Ο μαζικός πνιγμός προσκυνητών στον ποταμό Έβρο, το 1888

*Το δημοσίευμα της εφημερίδας "Βυζαντίς" στις 18 Ιουνίου 1888

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

                Από μικρό παιδί, άκουγα στο Διδυμότειχο για τον μαζικό πνιγμό 40 έως 50 ατόμων στον ποταμό Έβρο, στα τέλη του 19^ου αιώνα, κατά τη διάρκεια του πανηγυριού που γίνεται στη γενέτειρά μου τη μέρα της Πεντηκοστής. Στο λεγόμενο και Καλέ Παναΐρ, στο τοπικό ιδίωμα. Και πάντα θεωρούσα ότι γύρω από το δραματικό αυτό γεγονός, είχαν πλεχθεί και μύθοι, αφού δεν έβλεπα πουθενά τεκμηρίωση.

                Το πανηγύρι αυτό τελείται εις ανάμνηση ενός γεγονότος της εποχής των σταυροφοριών. Τότε οι Δυτικοί σταυροφόροι (στην πραγματικότητα κακοποιά στοιχεία από τη Δυτική Ευρώπη, με τις ευλογίες του Πάπα) ήθελαν να ελευθερώσουν τους Αγίου Τόπους από τους Άραβες κατακτητές. Αλλά στην πορεία έπεφταν στα εδάφη της χριστιανικής βυζαντινής αυτοκρατορίας και σκότωναν, έκαιγαν, έκλεβαν… Μέχρι που το 1204 κατέκτησαν και την ίδια την Κωνσταντινούπολη.

Το Μάιο μάλλον του 1205 τα στρατεύματα των Λατίνων με αρχηγό τον Ερρίκο της Φλάνδρας, αδελφό του Βαλδουίνου Α΄ και διάδοχό του, έχοντας λεηλατήσει την ευρύτερη περιοχή της Θράκης, επιχείρησαν να καταλάβουν το ισχυρό φρούριο του Διδυμοτείχου, στην περιοχή του οποίου άρχισε να εκδηλώνεται η πρώτη αντίσταση κατά της Λατινοκρατίας.

*Πολιορκία βυζαντινού φρουρίου, από χειρόγραφο του Ιωάννη Σκυλίτζη

         Τότε πολιόρκησαν στενά το Διδυμότειχο, που κόντευαν να το κατακτήσουν. Οι κάτοικοι οι οποίοι ήταν μέσα στο κάστρο, πιεζόμενοι τρομερά από τους σταυροφόρους, έκαναν λιτανεία με την εικόνα του Χριστού και ω! του θαύματος, έπιασε μια φοβερή καταρρακτώδης βροχή. Φούσκωσαν τα ποτάμια, τα ρέματα και οι τάφροι γύρω από το βυζαντινό κάστρο. Οι σταυροφόροι υποχώρησαν, λύοντας την ασφυκτική πολιορκία τους. Το Διδυμότειχο σώθηκε, ως εκ θαύματος. Ο Νικήτας Χωνιάτης επιφανής Βυζαντινός αξιωματούχος και ιστορικός, που έζησε τα γεγονότα της κατάληψης της Κωνσταντινούπολης, καταγράφει το γεγονός της σωτήριας βροχής στο Διδυμότειχο με τα ακόλουθα λόγια: «Επί τω παροξυσμώ τούτω των Λατίνων, έδυ ο ήλιος, και πληρούται νεφών ο αήρ, και ραγδαίας βροχής θεόθεν αφορισθείσης εν τοις ανόπιν του Διδυμοτείχου μέρεσιν ο τω φρουρίω παραρρέων Έβρος διευρυνθείς υετώ και μέγας εκ μικρού του τότε φανείς τας πεδιάδας εξυδατοί, και τω στρατοπέδω των Λατίνων εξαπιναίως επικλυσθείς όπλα παρασύρει και μηχανάς, ίππους απάγει πολεμιστάς, άνδρας τον Αχέροντα δείκνυσιν».

