18 IOYΛΙΟΥ 1922: ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ. ΕΝΑΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΠΕΡΙΠΑΤΟΣ, ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΓΙΝΕ…

*Νεκροί στρατιώτες στα βάθη της Μικράς Ασίας

Γράφει ο κ. Κωνσταντίνος Πατιαλιάκας, Αντιστράτηγος ε.α.

          Τον Σεπτέμβριο του 1921 η Στρατιά Μικράς Ασίας εξαντλημένη από τις μάχες της Κιουτάχειας, του Εσκί Σεχίρ [Δορύλαιο], από την προέλαση μέσω της Αλμυράς Ερήμου προς τον Σαγγάριο ποταμό και τους επικούς αγώνες στα υψώματα Κάλε Γκρότο, Τσαλ Νταγ και άλλα, στα πρόθυρα της Άγκυρας, εντός του έτους, αναγκάσθηκε να αναδιπλωθεί. Κατόπιν αυτού είχε λάβει διάταξη αμυντική, στη γραμμή Κίος-Εσκί Σεχίρ-Αφιόν Καραχισάρ, με τεράστιο μέτωπο 700 χιλιομ. και σε απόσταση 300 χιλιομ. από τις βάσεις του ανεφοδιασμού της στα Μικρασιατικά παράλια.

          Κάθε ημέρα που περνούσε τα στρατεύματα του Κεμάλ ενισχύονταν από τη Σοβιετική Ένωση, αλλά και από την Γαλλία και την Ιταλία, πρώην συμμάχους της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Βρετανία παρακολουθούσε την κατάσταση και έμοιαζε με εκείνον, όπως έγραψε ο Τσώρτσιλ, που δίνει συμβουλές σε κάποιον που πνίγεται, αλλά δεν πέφτει στη θάλασσα για να τον σώσει. Στην Αθήνα έβλεπαν τη δυσμενή εξέλιξη της κατάστασης και αγωνιούσαν.

* Ο Ιωάννης Μεταξάς

          Την τρίμηνη ανακωχή που πρότειναν οι Σύμμαχοι στις 10 Μαρτίου 1922, που αποδέχθηκε η Ελλάδα, απέρριψε ο Μουσταφά Κεμάλ. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η Κυβέρνηση επανεξέτασε την πρόταση, που είχε υποβάλει προς αυτήν στις 7 Απριλίου 1921 ο Ιωάννης Μεταξάς, να προελάσει η Στρατιά Θράκης προς την Κωνσταντινούπολη και να την καταλάβει. Στις αρχές του Μαΐου 1922 η Ελληνική Κυβέρνηση, μετά την απόρριψη από την Τουρκία της πρότασης ανακωχής, έκρινε ότι δεν έμεινε παρά μια μόνο ενέργεια, η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης με τις σταθμεύουσες στη Θράκη Ελληνικές δυνάμεις, προκειμένου να εξαναγκασθεί ο Κεμάλ να δεχθεί την ανακωχή και να εφαρμόσει τους όρους της Συνθήκης των Σεβρών. Η ενέργεια αυτή θα παρακινούσε τους Συμμάχους να αποφασίσουν ταχέως για την επιβολή της ειρήνης στην Ανατολή. Η Κυβέρνηση αποφάσισε να μην εξαιρέσει από τη Ζώνη των Επιχειρήσεων την Κωνσταντινούπολη, η οποία αποτελούσε την σπουδαιότερη βάση ανεφοδιασμού του στρατού του Κεμάλ, από την οποία αυτός αντλούσε με την ανοχή των Συμμάχων εφόδια, στελέχη και κάθε είδους πόρους. Με την κατάληψη δε της Κωνσταντινούπολης η Κυβέρνηση, εκτός του ότι θα ανάγκαζε τον Κεμάλ να συμφωνήσει για την ανακωχή, θα αποστερούσε αυτόν από την κυριότερη βάση ανεφοδιασμού, θα τόνωνε το πεσμένο ηθικό του στρατού και του λαού και θα εξασφάλιζε τα σύνορα προς τη Βουλγαρία.

