Το Χάτ-ι Χουμαγιούν του 1856, εφαρμόζεται στην Αδριανούπολη

*Η Αδριανούπολη

*Η καταδίκη του Ρουστέμ Πασά

*Το Χάτ-ι Χουμαγιούν του 1856

*Οι μεταρρυθμίσεις στην Τουρκία

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

                Ο Ρουστέμ Πασάς, υπήρξε διοικητής της Αδριανούπολης από το 1854 ως το 1856. Τυπικός εκπρόσωπος της ανώτατης κάστας του Οθωμανικού κατεστημένου, δεν δίστασε να επιδοθεί σε πράξεις διαφθοράς και σε οικονομικές καταχρήσεις, που τον οδήγησαν σε εξορία στη Μυτιλήνη. Αυτός ο επιφανής Οθωμανός, υπήρξε ένα από τα πρώτα θύματα του Χάτ-ι Χουμαγιούν του 1856!!! 

Το Χατ-ι Χουμαγιούν του 1856, είναι το πλέον γνωστό αυτοκρατορικό διάταγμα που εκδόθηκε αμέσως μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο, στις 18 Φεβρουαρίου του 1856. Επρόκειτο για το δεύτερο σημαντικό σταθμό των μεταρρυθμίσεων που είχαν επιβάλει στην Τουρκία οι Μεγάλες Δυνάμεις, τα λεγόμενα Τανζιμάτ.

Ο Κριμαϊκός Πόλεμος που άρχισε τον Οκτώβριο του 1853 και τερματίσθηκε τον  Φεβρουάριος του 1856, ήταν μια μεγάλη πολεμική σύγκρουση μεταξύ της Ρωσικής Αυτοκρατορίας έναντι των συμμαχικών δυνάμεων της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, της Γαλλικής Αυτοκρατορίας, της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και του Βασιλείου της Σαρδηνίας. Η σύγκρουση, η οποία υπήρξε πολύνεκρη, ήταν το αποτέλεσμα ενός μακρόχρονου ανταγωνισμού συμφερόντων ανάμεσα στις κύριες ευρωπαϊκές δυνάμεις, για επιρροή και εκμετάλλευση των ανατολικών εδαφών της παραπαίουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

*Η Αδριανούπολη

                Είναι όμως γνωστό ότι στο εσωτερικό της αχανούς Οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι μεταρρυθμίσεις που επιβλήθηκαν από τους Ευρωπαίους, δεν ήταν εύκολα αποδεκτές, από όσους εκπροσωπούσαν τις τοπικές εξουσίες και ως ομάδες, συναπαρτίζονταν από τα φανατικότερα, οπισθοδρομικότερα και ιδιοτελέστατα στοιχεία των μικρών κοινωνιών. Πασάδες, μπέηδες, αγάδες, ουλεμάδες κλπ. Συνεχώς αγνοούσαν τις μεταρρυθμίσεις, επειδή κυρίως επαγγέλονταν την ισοπολιτεία και την ισονομία των εθνοτήτων, που ζούσαν στην αχανή αυτοκρατορία. Έτσι οι μεταρρυθμίσεις αυτές, αποδεικνύονταν στην καθημερινότητα της ζωής των Θρακών και των άλλων λαών κενές περιεχομένου, αφού μπορούσε να τις περιφρονεί επιδεικτικά κάθε Οθωμανός που αισθάνονταν  ισχυρός, σε πόλεις και χωριά, μακριά από την Κωνσταντινούπολη. Είναι ιστορικά τεκμηριωμένο, ότι η Τουρκία δεν υπήρξε ποτέ κράτος Δικαίου, ούτε όταν ήταν Οθωμανική αυτοκρατορία, ούτε όταν μεταλλάχθηκε σε κεμαλικό κοσμικό κράτος.

