Το Ανάθεμα του Βενιζέλου και οι 280 λίθοι

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ http://www.kathimerini.gr/860361/article/epikairothta/ellada/to-ana8ema-kai-oi-280-li8oi

*Η μόνη γνωστή φωτογραφία από το Ανάθεμα του Βενιζέλου το 1916.

*Η ασυναίσθητη απώλεια

της ιστορικής μνήμη

Γράφει ο κ. ΓΙΩΡΓΟΣ Θ. ΜΑΥΡΟΓΟΡΔΑΤΟΣ*

Τι είναι χειρότερο: η σκόπιμη παραχάραξη της ιστορικής αλήθειας ή η ασυναίσθητη απώλεια της ιστορικής μνήμης, από οκνηρία και ασχετοσύνη; Το πρώτο καταρχήν διορθώνεται από τον αντίλογο και την τεκμηριωμένη αποκατάσταση των πραγμάτων. Το δεύτερο, όμως, υπάρχει μεγαλύτερος κίνδυνος να περνάει απαρατήρητο.

Τις σκέψεις αυτές μού προκάλεσε η πρόσφατη διαπίστωση ότι, στον χώρο που ονομάζεται «Μουσείο– Οικία Ελευθερίου Βενιζέλου» (στη Χαλέπα), εκτίθενται «280 σκαλιστοί λίθοι που χρησιμοποιήθηκαν στο ανάθεμα εναντίον του το 1916».

Δεν χρειάζεται ιδιαίτερη ευφυΐα ούτε πολύωρη έρευνα για να συμπεράνει κανείς ότι αυτή η ταυτοποίηση δεν στέκει. Αρκεί να διαβάσει την περιγραφή του Αναθέματος σε εφημερίδες της εποχής (προσιτές και στο Διαδίκτυο) ή σε κάποιο βιβλίο. Οι πέτρες που εκτίθενται στη Χαλέπα είναι ομοιόμορφα κανονικά ορθογώνια, που φέρουν ομοιόμορφα σκαλισμένα ονόματα κοινοτήτων από όλη την Ελλάδα: Κοινότης Συρράκου, Κοινότης Κιλκίς κ.ο.κ. Αλλά το Ανάθεμα ήταν μία αυτοσχέδια εκδήλωση, με ελάχιστη προετοιμασία, δύο- τριών ημερών το πολύ. Αποκλείεται να είχαν κοπεί και σκαλιστεί με τόση τέχνη οι πέτρες του.

*Οι σκαλιστοί δήθεν λίθοι του Αναθέματος στην Οικία Βενιζέλου. Διακρίνονται τα ονόματα διαφόρων πόλεων

Άλλωστε, ανάλογες τελετές αναθεματισμού του Βενιζέλου έγιναν σε περισσότερες από εκατό πόλεις και χωριά. Δεν είχε κανένα νόημα να σκαλιστούν ονόματα κοινοτήτων στις πέτρες που χρησιμοποιήθηκαν στην Αθήνα, όπου έγινε το Ανάθεμα (με κεφαλαίο) στις 12 Δεκεμβρίου 1916. Τέλος, οι πέτρες που εκτίθενται στη Χαλέπα αναγράφουν πολλά ονόματα τόπων (ακόμη και της Κρήτης!) που ήσαν τότε υπό τον έλεγχο της Προσωρινής Κυβέρνησης, δηλαδή των Βενιζελικών...

 *Η αναντίστοιχη εικόνα, από το Αρχείο της ΕΡΤ

Αναντιστοιχία

Το καταπληκτικότερο είναι ότι, μαζί με τις σκαλισμένες πέτρες, εκτίθεται και η μοναδική γνωστή φωτογραφία του Αναθέματος, που εμφανίζει πυραμίδα ακανόνιστων λίθων διαφόρων μεγεθών. Μέσα στον σωρό διακρίνονται το πολύ δύο κανονικά ορθογώνια. Ο κάθε επισκέπτης μπορεί έτσι να διαπιστώσει την κραυγαλέα αναντιστοιχία ανάμεσα στη φωτογραφία και τα ψευδεπίγραφα εκθέματα.

Πώς όμως βρέθηκαν οι 280 σκαλιστές πέτρες στη Χαλέπα; Χρειάζεται εδώ μία μικρή εξιστόρηση. Η ΕΡΤ απέκτησε κάποτε το αρχείο του κορυφαίου φωτορεπόρτερ Π. Πουλίδη. Όταν έγραφα το βιβλίο μου για τους Επίστρατους, που εκδόθηκε το 1996, κάποιος με παρότρυνε να αναζητήσω τις φωτογραφίες του Αναθέματος που είχε τάχα η ΕΡΤ. Πράγματι, μου έστειλαν με φαξ μερικές φωτογραφίες. Ευτυχώς, διέκρινα αμέσως όνομα κοινότητας από τη Θράκη (Σημείωση διαχειριστή της ιτσοσελίδας: Πρόκειται για λίθο με το όν α των Φερών) που δεν ανήκε ακόμη στην Ελλάδα το 1916. Είπα λοιπόν κατηγορηματικά στην αρμόδια τότε υπάλληλο της ΕΡΤ ότι κάνουν λάθος και ότι ασφαλώς δεν πρόκειται για φωτογραφίες του Αναθέματος.