          Τέλος, η Κυβέρνηση πίστευε ότι η επιχείρηση προς την Κωνσταντινούπολη θα ήταν οπωσδήποτε επωφελής, γιατί, εάν οι Σύμμαχοι επέτρεπαν την προέλαση, η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης θα ήταν εξασφαλισμένη, αφού δεν θα υπήρχαν στρατεύματα του Κεμάλ για την άμυνά της, εάν δε αρνούνταν, η ύπαρξη ισχυρού στρατού προ της Τσατάλτζας θα δημιουργούσε σοβαρή κατάσταση, ώστε να εξαναγκασθούν να λάβουν αποφάσεις. Για δε την στρατιωτική πλευρά του ζητήματος κρίθηκε αναγκαία και κατεπείγουσα η ενίσχυση της Στρατιάς Θράκης για τη διεξαγωγή της επιχείρησης. 

*Ο Αντιστράτηγος Χατζανέστης επιθεωρεί το στράτευμα

ΣΧΕΔΙΑΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΠΑΡΑΣΚΕΥΕΣ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ

          Ο Αντιστράτηγος Γεώργιος  Χατζανέστης, στον οποίο ανατέθηκε περί το τέλος του Απριλίου 1922 η Διοίκηση της Στρατιάς Θράκης, εξέθεσε στην Κυβέρνηση τη γνώμη του ότι, μετά την αδυναμία της Ελλάδας να δώσει οποιαδήποτε λύση στην Μικρά Ασία, το κέντρο βάρους έπρεπε να μετατεθεί μοιραία στη Θράκη. Για τον λόγο αυτόν ζήτησε την ενίσχυση της Στρατιάς Θράκης με σύμπτυξη του μετώπου στην Μικρά Ασία και μεταφορά από εκεί των απαραιτήτων δυνάμεων. Οι δυνάμεις αυτές έπρεπε να είναι τέτοιες, ώστε με τις σταθμεύουσες τότε στη Θράκη να αποτελέσουν αξιόλογη δύναμη, που θα εξασφάλιζε την κατοχή της Θράκης και θα δημιουργούσε απειλή κατά της Κωνσταντινούπολης.

          Την 8η Μαΐου 1922 ο Αρχιστράτηγος Γ. Χατζανέστης έφθασε στην Αδριανούπολη και ανέλαβε από τον Αντιστράτηγο Ανδρέα Μομφεράτο τη Διοίκηση της Στρατιάς Θράκης. Μετά από επιθεωρήσεις διαπίστωσε ότι η Στρατιά Θράκης κατ όνομα μόνο υπήρχε με μια δύναμη 13.000 ανδρών, μικρό αριθμό πυροβόλων και τεράστιες ελλείψεις υλικού. Το επιτελείο της Στρατιάς είχε εκπονήσει σχέδιο άμυνας ορθό από στρατιωτικής πλευράς, αλλά προβληματικό στην εκτέλεση, λόγω ανεπάρκειας δυνάμεων και μέσων.

*Έλληνες αξιωματικοί στο Δορύλαιο (Εσκί Σεχήρ)

          Μετά από λίγες ημέρες ο Χατζανέστης επέστρεψε στην Αθήνα και εξέθεσε την κατάσταση στην Κυβέρνηση. Ζήτησε δε την άμεση ενίσχυση με μια Μεραρχία για την αντιμετώπιση των Βουλγάρων κομιτατζήδων και την τήρηση της τάξης στο εσωτερικό και με άλλες 5 Μεραρχίες για τη διατήρηση της Θράκης και την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Ομοίως υπέβαλε τις προτάσεις του για την σύμπτυξη του Μικρασιατικού μετώπου. Κατόπιν των παραπάνω η Κυβέρνηση αποφάσισε να αναθέσει τη Διοίκηση της Στρατιάς Μικράς Ασίας στον Αντιστράτηγο Γ. Χατζανέστη σε αντικατάσταση του Αντιστράτηγου Αναστασίου Παπούλα, που καταλαμβάνονταν από το όριο ηλικίας. Την 23η Μαΐου ο Χατζανέστης αφίχθηκε στη Σμύρνη και ανέλαβε αυθημερόν τη Διοίκηση της Στρατιάς. Ο νέος Αρχιστράτηγος με την ανάληψη των καθηκόντων του σκέφθηκε να ενισχύσει την Στρατιά Θράκης αφενός για την ασφάλειά της και αφετέρου για την επιχείρηση της Κωνσταντινούπολης.

