχίες, με δύναμη έως 100.000 ανδρών. Κάθε Μεραρχία διέθετε τρία συντάγματα δυνάμεως 2.000 ανδρών. Συνολικά η δύναμη κάθε Μεραρχίας ήταν γύρω στους 9.000 με 10.000 άνδρες, αν συνυπολογίσει κανείς το ορειβατικό Πυροβολικό και τους άλλους μεραρχιακούς σχηματισμούς.
Στο Ιππικό υπήρχε χωριστή Μεραρχία υπό τον υποστράτηγο Σκανδάλη "δυνάμεως 700 σπαθών"!!!
Η Στρατιά του Έβρου διέθετε επιπλέον δύο συντάγματα πεδινού Πυροβολικού. Δυστυχώς δεν είχε βαρύ Πυροβολικό, γιατί τα βαρέα πυροβόλα είχαν εγκαταλειφθεί στη Μικρά Ασία.  
Από τις εννέα Μεραρχίες η Στρατιά του Έβρου μπορούσε να παραθέτει στην πρώτη γραμμή του μετώπου πέντε Μεραρχίες, έτοιμες για πολεμικές επιχειρήσεις και τέσσερις εφεδρικές. Η Μεραρχία Ιππικού έδρευε στην Αλεξανδρούπολη.
Αξιόλογη ήταν και η προετοιμασία του Μηχανικού, που είχε κατασκευάσει όσα ήταν απαραίτητα σε περίπτωση που προέκυπτε ανάγκη άμεσης γεφύρωσης του ποταμού Έβρου, για την ταχεία διάβαση ανδρών και υλικού.
Η πρόταση να οργανώσει ο υποστράτηγος Θεόδωρος Πάγκαλος τη Στρατιά του Έβρου διατυπώθηκε από τον υποστράτηγο Αλέξανδρο Οθωναίο.

*Ο Θεόδωρος Πάγκαλος επιθεωρεί τη Στρατιά του Έβρου τον Απρίλιο του 1923. 

Φωτογραφία Ιδρύματος Ελ. Βενιζέλου 

Για το σημαντικό αυτό στρατιωτικό τόλμημα αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, ο Πάγκαλος είχε στη διάθεσή του τα τμήματα του Νοτίου Συγκροτήματος της Μικράς Ασίας, που όμως είχαν εγκαταλείψει όλο τον βαρύ οπλισμό του και κυρίως τα πυροβόλα, τις δύο Μεραρχίες του Βορείου Συγκροτήματος, που πρόλαβαν και πέρασαν με πλοία στην Ανατολική Θράκη με όλο τον οπλισμό τους, την Ανεξάρτητη Μεραρχία, που είχε περάσει στη Μυτιλήνη με όλο τον οπλισμό της και αυτή, καθώς και όσες δυνάμεις υπήρχαν στη Θράκη.
Ο προκάτοχος του, στρατηγός Κωνσταντίνος Νίδερ, είχε περιγράψει στον Πάγκαλο τη διάλυση του στρατεύματος στη Θράκη.
"Οι στρατιώται ήσαν πλέον τελείως απειθάρχητοι και ως επί το πλείστον γυμνοί διέρρεον δια ξηράς, ενώ ανώτεροι διοικηταί, ακόμη και Μέραρχοι, διεπληκτίζοντο και εγκατέλειπον αυτοβούλως και άνευ αδείας του Αρχηγού ή του Υπουργείου την θέσιν των και ήρχοντο εις τας Αθήνας. Κύματα προσφύγων εις αθλίαν κατάστασιν συνέρρεον αθρόως από την Ανατολικήν Θράκην".
Ο ιστορικός και δημοσιογράφος Γρηγόριος Δαφνής στο έργο του "Η Ελλάς μεταξύ των δύο πολέμων 1923- 1940 είχε γράψει γι' αυτά τα υπολείμματα του στρατεύματος που συμμάζεψε η Επανάσταση του 1922 στον Έβρο:
"Το ηθικόν όλων αυτών των τμημάτων πλην των επαναστατικών ήταν αξιοθρήνητον. Παντελής έλλειψις πειθαρχίας τα διέκρινεν. Εις την Θράκην οι στρατιώται επυροβόλους κατά των αξιωματικών, όταν τους απηύθυνον διαταγάς. Εις την πραγματικότητα δηλαδή στρατός δεν υπήρχεν".