*Εικόνα από τη λιτάνευση της εικόνας του Χριστού

                Έκτοτε και σε ανάμνηση αυτού του γεγονότος τελείται στο Διδυμότειχο το Καλέ Παναΐρ, με βασική εκδήλωση τη λιτανεία της Δεσποτικής εικόνας του Χριστού, από τον ιερό ναό του Σωτήρος Χριστού στον μητροπολιτικό ιερό ναό του Αγίου Αθανασίου και τανάπαλιν. Οι κάτοικοι πιστεύουν, ότι ανάλογα με το πόσο βαριά αισθάνονται την εικόνα αυτοί που την μεταφέρουν στους ώμους τους, θα είναι και η χρονιά… Δηλαδή σκληρή ή όχι για τον κοσμάκη. Αρκετοί προσκυνητές διανυκτερεύουν την παραμονή στο ναό του Σωτήρος Χριστού. Ανήμερα της Πεντηκοστής, αμέσως μετά την πανηγυρική Θεία Λειτουργία, τελείται ο Εσπερινός της Γονυκλισίας και οι παριστάμενοι προσεύχονται γονατίζοντας πάνω σε φύλλα καρυδιάς. Ακολουθεί πανηγύρι πάνω στο λόφο του Κάστρου.

*Η αρχή του κειμένου του Δημητρίου Μανάκα στα "Θρακικά

Το περιστατικό του μαζικού πνιγμού στον Έβρο

                Ας επανέλθουμε όμως στον μαζικό πνιγμό, που πέρασε στις λαϊκές αφηγήσεις σαν παραμύθι. Έως ότου το 1963, ο αείμνηστος Δάσκαλος Δημήτριος Μανάκας, εξαίρετος γνώστης της ιστορίας της περιοχής δημοσίευσε στα «Θρακικά» πληροφορίες για το δραματικό αυτό γεγονός, που έγινε ακόμα και δημοτικό τραγούδι, το οποίο τραγουδιόταν σε ρυθμό ζωναράδικο. Συγκεκριμένα δημοσίευσε ένα κείμενο με τίτλο «Συλλογή αφηγήσεων, θρύλων, παραδόσεων και ιστορικών γεγονότων Διδυμοτείχου». Στο σημαντικό αυτό κείμενο ο Μανάκας αναφέρει ότι προσκυνητές στο Καλέ Παναΐρ από την απέναντι όχθη του ποταμού Έβρου, περνούσαν με μια σχεδία και έρχονταν στο Διδυμότειχο για την θεία λειτουργία, τη λιτανεία και το πανηγύρι. Η σχεδία δεν είχε μεγάλες δυνατότητες. Και εκείνη η τη χρονιά, το 1888 δηλαδή, 40-50 πανηγυριστές ήθελαν να περάσουν στην απ’ εδώ όχθη και παρά τις διαμαρτυρίες των βαρκάρηδων, μπήκαν όλοι μέσα, η σχεδία δεν τους άντεξε, βούλιαξε και χάθηκαν όλοι στα βαθιά νερά του Έβρου. Οι περισσότεροι πνιγμένοι ήταν νέοι στην ηλικία, αρραβωνιασμένα ζευγάρια και μάνες με μωρά παιδιά.

*Αφίσα του συλλόγου των Καστροπολιτών για το Καλέ Παναΐρ (2015)

                «Η είδησις μεταδοθείσα αμέσως- είχε γράψει ο Μανάκας- ανεστάτωσε το Διδυμότειχον και τους πανηγυριστάς, ματαιωθείσης πάσης περαιτέρω εκδηλώσεως».

                Από τότε, από το 1888 δηλαδή, το γεγονός αυτό είχε παραμείνει στη συλλογική λαϊκή μνήμη, αλλά πλην του Μανάκα δεν φαίνεται να έχει ασχοληθεί κανένας με την τεκμηρίωση αυτού του τραγικού περιστατικού. Τα χρόνια πέρασαν, οι μνήμες ατόνησαν, το γεγονός ξεχάστηκε ή σε άλλους έμεινε με το ερώτημα, αν όντως υπήρξε αυτός ο μαζικός πνιγμός.

Γεγονός ο πνιγμός

                Και όμως ο πνιγμός αυτός συνέβη και η είδηση διασώθηκε σε εφημερίδες της Κωνσταντινούπολης.

                Για παράδειγμα η εφημερίδα «Βυζαντίς» είχε γράψει στις 18 Ιουνίου 1888 ότι «φοβερά καταστροφή εγένετο την ημέραν της Πεντηκοστής εν Διδυμοτείω ής τας λεπτομερείας, επιστολή εκ της πόλεως ταύτης εκτίθησιν».

                Κατά την εφημερίδα στη θρησκευτική πανήγυρη αυτής της ημέρας, δηλαδή της Πεντηκοστής, συρρέει μεγάλο πλήθος χριστιανών της επαρχίας, ενώ την επόμενη μέρα τελείται παρόμοιο πανηγύρι στο χωριό Καραζαμχά, που απείχε δύο ώρες από το Διδυμότειχο, στο οποίο παρευρίσκονται οι πέραν του Έβρου (εννοεί δυτικά του ποταμού) κατοικούντες χριστιανοί.