          Την 1η Ιουνίου 1922 η Στρατιά Θράκης μετονομάσθηκε σε Δ΄ Σώμα Στρατού και υπήχθηκε από τακτικής άποψης στην Στρατιά Μικράς Ασίας. Το δεύτερο δεκαήμερο του Ιουνίου ο Αρχιστράτηγος αφιχθείς στην Αθήνα ανέφερε στον Υπουργό Στρατιωτικών ότι ήταν δυνατή η ενίσχυση του Δ΄ ΣΣ, χωρίς να συμπτυχθεί και να εξασθενήσει η Στρατιά Μικράς Ασίας. Κατόπιν αυτού η Κυβέρνηση αποφάσισε να εκτελεσθεί η επιχείρηση κατά της Κωνσταντινούπολης μέχρι της 15ης Ιουλίου, καθόσον αυτή ήταν πλέον το μόνο μέσο για να επιτύχει η Κυβέρνηση ταχεία ειρήνη, εκβιάζοντας τους Συμμάχους, γιατί το ηθικό του στρατού από την αδράνεια εμειώνετο και οι πόροι του κράτους ήταν ανεπαρκείς για την παράταση του πολέμου.

          Τη 16η Ιουνίου ανέλαβε τη Διοίκηση του Δ΄ Σώματος Στρατού ο Υποστράτηγος Αριστοτέλης Βλαχόπουλος, ο οποίος επιλήφθηκε της ανασυγκρότησης αυτού και των προπαρασκευών της επιχείρησης. Μέχρι τέλους του μηνός ο Αρχιστράτηγος ενίσχυσε το Δ΄ΣΣ με μεταφορά δύο Μεραρχιών [Α και Β] από το μέτωπο της Μικράς Ασίας και με Συγκροτήματα και Μονάδες Πυροβολικού από το εσωτερικό της χώρας. Η απόσπαση στρατευμάτων από την Μικρά Ασία επ΄ ωφελεία του Δ΄ ΣΣ στη Θράκη συμπεριλήφθηκε στο κατηγορητήριο κατά των υπευθύνων της Μικρασιατικής Καταστροφής. Την πρωία της 11ης Ιουλίου το Δ΄ Σώμα Στρατού έλαβε τη Διαταγή Επιχειρήσεων, στην οποία καθοριζόταν η αποστολή του κατά την προέλαση και κατάληψη της Κωνσταντινούπολης.

*Ο Ελληνικός Στρατός στη Μικρά Ασία (Αρχείο Ιδρύματος Ελ. Βενιζέλου)

ΜΑΤΑΙΩΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

          Τη 10η Ιουλίου 1922, μετά από σύσκεψη του Πρωθυπουργού, του Υπουργού Στρατιωτικών και του Αρχιστρατήγου, πάνω στο πολεμικό πλοίο «Αβέρωφ» στο Κερατσίνι, αποφασίσθηκε να αρχίσει η προέλαση, ουσιαστικά ο στρατιωτικός περίπατος, την αυγή της 16ης Ιουλίου. Ο Αρχιστράτηγος μετέβη στη Ραιδεστό για να διευθύνει από εκεί την όλη επιχείρηση.

          Τη 14η Ιουλίου ο Υπουργός Εξωτερικών Γεώργιος Μπαλτατζής επέδωσε στους ομολόγους του της ΑΝΤΑΝΤ διακοίνωση:  «Η Ελλάς ευρίσκεται εις την ανάγκην να αποβλέψη εις προσφορώτερα μέτρα προς τερματισμόν της ενόπλου ρήξεως....».  Η λέξη Κωνσταντινούπολη ούτε καν αναφέρονταν. Όμως οι Σύμμαχοι αντιλήφθηκαν τί απέκρυπτε η περίτεχνη διπλωματική διατύπωση. Έτσι τη 15η Ιουλίου ο Βρετανός πρέσβης στην Αθήνα προειδοποίησε ότι δεν θα επιτραπεί στα Ελληνικά στρατεύματα να προχωρήσουν στην ουδέτερη ζώνη. Η Κυβέρνηση διέταξε τον Αρχιστράτηγο να αναστείλει την επιχείρηση μέχρι νεοτέρας διαταγής.