 *Η άλλη αναντίστοιχη εικόνα, από το αρχείο της ΕΡΤ

Με σφραγίδα ΕΡΤ

Οι ίδιες ακριβώς φωτογραφίες αναρτήθηκαν αργότερα στο Διαδίκτυο, με φαρδιά-πλατιά τη σφραγίδα ΕΡΤ (για να μην τις χρησιμοποιήσει κανείς χωρίς να πληρώσει). Τι δείχνουν αυτές οι φωτογραφίες; Σε υπαίθριο χώρο, με τη Σχολή Ευελπίδων στο βάθος, πεζούλι από ομοιόμορφες ορθογώνιες πέτρες σε τέσσερις σειρές σχηματίζει τετράγωνο. Πρόκειται ακριβώς για τις σκαλιστές πέτρες με ονόματα κοινοτήτων. Στο μέσο είναι έτοιμος λάκκος για θεμέλιο λίθο, με ιερείς παραδίπλα, έτοιμους για τον αγιασμό. Κυματίζουν σημαίες. Περιμένουν διάφοροι επίσημοι με ημίψηλα, από τους οποίους ξεχωρίζει ο Θεμιστοκλής Σοφούλης. Σε άλλη φωτογραφία, διακρίνονται επίσης ο παπικός νούντσιος και ξένοι στρατιωτικοί ακόλουθοι με μεγάλη στολή. Σ’ αυτή τη φωτογραφία, μάλιστα, κάποιος έχει γράψει με έντυπα στοιχεία και περισσή αυτοπεποίθηση: «Το ανάθεμα κατά του Βενιζέλου»!

Δεν πρόκειται μόνο για αβυσσαλέα άγνοια, αλλά και για τύφλα. Στην πρώτη φωτογραφία, ο ίδιος ο Πουλίδης έχει γράψει, ανορθόγραφα: «Στο Πολύγονο πέτρες από όλην την Ελλάδα δια το Ηρώον των πεσόντων (;) 1923». Στη δεύτερη: «Πολύγονο 1927». Όπως γίνεται φανερό, δεν ήταν σίγουρος για τη χρονολόγηση.

 *Η εφημερίδα "Εμπρός" για το Ανάθεμα

Μέχρις εδώ, αρκούν δύο μάτια και γνώσεις Γυμνασίου. Για δύο πρόσθετα στοιχεία χρειάζονται επιπλέον γνώσεις και τύχη. Το πρώτο είναι ότι σε μία φωτογραφία διακρίνονται αστυφύλακες. Η Αστυνομία Πόλεων ανέλαβε υπηρεσία στην Αθήνα στις 11 Φεβρουαρίου 1929, επί κυβερνήσεως Ελ. Βενιζέλου. Άρα, η σκηνή είναι μεταγενέστερη. Το άλλο είναι ότι υπάρχουν και κινηματογραφικά επίκαιρα από το ίδιο ακριβώς γεγονός, όπου βλέπουμε τον ίδιο τον Βενιζέλο να σκύβει για να δει τι γράφει μία από τις σκαλιστές πέτρες. Η σκηνή περιλαμβάνεται στην αξεπέραστη Τραγωδία του Αιγαίου του Βασίλη Μάρου. Με άλλα λόγια, αν πιστεύαμε την ΕΡΤ, ο Βενιζέλος διοργάνωσε ο ίδιος το Ανάθεμά του το 1929-32, ως πρωθυπουργός...

 *Η εφημερίδα"Αθήναι" για το Ανάθεμα

Το Αρχείο και η ανακάλυψη

Δεν είναι, πάντως, αδύνατο να επιτευχθεί κάτι καλύτερο, ακόμη και στην ΕΡΤ. Υπό  την αιγίδα της, υπάρχει και το Εθνικό Οπτικοακουστικό  Αρχείο,  στο οποίο έχει γίνει εξαντλητική και αξιόπιστη ταύτιση προσώπων και πραγμάτων.

Αυτά για τις φωτογραφίες που μοστράρει και μοσχοπουλάει η ΕΡΤ. Αλλά οι σκαλιστές πέτρες; Αυτές ανακαλύφθηκαν τυχαία το 2004 στο Κέντρο Εκπαίδευσης Ιππασίας στο Γουδί, από μία «παρατηρητική καθηγήτρια ιππασίας», που μίλησε στην εφημερίδα «Τα Νέα». Κάποιος τις συνδύασε με τις φωτογραφίες της ΕΡΤ και ταυτοποιήθηκαν ως δήθεν πέτρες του Αναθέματος. Έτσι παρασύρθηκε και το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», που φρόντισε να αποκτήσει τις πέτρες και να τις μεταφέρει στη Χαλέπα ως εντυπωσιακά (αλλά ψευδεπίγραφα) εκθέματα. Τι να πει κανείς; Ας πρόσεχαν!

*Ο κ. Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος είναι ιστορικός, τ. καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών. Το βιβλίο του «1915. Ο Εθνικός Διχασμός» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη.

*Σπαραξικάρδια περιγραφή του 1916, από το "Εσπερινόν Νέον Άστυ"