*Ο Αλέξανδρος Μαζαράκης

Η ανασύνταξη εννέα ετοιμοπόλεμων Μεραρχιών Πεζικού και μιας Ιππικού στον Έβρο με συνολική δύναμη σχεδόν 100.000 ανδρών από το Δεκέμβριο του 1922 έως τον Απρίλιο του 1923 παρείχε ένα πολύτιμο διαπραγματευτικό όπλο στον αντιπρόσωπο της Ελλάδας στη Λωζάνη Ελευθέριο Βενιζέλο. Ο ίδιος λίγες μέρες μετά την έναρξη των διαπραγματεύσεων, όταν αντιμετώπισε την ιταμότητα των Τούρκων και προδιαγράφονταν αδιέξοδο, απευθύνθηκε τηλεγραφικά στην κυβέρνηση της Αθήνας με το ακόλουθο ερώτημα:
"Λύσις τρομερού προβλήματος εξαρτάταται από κατάστασιν στρατού μας. Δύναται εντός μια εβδομάδος εξορμών να φθάση όχι Βόσπορον τουλάχιστον εις Τσατάλτζαν;". Ανέφερε επίσης ότι ζήτησε από τον υποστράτηγο Αλέξανδρο Μαζαράκη να μεταβεί στο Δεδέαγατς, να συναντηθεί με τους σωματάρχες για να γνωρίζει τις αντιλήψεις τους για ένα τέτοιο ενδεχόμενο και στην συνέχεια να τον ενημερώσει.

*Το σημείωμα του Αλέξανδρου Μαζαράκη από το Διδυμότειχο στις 15/12/1922

Αρχείο Ιδρύματος Ελ. Βενιζέλου

Ο Αλ. Μαζαράκης περιόδευσε στο νομό Έβρου και από το Διδυμότειχο στις 15 Δεκεμβρίου (παλαιό ημερολόγιο) τηλεγραφούσε στον Βενιζέλο:
"Δια κύριον Βενιζέλον. Αφιχθείς μεσονύκτιον συνήντησα ήδη διοικητάς τινάς μεγάλων μονάδων και ανακοινώ πρώτας εντυπώσεις επιφυλασσόμενος δι' οριστικά πορίσματα μετά συνάντησίν μου μετά λοιπών σωματαρχών και δή αρχηγού του στρατού. Διοικηταί μονάδων έχουν εμπιστοσύνην εις στρατόν, αύτη δε θα μεταβληθή εις πεποίθησιν ότι θα εκτελέση πάντα ορισθησόμενον αντικεμενικόν σκοπόν εάν πρώτιστα συμπληρωθή εις ποιόν αξιωματικών διατασσομένης επειγόντως ελεύσεως πάντων εν τη παλαιά Ελλάδι κυρίως ανωτέρων και λοχαγών ικανών. Πολλοί τούτων θεωρούντες οριστικώς εκλείψασαν  πιθανότητα νέου αγώνος δεν δεικνύουσιν ζήλον σπεύσωσιν στρατόν. Κυβέρνησις έως σήμερον πρέπει διατάξη πάντας άνευ αναβολής σπεύσωσι. Σχετική υπόδειξις υμών θα επέσπευδε λύσιν σπουδαιοτάτου τούτου ζητήματος.
Ήρξαντο αποστολαί εις μεραρχίας εκγυμνασθέντων νεοσυλλέκτων εκ παλαιάς Ελλάδος ως δύναμις 40.000. Δια τούτων συμπληρώνονται 6 μεραρχίες δυτικής Θράκης και δύο τουλάχιστον Μακεδονίας της τρίτης παραμενούσης δια προκάλυψιν. Ελλείψεις ιματισμού σχεδόν δεν υπάρχουν.Αντίσκηνα ήρξαντο αποστελλόμενα. Μαζαράκης".

