ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΜΕΓΑΛΟΥ ΚΥΡΟΥΣ

*Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός.

Γράφει ο Αντιστράτηγος ε.α. Κωνσταντίνος Πατιαλιάκας

Ο Δαμασκηνός γεννήθηκε στο χωριό Δορβιτσιά της ορεινής Ναυπακτίας στο Νομό Αιτωλοακαρνανίας στις 3 Μαρτίου 1891 μέσα σε μια πολύ φτωχή οικογένεια. Εκεί πέρασε τα πρώτα χρόνια του Δημοτικού Σχολείου, το οποίο τελείωσε στο χωριό Πλάτανος.

Ο θείος του Χριστόφορος Παπανδρέου, που ήταν ηγούμενος της Ιεράς Μονής Κορώνης, μερίμνησε με δικά του έξοδα να συνεχίσει τις γυμνασιακές του σπουδές στην Καρδίτσα. Το 1908 εισήλθε στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και ταυτόχρονα στη Νομική Σχολή, λαμβάνοντας πτυχίο με άριστα και από τις δύο σχολές. Συμμετέσχε στους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-1913, στη διάρκεια των οποίων διακρίθηκε για την αυτοθυσία και τον ηρωισμό του.

*Η επάνοδος του Δαμασκηνού στον αρχιεπισκοπικό θρόνο. 

Δίπλα του ο κατοχικός πρωθυπουργός Γεώργιος Τσολάκογλου  

                Το 1917 χειροτονήθηκε διάκονος και έλαβε το όνομα Δαμασκηνός. Λίγο αργότερα χειροτονήθηκε και ως πρεσβύτερος και όταν χειροθετήθηκε Αρχιμανδρίτης διαδέχθηκε το θείο του στην ηγουμενία της Ιεράς Μονής Κορώνης. Ο τότε Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Μελέτιος Μεταξάκης, εκτιμώντας τις εξαιρετικές ικανότητές του, του ανέθεσε τη διεύθυνση των Γραφείων της Αρχιεπισκοπής, ορίζοντάς τον επίσης αλληλοδιάδοχα ηγούμενο των Ιερών Μονών Πεντέλης και Πετράκη. Το 1918 του ανατέθηκε η πρώτη μεγάλη εργασία, που ήταν πολύ σημαντική και τον εδραίωσε ως προς τις εκκλησιαστικές ικανότητές του, η σύνταξη του Καταστατικού Χάρτη του Αγίου Όρους, ο οποίος θα όριζε και τις σχέσεις του Ελληνικού κράτους με την πολιτεία του Άθω. Το εκπληκτικό αποτέλεσμα της εργασίας του Δαμασκηνού υπήρξε η εξασφάλιση της Ελληνικότητας των Ιερών Μονών του Άθω, έναντι των επ΄ αυτών διεκδικήσεων άλλων ορθοδόξων κρατών και εκκλησιών.

*Εικόνα από τα Δεκεμβριανά του 1944

                Το 1922 σε ηλικία μόλις 31 ετών εξελέγη Μητροπολίτης Κορίνθου. Οι τεράστιες ποιμαντικές ικανότητές του σε συνδυασμό με την ισχυρή και πολυσχιδή προσωπικότητά του είχαν αρχίσει να κάνουν το Δαμασκηνό γνωστό στο πανελλήνιο. Οι καταστρεπτικοί σεισμοί της Κορίνθου στις 22 και 23 Απριλίου 1928 έγιναν η αφορμή έτσι ώστε να αναδειχθεί στην πράξη το μεγάλο έργο και η κοινωνική διάσταση της δράσης του στα δρώμενα της Ελλάδας. Ήταν αυτός που πρωτοστάτησε στη στέγαση των σεισμοπλήκτων και στην αποκατάσταση των ζημιών. Όταν στις 23 Απριλίου 1938 εκοιμήθη ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος, ο Δαμασκηνός υπέβαλε στην Ιερά Σύνοδο υποψηφιότητα για τη θέση του Προκαθήμενου της Εκκλησίας της Ελλάδας. Συνυποψήφιος του ήταν ο Μητροπολίτης Τραπεζούντας και ακαδημαϊκός Χρύσανθος Φιλιππίδης, ο οποίος ήταν ιεράρχης με έντονη πολιτική, ακόμα και διπλωματική δραστηριότητα υπέρ του πολύπαθου Ελληνισμού του Ευξείνου Πόντου και της Μικράς Ασίας κατά έτη 1917-1923. Τελικά ο Δαμασκηνός επικράτησε με 31 ψήφους έναντι 30 του συυποψηφίου του στις 5 Νοεμβρίου. Η κυβέρνηση όμως του Ι. Μεταξά, επειδή θεώρησε το Δαμασκηνό οπαδό του Βενιζελισμού, ενήργησε παρασκηνιακά και με απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας έγινε δεκτή η προσφυγή κατά της εκλογής του Δαμασκηνού. Με Αναγκαστικό Νόμο διορίστηκε Αριστίνδην Σύνοδος, της οποίας οι συμμετέχοντες Μητροπολίτες ακύρωσαν την εκλογή του Δαμασκηνού και εξέλεξαν Αρχιεπίσκοπο τον Χρύσανθο. Ο Δαμασκηνός τέθηκε σε κατ΄ οίκον περιορισμό και μεταφέρθηκε στην Ιερά μονή Φανερωμένης Σαλαμίνας, όπου παρέμεινε φρουρούμενος μέχρι το τέλος του Ελληνο-Ιταλικού Πολέμου.