*Ο αυταρχικός σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ

                Άλλωστε οι μεταρρυθμίσεις αυτές δεν εμπόδισαν την Τουρκία, να διολισθήσει προς τον αυταρχισμό, όταν μετά το 1877 κυρίως, ο σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίτ Β΄ κατάργησε το Σύνταγμα που είχε παραχωρήσει το προηγούμενο έτος και έβαλε την Τουρκία ξανά στη σκοτεινή σήραγγα της ασύστολης καταπίεσης των λαών, που ήταν υπόδουλοι. Μια καταπίεση, που μετεξελίχθηκε σε γενοκτονίες κατά τον 20ο αιώνα. Η διολίσθηση προς τον αυταρχισμό, δεν επέτρεψε στην Τουρκία να αποφύγει την προϊούσα παρακμή. Ο Μεγάλος Ασθενής, όπως αποκαλούσαν την Τουρκία οι Μεγάλες Δυνάμεις, έπασχε από ανίατη ασθένεια και η υποτροπή δεν οδηγούσε σε ίαση.

Ο Ρουστέμ Πασάς στην Αδριανούπολη

                Ελάχιστα γνωρίζουμε για την προσωπική ζωή και δράση του καταχραστή Ρουστέμ Πασά και αυτά, από την προξενική αλληλογραφία, που υπάρχει στο Ιστορικό Αρχείο του υπουργείου Εξωτερικών, και από τον Τύπο της εποχής.

                Υπάρχει για παράδειγμα, προξενική αναφορά της 9 Μαρτίου 1854[1] σύμφωνα με την οποία παρά τις εχθροπραξίες Ρώσων και Τούρκων στην Κριμαία «τα Ηπειρωτικά και τα Θεσσαλικά απασχολούν τα πνεύματα των κατοίκων της Θράκης».

                Πρόκειται για επαναστατικές κινήσεις, που είχαν σημειωθεί στην Ήπειρο, και τη Θεσσαλία και είχαν εξάψει το ενδιαφέρον των Ελλήνων αλλά και τους φόβους των Τούρκων, που θεωρούσαν ότι επρόκειτο για συνεργασία της Ελλάδας και της Ρωσίας.

*Από εδώ ξεκίνησε το επαναστατικό κίνημα της Ηπείρου το 1854

                Λέγοντας Επανάσταση της Ηπείρου του 1854, εννοούμε την εξέγερση κυρίως των ελληνόφωνων Χριστιανών. Η εξέγερση σημειώθηκε λίγους μήνες μετά την έναρξη του Κριμαϊκού πολέμου και παράλληλα προς ανάλογα επαναστατικά κινήματα της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας. Η Επανάσταση της Ηπείρου του 1854 δεν υποκινήθηκε από την Ελλάδα όπως νόμιζαν τότε οι Τούρκοι. Υποστηρίχθηκε όμως έντονα από αυτή με προεξέχοντες τον βασιλέα Όθωνα και την ελληνική κυβέρνηση. Τότε τους επαναστατημένους Ηπειρώτες έσπευσαν να συνδράμουν εθελοντικά πολλοί παλαιοί Έλληνες αγωνιστές του απελευθερωτικού αγώνα του 1821, οι οποίοι και τέθηκαν επικεφαλής των ομάδων των εξεγερθέντων. Μεταξύ αυτών ήταν ο Σπυρίδων Καραϊσκάκης, ο Θεοδωράκης Γρίβας, ο Κίτσος Τζαβέλας, ο Ιωάννης Ράγκος κ.ά.

Μετά από κάποιες επιτυχίες, όπου πλέον η κατάσταση είχε γίνει κρίσιμη, η σουλτανική Τουρκία μετέφερε εναντίον των εξεγερθέντων στρατιωτική δύναμη 10.000 ανδρών με αναγκαίο πυροβολικό οι οποίοι και κατέστειλαν και τις τρεις εξεγέρσεις της  Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας, μέσα σε τέσσερις μήνες από την εκδήλωσή τους.

                Ο Έλληνας πρόξενος στην Αδριανούπολη Ιωσήφ Βαρότσης με αναφορά τους στις 17 Φεβρουαρίου 1854[2] μεταφέρει το κλίμα που διαμορφώθηκε εκεί, όταν άρχισαν να φθάνουν οι ειδήσεις για επαναστατικά κινήματα στην τουρκοκρατούμενη Ήπειρο.

*Αντίγραφο του Χάτ-ι Χουμαγιούν, μεταφρασμένο στα Βουλγαρικά. 