*Ο Θεόδωρος Πάγκαλος το Δεκέμβριο του 1922

Ο Πάγκαλος σηκώνει κεφάλι

Όταν υπεγράφη η συνθήκη της Λωζάνης με τις γνωστές απώλειες για την Ελλάδα (π.χ. παραχώρηση του προγεφυρώματος του Καραγάτς στην Τουρκία, ανταλλαγή πληθυσμών κ.λπ.) ο Πάγκαλος άρχισε να αμφισβητεί ανοιχτά την εξουσία των Γονατά και Πλαστήρα. Προσεταιρίσθηκε μάλιστα και τον ναύαρχο Χατζηκυριάκο.
Η πολιτική και διπλωματική κατάστασις, όπως εξελίσσονταν τροφοδοτούσε επικίνδυνα το γόητρο, τις φιλοδοξίες και τον παρορμητισμό του Πάγκαλου. Ο Γρηγόριος Δαφνής είχε γράψει: "Ο Πάγκαλος ήτο φιλόδοξος και εγωπαθής".
Από τη Θεσσαλονίκη όπου είχε το στρατηγείο του ήλεγχε στη Θράκη το Δ'  Σώμα Στρατού με τον φίλο του διοικητή υποστράτηγο Τσερούλη, δύο Μεραρχίες του Γ΄ Σώματος Στρατού υπό τον υποστράτηγο Γαργαλίδη  και 4 επιπλέον εφεδρικές Μεραρχίες του Β'  Σώματος Στρατού υπό τον Αλ. Οθωναίο.
Πίστευε πάντα σε μια άμεση πολεμική ενέργεια κατά της Τουρκίας με τις δυνάμεις της Στρατιάς του Έβρου και με πλοία του στόλου, που θα κινούσε ο Χατζηκυριάκος. 
Ο Πλαστήρας που έβλεπε τα πράγματα, αλλά πίστευε στον Βενιζέλο, επισκέφθηκε το Μάιο του 1923 τη Θεσσαλονίκη και κατέβαλε προσπάθειες να κατευνασθούν οι στρατιωτικοί διοικητές.
Στις 31 του μηνός μάλιστα η ηγεσία της Επανάστασης έστειλε στον Πάγκαλο τηλεγράφημα, με το οποίο τον επέπληττε για την στάση του. "... Παρακαλούμεν όθεν να παύσητε τηρούντες εν διεγέρσει κοινήν γνώμην, πολύ δε περισσότερον να αναμιγνύεστε εις διπλωματικάς ενεργείας δυναμένας να αποβώσιν επί βλάβη πατρίδος...".
Τελικά ο Πλαστήρας κατόρθωσε να εξασφαλίσει την νομιμοφροσύνη των σωματαρχών και σε σύσκεψη που έγινε στη Θεσσαλονίκη στις 20 Ιουνίου 1923 ανάγκασε τον Πάγκαλο να υποβάλει παραίτηση από την αρχιστρατηγία.
Τον Πάγκαλο αντικατέστησε στις 23 Ιουνίου ο υποστράτηγος Πιερράκος Μαυρομιχάλης, που ήταν υπουργός Εσωτερικών στην κυβέρνηση Γονατά.  

*Οι Γάλλοι ανησυχούσαν για τις στρατιωτικές προπαρασκευτές της Ελλάδας 

("Πατρίς 27 Δεκεμβρίου 1922)

Τι ήθελε κατά βάθος ο Θεόδωρος Πάγκαλος;