*Δεκέμβριος 1944. Δαμασκηνός, Γεώργιος Παπανδρέου και στρατηγός Σκόμπυ

                Μετά την είσοδο στην Αθήνα στις 27 Απριλίου 1941 των Γερμανικών στρατευμάτων εγκαθιδρύθηκε κυβέρνηση υπό τον Αντιστράτηγο Γεώργιο Τσολάκογλου. Ο Αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος αρνήθηκε να ορκίσει την κυβέρνηση αυτή και με ουσιαστική αιτία τον τρόπο της εκλογής του κινήθηκαν διαδικασίες ακύρωσης της εκλογής και επαναφοράς της νομιμότητας στα εκκλησιαστικά με την εκλογή και πάλιν από τη Μείζονα Σύνοδο ως Αρχιεπισκόπου του Δαμασκηνού. Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός ανέλαβε πια καθήκοντα σε μια κρίσιμη ιστορική στιγμή, κατά την οποία η Ελληνική κοινωνία βίωνε μια φοβερή δοκιμασία εθνικής αλλά και ανθρώπινης αξιοπρέπειας, λόγω της κατοχής. Αμέσως ο Δαμασκηνός άρχισε έναν τολμηρό κοινωνικό αγώνα με μεγάλες αξιόλογες πρωτοβουλίες, προκειμένου να βοηθήσει όσο μπορούσε το λαό να αντέξει τα προβλήματα του τραγικού χειμώνα 1941-1942 με τον τρομερό λιμό, που έσπειρε το θάνατο σε χιλιάδες ανθρώπους. Παράλληλα ο Δαμασκηνός οργάνωσε αμέσως τον Εθνικό Οργανισμό Χριστιανικής Αλληλεγγύης, με παραρτήματα σε πολλές πόλεις της Ελλάδας με σκοπό την επίλυση του επισιτιστικού προβλήματος. Ταυτόχρονα με τα ποιμαντικά του καθήκοντα ασχολήθηκε και με τα εκκλησιαστικό, συντάσσοντας έναν νέο Καταστατικό Χάρτη της Εκκλησίας της Ελλάδας, που επικυρώθηκε με νόμο και ίσχυσε με ελάχιστες τροποποιήσεις μέχρι το 1977.

*Σκίτσο του Δαμασκηνού, το 1946

                Σημαντική ήταν η παρέμβασή του στη διάσωση των Ιουδαίων το θρήσκευμα Ελλήνων πολιτών, αλλά και των Αθιγγάνων, οι οποίοι άρχισαν από το 1943 και έπειτα να συλλαμβάνονται μαζικά και να οδηγούνται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Γερμανία. Με εντολή του εκδίδονταν πλαστά πιστοποιητικά βαπτίσεως για τους Εβραίους, ώστε να εμφανίζονται ως Χριστιανοί ενώπιον των Γερμανικών αρχών και να αποφεύγεται έτσι η σύλληψη και εξολόθρευσή τους. Με κίνδυνο της ζωής του έστελνε επιστολές προς τις ναζιστικές αρχές για να διαμαρτυρηθεί κατά της πρακτικής γενοκτονίας των Εβραίων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η επιστολή του στις 25 Μαρτίου 1943, που έστειλε στο Γερμανό Στρατιωτικό Διοικητή Στροπ, ο οποίος τον απείλησε με τυφεκισμό. Ο Δαμασκηνός τότε του απάντησε με θάρρος: «Στρατηγέ Στροπ, οι Ιεράρχες της Ελλάδος δεν τυφεκίζονται, αλλά απαγχονίζονται! Παρακαλώ σεβαστείτε αυτήν την παράδοσιν!». Επίσης υπήρξε ο ιθύνων νους της μαζικής απεργίας, που οργανώθηκε στην Αθήνα στις 7 Σεπτεμβρίου 1942, προκειμένου να μην αποσταλεί κανένας Έλληνας επίστρατος στο Ρωσικό μέτωπο. Τέλος πολλές φορές παρενέβη για να καταγγείλει στις αρχές κατοχής, ζητώντας την παρέμβασή τους, τις φρικαλεότητες των Βουλγάρων κατά των Ελλήνων της Ανατολικής Μακεδονίας και της Ελληνικής Θράκης. Αποτέλεσμα της όλης δράσης του ήταν η σύλληψη και ο κατ΄ οίκον περιορισμός του το Μάιο 1944, ενώ συζητήθηκε να βρεθεί τρόπος απέλασής του σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Γερμανία.