Εθνική Βιβλιοθήκη Σόφιας "Κύριλλος και Μεθόδιος"

                 «… Η κοινή γνώμη- έγραφε- είχε ήδη μεγαλύνει τα πράγματα και δώσει χρώμα ελληνικόν και σοβαρότητα εις το κατά την Ήπειρον αναφανέν επαναστατικόν κίνημα. Οθωμανοί και Ομογενείς πολλοί συρρέουν παρ’ εμοί ερωτώντες και ζητώντες ειδήσεις περί των συμβάντων τούτων. Προσέτι ερωτηθείς παρά του προχθές φθάσαντος ενταύθα Γεν. Διοικητού Ρουστέμ Πασά εγνωστοποίησα προφορικώς τα εικότα κατά το πνεύμα των Οδηγιών μου. Αι εξηγήσεις μου δεν διασκέδασαν εισέτι τας υποψίας του τε Πασά και του Δημοσίου και τη ώρα ταύτη, τρανή τη φωνή, οι Οθωμανοί εκφράζονται ότι η Ελλάς, υποκινήσασα το περί ού ο λόγος επαναστατικόν κίνημα, συμμαχεί μετά της Ρωσσίας».

Δυο μήνες αργότερα και αφού είχαν διακινηθεί μεγάλες στρατιωτικές μονάδες προς το Δούναβη εξαιτίας συγκρούσεων στα Ρωσοτουρκικά σύνορα, η κατάσταση έβαινε προς το χειρότερο. Ο Ιωσήφ Βαρότσης, την διεκτραγωδεί με μελανά χρώματα πληροφορώντας στις 9 Μαρτίου 1854,  το υπουργείο Εξωτερικών, ότι:

«Σπείραι λιποτακτών διεχύθησαν καθ’ όλην την Ρούμελην (ΣΣ. Ανατολική Ρωμυλία) και η αταξία εκορυφώθη. Οι δυστυχείς χωρικοί αφήνοντες τας εστίας των καταφεύγουν εις τας πόλεις. Οι αρχιληστές  Μουμτζής και Βαλαβαντσής μαστίζουν τα περίχωρα Ραιδεστού και Ζααράς. Αναφέρουν ότι εντός έτους ο Βαλαβαντσής εφόνευσεν εκατόν πεντήκοντα Χριστιανούς… Δια να διατηρήση την δημοσίαν τάξιν και να καταδιώξει τους ληστάς ο Ρουστέμ Πασάς γράφει σήμερον προς τον Σερασκέρην Ριζά Πασάν, να του συγχωρηθή η διοργάνωσις εξακοσίων χωροφυλάκων, άλλως νίπτει τας χείρας του…».

Αυτό ήταν το κλίμα που είχε διαμορφωθεί στην ευρύτερη Θράκη. Ο Ρουστέμ Πασάς, πολυπράγμων, δεν παρέλειπε παράλληλα με τις κρατικές του δραστηριότητες να επιδοθεί και σε χρηματικές καταχρήσεις. Άλλωστε η διαφθορά χαρακτήριζε την Οθωμανική ελίτ της εποχής. Όμως το Χάτ-ι Χουμαγιούν έβαλε τέλος στις παρανομίες του και οδηγήθηκε στο δικαστήριο.

Στην Αθήνα η εφημερίδα «Αθηνά» περιχαρής ανήγγειλε στις 23 Φεβρουαρίου 1856      ότι «Ευχαρίστως αναγγέλλομεν ότι το πνεύμα του χάττι χουμαγιούν αρχίζει να εφαρμόζηται».