          Τη 16η Ιουλίου σε νέα διακοίνωση της Κυβέρνησης τονίζονταν ότι μόνο η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης θα επιβάλει την συνομολόγηση της ειρήνης και φρονούσε ότι οι Σύμμαχοι θα προθυμοποιούνταν  να μην έθεταν εμπόδια στην πορεία αυτής προς την ειρήνη, που θα συνέβαλε και στη σωτηρία των Χριστιανών. Ωραία λόγια στα χαρτιά, χωρίς όμως αποτέλεσμα, γιατί ήδη η Γαλλία είχε υπογράψει συμφωνία με τον Κεμάλ τον Οκτώβριο του 1921 στην Άγκυρα για προμήθεια οπλικών συστημάτων, πυρομαχικών και επενδύσεις στην Τουρκία.

          Τη 18η Ιουλίου ο Γάλλος πρεσβευτής στην Αθήνα ενημέρωσε τον Έλληνα Υπουργό Εξωτερικών ότι οι Κυβερνήσεις των Συμμάχων δεν θα επέτρεπαν την προέλαση προς την Κωνσταντινούπολη μέσα από την ουδέτερη ζώνη και ότι δόθηκαν διαταγές στον Αρχηγό των Συμμαχικών Δυνάμεων της περιοχής, Βρετανό Στρατηγό Χάριγκτον, να αποκρούσει με τη βία κάθε στρατιωτική κίνηση δια μέσου της ουδέτερης ζώνης. Ο Χάριγκτον έσπευσε την ίδια ημέρα στην Τσατάλτζα και προειδοποίησε τον Έλληνα Αρχιστράτηγο να μην κινηθούν τα στρατεύματά του.

          Συνέπεια της άρνησης των Συμμάχων ήταν η ματαίωση της επιχείρησης κατά της Κωνσταντινούπολης. Οι Σύμμαχοι που εμπόδισαν την επιχείρηση δια μέσου της ουδέτερης ζώνης, λίγους μήνες αργότερα επέτρεψαν τα στρατεύματα του Κεμάλ να κινηθούν δια μέσου αυτής. Αυτό που απαγόρευσαν στην Ελλάδα, πιστό σύμμαχό τους στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, το επέτρεψαν στον Κεμάλ, που ήταν εχθρός τους.

*Σμύρνη 1922: Η καταστροφή

ΣΧΟΛΙΑ ΤΩΝ ΒΡΕΤΑΝΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ

          Η ματαίωση της επιχείρησης δημιούργησε ποικίλα σχόλια στο εσωτερικό και στο εξωτερικό. Ο Πρωθυπουργός της Αγγλίας Λόϋδ Τζώρτζ προέβη την 4η Αυγούστου 1922 στη Βουλή των Κοινοτήτων σε αυστηρή αποδοκιμασία της στάσης των Συμμάχων απέναντι στην Ελλάδα. Εκδήλωσε μάλιστα την μεγάλη του αγανάκτηση για την σοβαρή ενίσχυση των Κεμαλικών στρατευμάτων εναντίον μιας μικρής χώρας, της οποίας οι στρατιώτες βρίσκονταν υπό τα όπλα για πολλά χρόνια και οι πόροι της δεν ήταν αστείρευτοι.

Ο Χάρολντ Νίκολσον στο βιβλίο του για τον Λόρδο Κώρζον, απηχώντας τις ιδέες του, γράφει ότι: «Αι δυνάμεις της Συνεννοήσεως υποχρεώσασαι τον Βασιλέα Κωνσταντίνον να εγκαταλείψη ένα σχέδιον, το οποίον θα ήτο εις αυτόν εύκολον να εκτελέση και του οποίου η επιτυχία θα ανεπτέρωνε το ηθικόν του στρατού του, τον εστέρησαν του μόνου μέσου να ενισχύση και μάλιστα εις βαθμόν σημαντικόν την απέναντι των Κεμαλικών θέσιν της Ελλάδος».