                «Τεσσαράκοντα εκ των τελευταίων τούτων θέλοντες να μεταβώσιν εις την πανήγυριν   του χωρίου επέβησαν ακατίου, αλλά τούτο εκ της επισωρεύσεως εβυθίσθη αύτανδρον και ετάφησαν υπό τα ύδατα του ποταμού τεσσαράκοντα υπάρξεις» συνέχιζε η «Βυζαντίς». Μετά από πολλές προσπάθειες μόνο πέντε πτώματα ανασύρθηκαν από τον Έβρο.

                Υπάρχουν μερικές διαφορές από την αφήγηση του Μανάκα αν δηλαδή έρχονταν από απέναντι ή πήγαιναν απέναντι, αλλά καμιά σημασία δεν έχει αυτό. Οι άνθρωποι πνίγηκαν μέσα στο ποτάμι.

*Από το "Νεολόγο" της 17ης Ιουνίου 1888

                Μια άλλη εφημερίδα της Κωνσταντινούπολης, ο «Νεολόγος» έγραψε στις 17 Ιουνίου 1888, ότι «Θλιβερώτατον δυστύχημα αγγέλλεται εκ Διδυμοτείχου. Πολλοί κάτοικοι του Ουζούν Κιοπρού απελθόντες εις την πόλιν ταύτην επί ταις εορταίς επανέκαμπτον  εις τα ίδια τη 12^η μεσούντος. Φθάσαντες εις τον ποταμόν Μαρίτσαν  όν επρόκειτο να διαβώσιν ηθέλησαν να επιβώσι πολλοί του προς διάβασιν εις την απέναντι όχθην  χρησιμεύοντος ακατίου , διότι επί του ποταμού, όστις εν τω μέρει τούτω έχει πλάτος 300 μέτρων, δεν υπάρχει γέφυρα».

                Παρά τις διαμαρτυρίες του επικεφαλής βαρκάρη 45 άτομα μπήκαν στο «ακάτιον» το οποίο άρχισε να πλέει προς την απέναντι όχθη. Δυστυχώς- κατά την εφημερίδα 2-3 επιβάτες κινήθηκαν με αποτέλεσμα το «ακάτιον» όπως ήταν γεμάτο, να ανατραπή και να βυθισθεί. Πνίγηκαν 33 νεόνυμφοι «ως επί το πολύ γυναίκες και κόραι μεμνηστευμέναι».

*Ο "Νεολόγος" της 18ης Ιουνίου 1888

                Η ίδια εφημερίδα την επομένη 18 Ιουνίου 1888, έγραψε συμπληρωματικά, ότι στο Διδυμότειχο «εκτός των αλλεπαλλήλων φόνων και κλοπών εσχάτως» την ημέρα της Πεντηκοστής, κατά την επιστροφή των πανηγυριστών «οι πέραν του Έβρου οικούντες 50 τον αριθμό, γυναίκες και παιδία επνίγησαν εν αυτώ, του ακατίου σεσηπότος και διαρραγέντος εν μέσω ποταμώ». Έγραψε ότι ανασύρθηκαν ακόμα και γυναίκες με παιδιά στις αγκαλιές τους και κατέληγε: «Σπουδαία απρονοησία της αρχής, ήτις ενοικιάζουσα το δικαίωμα των ακατίων  110 λίρας ετησίως δεν εφρόντισε να επιτηρή την στερεότητά των και επιβάλλη αυτήν τω εκμεταλλευτή, οπότε δεν θα εθρηνούμεν νυν την απώλειαν τόσων υπάρξεων».

*Η Δεσποτική εικόνα του Χριστού, η οποία λιτανεύεται

Το δημοτικό τραγούδι για τον πνιγμό

                Το μοιρολόγι που συνέθεσε η λαϊκή μούσα, διέσωσε ο Δημήτριος Μανάκας και είναι το ακόλουθο:

«Αλλάζουν μάνεις κι πιδιά

Κι πεθερές κι νύφεις.

Αλλάζ’ καημέν’ Λαμπράκινα

Δυο κουρίτσια κουπέλεις.

Τόνα βαζ’ του τιρλικάκ’

Κι τ’ άλλου του σκαλένιου τ’ (κεντητό φουστάνι)

Παίρνουν κηριά στα χέρια τ΄ς

Κι στου Χριστό πααίνουν.