*Κριμαϊκός πόλεμος: Η πτώση της Σεβαστούπολης

Και εξηγούσε ότι ο πρώην (πλέον) διοικητής της Αδριανούπολης Ρουστέμ Πασάς που είχε κατηγορηθεί για κατάχρηση δημοσίων χρημάτων ανακλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη όπου δικάσθηκε. Κατά την αθηναϊκή εφημερίδα λίγοι ήταν αυτοί που έλπιζαν ότι το δικαστήριο θα επέβαλε ανάλογη ποινή με το μέγεθος των παρανομιών του Ρουστέμ Πασά, γιατί αυτός «είχεν άπειρα μέσα και μεγάλης χρηματικήν περιουσίαν, την οποίαν προθύμως ήθελε προσφέρει, όπως διασώσει την επαπειλουμένην υπόληψίν του». Και όπως παρά την γενική πεποίθηση, ο Ρουστέμ Πασάς καταδικάσθηκε σε κάθειρξη ενός έτους ή εναλλακτικά κατά προτίμηση σε διετή εξορία. Κατά την εφημερίδα «Η καταδίκη αύτη είναι μετριωτάτη, αν έχονται αληθείας όσο διαθρυλούνται κατά του Ρουστέμ Πασά, ουχ ήττον όμως αποδεικνύει ότι η Τουρκία προτίθεται τωόντι να εισέλθει εις το στάδιον της προόδου». Πόσο μακριά ήταν η Αθήνα από την πραγματικότητα της Τουρκίας…

Η καταδίκη του Ρουστέμ Πασά, δεν σημαίνει ό,τι οι μεταρρυθμίσεις στην Τουρκία επιταχύνθηκαν, λόγω εσωτερικών αντιδράσεων.

*Ο Σουλτάνος Αβδούλ Μετζήτ Α΄ ανακοινώνει στα διάφορα "Μιλλιέτ" (Εθνότητες) 

το Χάτ-ι Χουμαγιούν

Ο αείμνηστος διπλωμάτης Βύρων Θεοδωρόπουλος στο βιβλίο του «Οι Τούρκοι και εμείς» έγραψε συμπερασματικά:

«Πάντως οι εσωτερικές μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ προχώρησαν στα χρόνια του Αβδούλ Μετζήτ και του Αβδούλ Αζίζ μέχρι το 1876, λιγότερο από σουλτανική πρωτοβουλία και περισσότερο από τους «ανθρώπους του Τανζιμάτ» που από κυβερνητικές θέσεις άνοιξαν δρόμους για πραγματική ανανέωση μερικών τουλάχιστον θεσμών, όπως στο φορολογικό σύστημα , στην επαρχιακή διοίκηση, στη λαϊκή (μη ισλαμική) παιδεία και στη δημιουργία, υπό διάφορα κατά καιρούς ονόματα, συμβουλευτικών σωμάτων, με διορισμένα φυσικά μέλη, επιφορτισμένων με την προπαρασκευή και επεξεργασία των νόμων.

Αναπόφευκτα υπήρχαν και οι αντιδράσεις, κυρίως από τους κύκλους του παλατιού και των ανώτερων ισλαμικών λειτουργών. Γι’ αυτό και η όλη μεταρρυθμιστική κίνηση προχώρησε με αργά βήματα, με παλινδρομήσεις και δυσκολίες. Η συχνότερη όμως επαφή με την Ευρώπη ενίσχυε τους μεταρρυθμιστές που εύρισκαν συμπαράσταση και μεταξύ των διανοουμένων. Τότε αρχίζει να εμφανίζεται και η κίνηση των «Νέων Οθωμανών» που στοχεύουν στην ανανέωση και αναζωογόνηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Προανάκρουσμα του τουρκικού εθνικισμού που θα εκδηλωνόταν αργότερα με τους Νεοτούρκους».

Η εμφάνιση των Νεοτούρκων μετά από πολυετείς προσπάθειες μεταρρυθμίσεων, δείχνει ξεκάθαρα τις παλινδρομήσεις της Τουρκίας, που παρά τις προσπάθειες των Ευρωπαίων, δεν ξέφυγε ποτέ από την ιστορική της πορεία, που ήταν πορεία εθνικισμού, αλλά και γενοκτονιών, ακόμα και στην διάρκεια του 20^ου αιώνα.

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

Υστερόγραφο: Θερμές ευχαριστίες προς την συγγραφέα κ. Χριστίνα Φίλιππα για τη βοήθειά της.    

ΠΗΓΕΣ:

*Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών

*Εφημερίδα «Αθηνά» 1854 (Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων)

*Βύρωνος Θεοδωρόπουλου «Οι Τούρκοι και εμείς», Εκδόσεις Φυτράκη, 1988

---

[1] ΙΑΥΕ 1854 φάκ. 99, Ι β΄

[2] ΙΑΥΕ 1854 φάκ. 4, ΙV, γ