Ποιος ήταν ο Πάγκαλος; Και τι ήθελε;
Είναι πολύ γνωστός στο Πανελλήνιο αυτός ο στρατιωτικός με έντονη παρασκηνιακή πολιτική δράση. Υπήρξε ικανός επιτελικός αξιωματικός αναμίχθηκε σε όλα τα σημαντικά πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα της εποχής του και στο τέλος εγκαθίδρυσε δικτατορία στην Ελλάδα. Ο Πάγκαλος, ένας ικανός και πολιτικά δραστήριος αξιωματικός του πρώτου μισού του 20ου αιώνα, άφησε την σφραγίδα του με μια δικτατορία, η οποία εκτός από την άδοξη πτώση της, έμεινε στην εθνική συλλογική μνήμη από διάφορες φαιδρότητες (π.χ. το μάκρος της φούστας των γυναικών).
Από την σωζόμενη αλληλογραφία του, που εναπόκειται στο Μουσείο Μπενάκη και στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος» προκύπτει ότι ο Πάγκαλος ήθελε να επιβάλει δική του δικτατορία, ενώ διαρκούσε ακόμα η κατάληψη της εξουσίας από τους αξιωματικούς Γονατά και Πλαστήρα το 1922. Και ενημέρωνε για τις σκέψεις του τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ο οποίος διαφώνησε απερίφραστα (Βλέπετε σχετικά στο https://sitalkisking.blogspot.com/2014/10/1922.html).
Τι εικόνα είχαν γι’ αυτόν οι σύγχρονοί του; Πολύ επιγραμματικά  είχε γράψει γι’ αυτόν ένας σύγχρονός του: «Ο Πάγκαλος είχε χωρίς αμφιβολία πολλά στρατηγικά προσόντα». Και συνέχιζε στις «Αναμνήσεις» του ο Μακεδονομάχος και πολιτικός Γεώργιος Μόδης: «Είχε μόρφωσι, φαντασίαν, πυγμήν. Πολλοί τον θεωρούσαν τον καλλίτερο Στρατηγό μας… Ήταν όμως και “εξαιρετικό τυρί σε σκυλίσιο τομάρι”, όπως πολλοί έλεγαν».
Πάντως το 1928 όταν ο Πάγκαλος είχε παραπεμφθεί σε ανακριτική επιτροπή της Βουλής, απαντώντας σε ερωτήσεις, είχε δηλώσει μεταξύ άλλων για την οργάνωση της Στρατιάς Έβρου:
"Απέφραξα τας Θερμοπύλας του Έβρου εις τον επηρμένον νικητήν της Μικράς Ασίας και έσωσα εκατοντάδας εκατομμυρίων του ελληνικού λαού. Έπραξα το καθήκον μου έναντι του λαού και του έθνους". Εκατοντάδες εκατομμυρίων; Πού βρέθηκαν

*Ο Νικόλαος Πλαστήρας το 1922

Παρέμειναν τα ερωτηματικά και ο αγιάτρευτος πόνος

Η απώλεια της Ανατολικής Θράκης το 1922 εξακολουθεί να παραμένει μια ανεπούλωτη πληγή στο σώμα της Ελλάδας. Η μεγάλη αυτή απώλεια  εξακολουθεί να παραμένει άγνωστη, αδιερεύνητη, ανεξήγητη και ουσιαστικά αδικαιολόγητη.  Και επιπλέον δεν είναι γνωστά όλα τα παρασκήνια των αποφάσεων, αλλά και άλλες κρίσιμες λεπτομέρειες.
Η απόφαση για την εκκένωση της Θράκης από τον ελληνικό πληθυσμό είχε παρθεί από τους Συμμάχους της Αντάντ στις 9 Σεπτεμβρίου 1922 ύστερα από θυελλώδεις συσκέψεις στο Παρίσι, μεταξύ του Γάλλου πρωθυπουργού Ραιημόν Πουανκαρέ και του Άγγλου υπουργού εξωτερικών Λόρδου Κώρζον. Στην Αθήνα, δεν υπήρχε κυβέρνηση ικανή να αντιδράσει. Τα πάντα κατέρρεαν...
Αλλά και λίγο αργότερα, όταν επικράτησε πλήρως η Επανάσταση των Γονατά- Πλαστήρα, παρά την μικρή ελπίδα από τη διακήρυξη των επαναστατών για το ενδιαφέρον τους να μην χαθεί η Θράκη, τα πράγματα παρέμειναν δυσοίωνα.

*Συνομιλία του Πλαστήρα με αξιωματικούς στον Έβρο. Φωτογραφία Ιδρύματος Ελ. Βενιζέλου

Η Επανάσταση εκείνη όταν προέκυψαν οι διαπραγματεύσεις για την ειρήνευση, όρισε αντιπρόσωπό της στη Λωζάνη τον ιδιωτεύοντα Ελευθέριο Βενιζέλο. 
         Είναι γνωστά όμως τα τηλεγραφήματα του Βενιζέλου προς τη νέα επαναστατική κυβέρνηση της Αθήνας: 
«...Επήλθον ήδη καταστροφαί ανεπανόρθωτοι... Οι τρεις μεγάλαι και πρώην σύμμαχοι ημών Δυνάμεις απεφάσισαν την απόδωσιν ταύτης εις την Τουρκίαν. Ουδείς δε εχέφρων πολίτης δύναται να διανοηθεί την συνέχειαν του πολέμου προς την Τουρκίαν, με πλήρη ημών διπλωματικήν και στρατιωτικήν απομόνωσιν...» έγραφε και πρόσθετε ότι οι Τούρκοι θα απειλούσαν και τη Δυτική Θράκη. 
Τελείωνε δε με τη δήλωση, ότι σε περίπτωση που η κυβέρνηση θα αποφάσιζε να κρατήσει την Ανατολική Θράκη τότε ... «αι θερμαί ευχαί μου θα συνοδεύσουν τον αγώνα τούτον του Έθνους, αλλά ευρίσκομαι, εν τοιαύτη περιπτώσει, εις την θλιβεράν ανάγκην να αρνηθώ την αποδοχήν της τιμητικής εντολής, όπως αντιπροσωπεύσω την χώραν εις το εξωτερικόν».