Κι Άγιους Χριστός δεν σκώνουνταν

Κόσμους για να πιράσουν (εννοεί τη διέλευση κάτω από την λιτανευόμενη εικόνα)

Κανένας δεν κατάλαβει

Μόν’ γέροντας (εννοεί το Μητροπολίτη) κατάλαβει (μάλλον ειδοποιήθηκε έγκαιρα)

-Κόφτι πιδιά τις γκάϊντις σας

Κουρίτσια τα τραγούδια

Θα γίνει ένα φονικό

Ένα μεγάλο θάμα.

Θα χάσουν κόσμους τη ζουή τ’ς,

Γιατί καράβ’ μπατίκουσι (βούλιαξε)

Κι του καράβ’ μπατ’κώνει».

          Ο φίλος λαογράφος Πασχάλης Λιγούδης, από την Αλεξανδρούπολη, μου υπέδειξε και άλλη μια παραλλαγή δημοτικού τραγουδιού για τον πνιγμό στον ποταμό Έβρο. Το έχουν τραγουδήσει ο Χρόνης Αηδονίδης, ο Καρυοφύλλης Δοϊτσίδης, καθώς και άλλοι παραδοσιακοί μουσικοί της Θράκης. Είναι η ακόλουθη:

 "Στου Δημοτκου πανγκύρ' θα γέν'

 πανγκύρ' κι παναΐρι. 

Θα πάει κόσμους στου παναΐρ, 

θα παν' κι περακλιώτες (από τα πέρα χωριά). 

Στου πάϊμα καλά παέν' 

στου γυρισμό φαρμάκι. 

Κι καϊκτσής τους λάληση 

κι καϊκτσής τους λέει. 

Μην ανιβαίντι βρε πιδιά

 μην ανιβαίντι ούλνοι. 

Κι του καϊκ' μπατίρντισι 

κι του καϊκ' μπατίρτσι...."  

           Και η άλλη εκτέλεση με τον Καρυοφύλλη Δοϊτσίδη και τις κόρες του Θεοπούλα και Λαμπριάννα

           Μια άλλη εκδοχή δημοτικού άσματος για τον πνιγμό τραγούδησε στον λαογράφο Πασχάλη Λιγούδη η κ. Χρυσανίδου Αναστασία, που κατάγεται από τους Ψαθάδες Διδυμοτείχου. Το άκουσε από τη γιαγιά της.

   

           Η κ. Λίτσα Καμπακάκη μας θυμίζει ότι και η μητέρα της Δήμητρα Καμπακάκη (1926-2011), που γεννήθηκε στη Θυμαριά Έβρου και έχει ρίζες από το Μαλκότς (Γραβιά) και το Τσιφλικάκι, Μακράς Γέφυρας, Ανατολικής Θράκης τραγουδούσε μια εκδοχή του τραγουδιού για το δραματικό αυτό γεγονός με τους ακόλουθους στίχους:

Και μια μιγάλ' Παρασκιυή

και μια μεγάλο Πέμπτη

φκιάνουν μεγάλις λειτουργιές(2)

ψυχές να ξιαναγνώσουν

κανένας δεν τ' απίκασι(2)

κάνας δεν πιλογήθκι

μόν' γέροντας τ' απίκασι (κατάλαβε) (2)

γέρος τ' απιλογήθη.

Κόψτι πιδιά μ' τις γκαϊντις σας(2)

κορίτσια τα τραγούδια.

Θα γένει ένα φονικό (2)

κι ένα καινούργιο θαύμα.

Θα κλάψουν μάνες τα πιδιά τς(2)

και πιθιρές τις νύφις.

Θα κλάψει Λυμπεράκινα(2)

και τρεις καλές κοπέλις.

Σταθίτσα βάζ' τα σκαλουτά* (2)

Ματένια του σκαλένιου**.....

......

*=υφαντά ρούχα, πουκάμισο, μεσοφόρι

**=ρούχο υφαντό στον αργαλειό

           Όταν συνέβη ο πρωτοφανής αυτός πνιγμός, μητροπολίτης Διδυμοτείχου ήταν ο Μεθόδιος Αρώνης, ο οποίος ποίμανε την περιοχή από το 1878 έως το 1893.
           Ήταν τότε το 1888, μια μαύρη μέρα, μια τόση άσχημη Πεντηκοστή για το Διδυμότειχο, που εξακολουθεί όμως να θυμάται εκείνη την πολιορκία των σταυροφόρων και το θαυματουργό κατακλυσμό και να τιμά την επέτειο.

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

  

*Η λιτάνευση της εικόνας του Χριστού