*Ο Αντιβασιλεύς Δαμασκηνός διαβάζει το Λόγο του Θρόνου στη Βουλή το 1946

                Στις 12 Οκτωβρίου 1944 τα Γερμανικά στρατεύματα εγκατέλειψαν την Αθήνα και η πολυπόθητη ελευθερία ήταν πλέον γεγονός. Οι Συμφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας μεταξύ των άλλων θεμάτων είχαν ρυθμίσει και το πολιτειακό πρόβλημα. Συγκεκριμένα είχε αποφασισθεί η διεξαγωγή δημοψηφίσματος για το θέμα του πολιτεύματος, πριν την επάνοδο του Βασιλέως Γεωργίου του Β΄. Παρά τις πιέσεις προς τον Βασιλέα από τους πολιτικούς και τους Βρετανούς να δεχθεί την εγκαθίδρυση Αντιβασιλείας υπό τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό, προκειμένου να εξασφαλισθεί η ομαλή μετάβαση προς τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος, ο Γεώργιος είχε απορρίψει κάθε πρόταση. Τα αιματηρά και τραγικά όμως γεγονότα του Δεκεμβρίου 1944 στην Αθήνα ανάγκασαν το Βασιλέα να αποδεχθεί στις 31 Δεκεμβρίου 1944 την ανάληψη της Αντιβασιλείας από τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό.

   Την 25η Δεκεμβρίου 1944 ο Πρωθυπουργός της Βρετανίας Ουίνστον Τσώρτσιλ επισκέφθηκε την Αθήνα και στο ελαφρύ καταδρομικό Ajax, που ήταν αγκυροβολημένο στα ανοικτά του Πειραιά, δέχθηκε τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό, ο οποίος τον ενημέρωσε για τις θηριωδίες και τα εγκλήματα των Ελασιτών (ΟΠΛΑ), τις χιλιάδες των ομήρων και άλλα. Ο Τσώρτσιλ εντυπωσιάσθηκε από την επιβλητική προσωπικότητα και τις ικανότητες του Δαμασκηνού, όπως γράφει στα απομνημονεύματά του, συνεργάσθηκε μαζί του για να σταματήσουν οι εχθροπραξίες μεταξύ των Βρετανικών στρατευμάτων και των Μονάδων του ΕΛΑΣ και του πρότεινε να προεδρεύσει της σύσκεψης της επομένης των Ελλήνων πολιτικών, στην οποία είχαν προσκληθεί να συμμετάσχουν και εκπρόσωποι του ΚΚΕ, ΕΑΜ και ΕΛΑΣ. Η σύσκεψη των πολιτικών πραγματοποιήθηκε την 26η Δεκεμβρίου υπό την προεδρία του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Η παύση των εχθροπραξιών από τη 15η Ιανουαρίου 1945 και οι ελπίδες, που δημιούργησε η Συμφωνία της Βάρκιζας στις 12 Φεβρουαρίου 1945, τα γεγονότα τα οποία επακολούθησαν και η καταστρατήγηση από τους άνδρες του ΕΛΑΣ των όρων της συμφωνίας, διέψευσαν τις προσδοκίες για την αποφυγή του εμφύλιου σπαραγμού, που επρόκειτο να ακολουθήσει σε ένα χρόνο.