*Απόσπασμα του εγγράφου του Πλαστήρα προς το Βενιζέλο στη Λωζάνη το Νοέμβριο του 1922.

Αρχείο Ιδρύματος Ελ. Βενιζέλου

Ακόμα και ο  Νικόλαος Πλαστήρας, που διαφωνούσε αρχικά  με την απόφαση εκκένωσης, μεταπείσθηκε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο.
Είναι χαρακτηριστικό ότι στις 31 Νοεμβρίου 1922 σε σημείωμα που έστειλε στο Βενιζέλο, αναφέρεται στην ανάγκη διάθεσης πιστώσεων για την προμήθεια πολεμικού υλικού και λοιπών εφοδίων για το στράτευμα και προσθέτει:
"2. Περίπτωσις καθ' ήν  σύμμαχοι εγκαταλείψωσι Κωνσταντινούπολιν είναι ανάγκη να επιτραπή εις τον Ελληνικόν στρατόν να προελάση ραγδαίως δια της Θράκης προς κατάληψιν της Κωνσταντινουπόλεως,
3. Θεωρούμεν δυνατήν την άμυναν εις Έβρον εάν Βουλγαρία εξαναγκασθή τηρήση ουδετερότητα και δεν παραβιασθή το έδαφός της υπό τούρκων. Εν τη περιπτώσει ταύτη εάν ενισχυθώμεν αφθόνως έξωθεν δια πολεμικού υλικού και υποστηριχθώμεν ηθικώς είναι δυνατόν να ενεργήσωμεν επιθετικώς, αλλά υπό την προϋπόθεσιν να κηρυχθεί άκρως δικτατορικόν καθεστώς εν Ελλάδι"... Κολλημένοι και αμετανόητοι οι στρατιωτικοί του μεσοπολέμου, με δοξασμένη ιστορία στα πεδία των εθνικών αγώνων, με την ιδέα της δικτατορίας... Πάγκαλος, Πλαστήρας, Κονδύλης, Μεταξάς και άλλοι...  

*Επεξηγηματικό τηλεγράφημα του Βενιζέλου από τη Λωζάνη, προς το δήμαρχο Σουφλίου Παναγιώτη Χαραμπάρα. 

Αρχείο Ιδρύματος Ελ. Βενιζέλου

  
Με αυτά και με άλλα, φτάσαμε στην απώλεια της Ανατολικής Θράκης τον Οκτώβριο του 1922. Και η Στρατιά του Έβρου δεν χρησιμοποιήθηκε για τον σκοπό που δημιουργήθηκε. Να επιχειρήσει να ξαναπάρει πίσω την Ανατολική Θράκη, ακόμα και την Κωνσταντινούπολη.
Έτσι έπεσε μαύρη αυλαία στους εθνικούς πόθους. 
Στις 25 Σεπτεμβρίου 1922 ο Βενιζέλος τηλεγραφούσε από το Παρίσι προς την ελληνική κυβέρνηση: «Ανατολική Θράκη απωλέσθη ατυχώς δι' Ελλάδα», και πρόσθετε: «Ανάγκη Θράκες να εγκαταλείψωσι την γην, ήν από τόσων αιώνων κατοικούσιν, αυτοί και πρόγονοί των». 
Και σήμερα ακόμα, δεν μας είναι γνωστό κάτω από ποιες παρασκηνιακές συνθήκες, πιέσεις και απειλές, οδηγήθηκε ο Ελευθέριος Βενιζέλος στην αποδοχή της εκκένωσης της Ανατολικής Θράκης.

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

ΠΗΓΕΣ
*Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών
*Γρηγορίου Δαφνή "Η Ελλάς μεταξύ των δύο πολέμων 1923-1940" Εκδόσεις Κάκτος, 2009
*Αρχείο Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών "Ελευθέριος Κ.Βενιζέλος