          Και ο Τσώρτσιλ στα Απομνημονεύματά του αναφέρει τα ακόλουθα: «Τον Απρίλιον του 1922 η απελπισία ενέπνευσεν αριστοτεχνικόν σχέδιον εις την Ελληνικήν Ηγεσίαν. Ανακαλέσασα με μεγάλην ταχύτητα 2 Μεραρχίας από την Μικράν Ασίαν δια να ενισχύση τον στρατόν της Θράκης, εζήτησεν από τους Συμμάχους την άδειαν να καταλάβη με αυτόν την Κωνσταντινούπολιν.... Η απειλή της επιχειρήσεως κατετάραξε τους Τούρκους εις την Άγκυραν. Δεν ημπορεί να αμφισβητηθή ότι η υπό του Ελληνικού Στρατού κατοχή της Κωνσταντινουπόλεως θα ήνοιγε εις αυτόν νέους ορίζοντας και ότι θα διευκόλυνε πάντως εις μεγάλον βαθμόν την υπέρ της Ελλάδος εξασφάλισιν εντίμου ειρήνης».

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

          Η επιτυχής πραγματοποίηση της επιχείρησης Κωνσταντινούπολης ασφαλώς και δεν θα έσωζε την Ελληνίδα Ιωνίαν. Η Ιωνία στο διπλωματικό πεδίο είχε χαθεί οριστικά από τους πρώτους μήνες του 1922. Θα αποφεύγονταν όμως η καταστροφή της Σμύρνης, οι σφαγές, οι απώλειες μάχης και ο άγριος ξεριζωμός. Οπωσδήποτε θα διατηρείτο η Ανατολική Θράκη, στην οποία θα κατέφευγαν οι μυριάδες πρόσφυγες από την Μικρά Ασία. Η Τουρκία δεν θα πατούσε από τότε με το ένα πόδι στην Ευρώπη. Θα ήταν ένα κράτος εξολοκλήρου ασιατικό. Και όλα αυτά αν δεν υπήρχε η σε βάρος μας κακοπιστία των Συμμάχων, η οποία κορυφώθηκε, όταν απαγόρευσαν τα Ελληνικά στρατεύματα να προελάσουν και να καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη.

 *Και στο βάθος η Αγιά Σοφιά... Αλλά....

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

          Το ελάχιστο των υποχρεώσεων των Συμμάχων απέναντι στην Ελλάδα, οι οποίοι την έστειλαν στην Μικρά Ασία, ήταν, εφόσον δεν ηθέλησαν να την βοηθήσουν στρατιωτικά, να μην θέσουν εμπόδια στις κινήσεις της. Να μην της στερήσουν, ιδίως του μόνου μέσου, που είχε απομείνει, για να εξέλθει από το αδιέξοδο, στο οποίο οι ίδιοι για τα συμφέροντά τους την είχαν ωθήσει. Η διάταξη των Συμμαχικών στρατευμάτων προ της Κωνσταντινούπολης απαγόρευσε κατά τρόπο απόλυτο την προέλαση και την κατάληψή της.

          Οι διακρατικές σχέσεις και ιδιαίτερα στο χώρο της διπλωματίας οι συμμαχίες είναι σαν την κινούμενη άμμο. Οι δυνάμεις που δημιουργούν αυτές τις «κινήσεις»  δεν υπακούουν σε ηθικές αρχές, αξίες και στο δίκαιο. Οι σύμμαχοι αξίζουν για σένα, όσο αξίζεις εσύ γι αυτούς. Ας μην λησμονούμε όλοι μας και ιδιαίτερα οι ταγοί μας τη ρήση του λόρδου Έγκτον, ότι «Τα Έθνη δεν έχουν ούτε μόνιμους φίλους, ούτε μόνιμους εχθρούς, παρά μόνο μόνιμα συμφέροντα».

Κωνσταντίνος Πατιαλιάκας, Αντιστράτηγος ε.α.

Παρατήρηση:Οι ημερομηνίες είναι του παλαιού Ημερολογίου.

ΠΗΓΕΣ

1. Επιχειρήσεις εις Θράκην» της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού.

2. «Ιχνηλατώντας το χθες| του Υποστρατήγου ε.α. Ιωάννη Μπακούρου.