*Από την επίσκεψη του Τσώρτσιλ στην Αθήνα, τα Χριστούγεννα του 1944

                Από 6 μέχρι 22 Σεπτεμβρίου 1945 επισκέφθηκε το Λονδίνο, όπου είχε συνομιλίες με το νέο Πρωθυπουργό Κλήμεντ Άττλη, εκτός των πολιτικο-στρατιωτικών προβλημάτων μεταξύ των δύο χωρών, και για το θέμα των Δωδεκανήσων, ενόψει της προσεχούς Συνδιάσκεψης Ειρήνης, και κατέθεσε επίσημα το αίτημα για την ένωση της Κύπρου με τη Μητέρα Ελλάδα. Στις 13 Σεπτεμβρίου συναντήθηκε με το Βασιλέα Γεώργιο Β΄, στον οποίο πρότεινε την αναβολή της διεξαγωγής του Δημοψηφίσματος, κάτι που επιδίωκαν και οι Βρετανοί, γεγονός που επιδείνωσε τις ήδη τεταμένες σχέσεις των δύο ανδρών. Από 17 Οκτωβρίου και μέχρι 1ης Νοεμβρίου 1945 ανέλαβε και τα καθήκοντα του Πρωθυπουργού. Οι συνεχείς σχηματισμοί κυβερνήσεων και οι αντιπαλότητες των κομμάτων οδήγησαν το Δαμασκηνό να υποβάλει στις 22 Νοεμβρίου 1945 την παραίτησή του από τα καθήκοντα του Αντιβασιλέως, η οποία και δεν έγινε αποδεκτή. Δυστυχώς παρά τις εργώδεις προσπάθειές του για καταλλαγή και ειρήνευση η χώρα, μετά το μποΐκοτάζ και την αποχή του ΚΚΕ από τις εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946, οδηγήθηκε στον αδελφοκτόνο υπερτριετή πόλεμο, όταν το ΚΚΕ με την επίθεση τη νύκτα της 30ης προς 31η Μαρτίου 1946 κατά του Σταθμού Χωροφυλακής Λιτοχώρου κήρυξε τον ένοπλο αγώνα για κατάληψη της εξουσίας ή μέρους της Βόρειας Ελλάδας και την αυτονόμησή του.

                Μετά το θετικό αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος της 1ης Σεπτεμβρίου 1946 για την επαναφορά της βασιλείας στην Ελλάδα επέστρεψεν ο Γεώργιος ο Β΄ και ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός στις 28 Σεπτεμβρίου 1946 εγκατέλειψε οριστικά την πολιτική σκηνή και αποσύρθηκε πια αποκλειστικά στα αρχιεπισκοπικά του καθήκοντα. Κατά τα επόμενα χρόνια μέχρι της αποδημίας του συνέχισε το σπουδαίο και μεγάλο εκκλησιαστικό και κοινωνικό του έργο. Ενίσχυσε σημαντικά την Αποστολική Διακονία, ίδρυσε σχολές ιεροκηρύκων, εξομολόγων και κατηχητών και άλλα. Αναδιοργάνωσε εκ βάθρων την εκκλησιαστική εκπαίδευση με την ίδρυση εκκλησιαστικών σχολών και φροντιστηρίων για τη μόρφωση των Ελλήνων κληρικών. Υπήρξε εκείνος που κατοχύρωσε τη μισθοδοσία του κληρικού. Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός εκοιμήθη στις 20 Μαΐου 1949 σε ηλικία μόλις 58 ετών.

*Δεκεμβριανά 1944: Δαμασκηνός, Τσώρτσιλ, Πλαστήρας.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

  

Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, κατά κόσμο Δημήτριος Παπανδρέου, εκτός από τη τεράστια προσφορά του στο έργο της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ελλάδας, κατέγραψε στη νεώτερη ιστορία της Ελλάδας μια αξιόλογη και αξιέπαινη κοινωνική δράση καθώς και μια σημαντική συμμετοχή στις πολιτικές εξελίξεις της χώρας μας, σε μια πολύ δύσκολη χρονική περίοδο, αφού διετέλεσε Αντιβασιλέας από την 31η Δεκεμβρίου 1944 μέχρι την επάνοδο του Βασιλέως Γεωργίου Β΄. Η επιβλητική του προσωπικότητα και οι ικανότητές του εντυπωσίασαν και αυτόν τον Ουίνστον Τσώρτσιλ, που έτρεφε μεγάλη εμπιστοσύνη στο πρόσωπό του.

  Αντιστράτηγος ε.α. Κωνσταντίνος Πατιαλιάκας

ΠΗΓΕΣ

1. «Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, οι χρόνοι της δουλείας» του Ηλία Βενέζη.

2. «Β΄Παγκόσμιος Πόλεμος» του Ουίνστον Τσώρτσιλ, 6ος τόμος.